نقش یاد مرگ در زهدورزی

بسم الله الرحمن الرحیم

برخی از عالمان ربانی ساعت ها در گورستان می رفتند و به تفکر و اندیشه می پرداختند. آنان مدعی این معنا بودند که هر چه دارند از همین حضور در آرامستان ها دارند و در آن وادی تنهایی به مقامات عالی رسیدند که از جمله آنها داستان حضور سید علی قاضی طباطبایی در قبرستان وادی السلام نجف اشرف است که مرحوم آیت الله محمد تقی آملی نقل می کند.

اصولا حضور در گورستان نه تنها به معنای حضور در وادی مردگان، بلکه حضور در عالم برزخ و آخرت است؛ زیرا قبر دری به سوی آخرت و دروازه بهشت و دوزخ هر کسی است. این حضور انسان را به یاد مرگ می اندازد تا جایی که فلسفه و سبک زندگی انسان را تغییر می دهد. از جمله کم ترین تاثیر حضور در قبرستان و یاد مرگ، زهدورزی نسبت به دنیا است تا جایی که انسان به کم آن خشنود می شود و نسبت به مال دنیا نه طمع می کند و نه حرص می ورزد.

نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن بر آن است تا ابعاد این حضور و یاد مرگ را در سبک زندگی زاهدانه و پارسایی انسان تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

یاد مرگ، ضد افسردگی

یکی از تصورات باطلی که به ویژه از سوی برخی از روان شناسان غرب گرا تبلیغ می شود، تشویق انسان به نسیان و فراموشی است تا جایی که افزون بر توصیه های در ساحت روان درمانی، به تجویز داروها و رفتارهایی در ساحت روان پزشکی می پردازند که پیامد آن فراموشی است. در حقیقت این دسته از روان شناسان و روان پزشکان مردم را به سوی «فراموشخانه» می برند تا نه تنها درد را فراموش کنند، بلکه گرفتار خودفراموشی شوند. تجویز انواع مواد برای تخدیر به ظاهر کمک می کند تا شخص در مدتی اندکی از دنیای واقعی خارج شده و به عالم توهمات و تخیلات وارد شود؛ اما این درمان نیست، بلکه تسکین موقتی است که پس از پایان تاثیر دارو و مواد، شخص با شرایطی سخت تر و دشوارتر در جهانی وارد می شود که واقعیت آن تلخ است و تاب تحمل آن را ندارد. بنابراین، نه تنها میزان دفعات مصرف دارو را افزایش می دهند، بلکه میزان کیفیت دارو نیز افزایش می یابد تا تسکین موقت کمی دایمی تر شود؛ این فرایند در افزایش کمّی و کیفی تا جایی پیش می رود تا شخص به عالم دیوانگان وارد می شود و دیگر تعادل روانی و رفتاری ندارد.

البته برخی در تجویز داروی خویش به هر گونه «حشیش» چنگ می زند تا از منجلاب عمیق و ژرف حزن و غم و اندوه سهمگین نجات یابند. این گونه است که تجویز مشروبات الکلی، موسیقی غنایی، رقص و حضور در اجتماعات همراه با کف و سوت، بلکه حتی شادی و فرحناکی الکی یا به تعبیر مردمی «الکی خوش» بودن به عنوان درمان از سوی برخی تبلیغ می شود که البته با نگاهی به بیماران دانسته می شود که نه تنها نتایج دلخواه حاصل نمی شود، بلکه شخص از چاله درآمده در چاه ویل سقوط می کند که دنیا و آخرتی برایش نیست.

از نظر این گروه از روان شناسان و روان پزشکان، مرگ و یاد مرگ یکی از مهم ترین عوامل افسردگی انسان است؛ زیرا وقتی شخصی از بستگان می میرد، افرادی دچار افسردگی شدید می شوند؛ یا حتی گاه شخص وقتی به مرگ می اندیشد، دچار افسردگی می شود.

البته باید به این روان شناسان حق داد تا چنین نظریه ای داشته باشند؛ زیرا آنان با مردمانی مواجه هستند که مرگ را پایان کار می دانند؛ بنابراین از این که دیر یا زود می بایست با مرگی مواجه شوند که فوت و نیستی است، گرفتار افسردگی می شوند و اصولا دیگر انگیزه ای برای تلاش و کوشش در این افراد باقی نمی ماند. بنابراین، تنها راه درمان کسانی که مرگ را پایان زندگی و مساوی با فوت و نیستی می دانند، همان است که ایشان را به هر شکلی شده نسبت به مرگ و یاد آن بی تفاوت سازند. البته روان شناسان می دانند که دیر یا زود مرگ سر وقت هر کسی می آید و این شتری است که در هر خانه ای می خوابد و گریزی از آن نیست(آل عمران، آیه 48؛ واقعه، آیه 60)؛ اما با توجه به این که شعارهایی چون «وقت غنیمت شمار» و «الان را عشق است» می بایست کاری کنند که بیمار یاد مرگ را فراموش کند و به وادی نسیان بفرستد؛ از این رو، تجویزهایی دارند که بتواند شخص را به شعارهایی پیشین برساند و به قول معروف به هر شکلی و وسیله ای «بگذارند تا زندگی اش را بکند.» خواه این زندگی سگی باشد یا خری باشد یا اسبی.

اما از نظر آموزه های وحیانی قرآن، از آن جایی که مرگ به معنای «فوت» و نیستی نیست، بلکه به معنای «توفی» یعنی گرفتن کامل نفس از سوی خدا و انتقال آن از نشئه دنیا به نشئه آخرت است(زمر، آیه 42؛ انعام، آیات 61 و 62)، دیگر مرگ ترسی ندارد و موجب افسردگی نخواهد بود؛ زیرا انسان معتقد به عالم آخرت که آن جا را دایمی و خیر و ابقی می داند(اعلی، آیه 17) به جای آن که از مرگ بترسد، بدان گرایش می یابد و آخرت را بر دنیا ترجیح می دهد، نه همانند کافر که دنیا را ترجیح می دهد؛ زیرا هیچ اعتقادی به آخرت ندارد.(اعلی، آیه 14 تا 17) پس هرگز چنین شخصی از مرگ و یاد آن گرفتار افسردگی نمی شود، بلکه مرگ و یاد آن موجب می شود تا بیش تر از پیش برای آخرت تلاش کند. از همین روست که مومنان معتقد به آخرت بیش از هر کسی در دنیا فعالیت می کنند و تلاش دارند؛ آنان در هر کاری وارد می شوند بهتر از هر کسی در کار وارد شده و از نظر کمی و کیفی چیزی کم نمی گذارند؛ زیرا می دانند که کاری آثاری دارد که در آخرت نمایان می شود؛ پس اگر به درستی کار کنند، آثار اخروی آن خیلی خوب خواهد بود؛ چرا که می بایست آن چه امروز در دنیا کاشته اند، فردای قیامت در آخرت را آن درو کنند و خود عمل و آثارش در نزدش حاضر خواهد شد.(کهف، آیه 49؛ آل عمران، آیه 30؛ طه، آیه 15)

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، مومن معتقد به آخرت اگر حسنات دنیا را می خواهد، آن را برای آخرت خویش می خواهد؛ چرا که آخرت، ابدی است؛ پس او تنها بخشی از آن حسنات را در دنیا برای بقای خویش به کار می برد(بقره، آیات 201 و 202) و بیش تر آن حسنات را برای آخرت می گذارد. از همین جهت چنین انسانی ، وقتی کار می کند و ثروتی می اندوزد، همان طوری که بخشی از آن را برای مصارف خویش به کار می گیرد، بخشی از آن را در راه خدا انفاق می کند. پس چنین شخصی میانه روی و اعتدال دارد؛ یعنی نه همه را انفاق می کند که خودش چیزی نداشته باشد ونه بخل می ورزد.(فرقان، آیه 67)

به هر حال، از نظر قرآن، مرگ و یاد آن نه تنها عامل خمود و افسردگی و حزن و خوف نیست، بلکه عامل اساسی رهایی از افسردگی است تا جایی که شخص مومن از هر لحاظ مسرور است و حتی در اوج نداری و فقر سرور دارد؛ به ویژه آن که او می داند که هر چیزی که خدا برایش مقدر کرده براساس مشیت حکیمانه است. پس نسبت به چیزی که از دست داده غمگین و افسرده نمی شود، و نسبت به چیزی که به دست می آورد، فرحناک و مستانه نمی شود.(حدید، آیات 22 و 23؛ احقاف، آیه 13)

با نگاهی به زندگی مومنان به ویژه عالمان ربانی می توان دریافت که آنان تا چه اندازه از اموری چون اضطراب و افسردگی و تنبلی و مانند آنها دور بوده و هیچ خوف و حزنی نداشته و ندارند، بلکه در اوج سرور بوده و شادی و سرور از همه هستی آنان برون می تراود تا جایی که دیگران از سرور آنان به وجد می آیند و اگر غم و اندوهی داشته باشند، به وجود این افراد آن امور زشت از میان می رود و انرژی مثبت می گیرند. این افراد به سبب آن که خود را تحت ولایت الهی می یابند و جزو اولیاء الله می دانند، ترسی از مرگ نداشته بلکه به استقبال مرگ می روند، در حالی که دیگران از آن می گریزند؛ هر چند که هیچ گریزگاهی از مرگ جز مرگ نیست و برج های آن چنانی آنان را از مرگ دور نمی سازد.(جمعه، آیات 6 و 8؛ نساء، آیه 78)

زهد و پارسایی با یاد مرگ

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان وقتی بداند که پروردگار جهانیان برای انسان برنامه ای کوتاه مدت در دنیا به عنوان «عصر» و برنامه ای بلند در آخرت به عنوان «ابد» دارد، هرگز برای دنیا چنان تلاش نمی کند که آخرتش از دست برود، بلکه برای دنیا به اندازه ای تلاش می کند که آخرتش آباد شود. پس اگر گفته می شود برای دنیا خود چنان کن که تا ابد زنده هستی و برای آخرت خویش چنان تلاش کن که فردا در آن جایی، باید گفت مراد این است که دنیا حتی اگر ابد باشد که نیست، انسان می بایست به گونه ای برنامه ریزی داشته باشد که ابد است؛ زیرا مومن درهر کاری که وارد می شود تنها به همین «لحظه» خویش یا همان «عصر» کوتاه خویش توجه ندارد، بلکه بر این باوراست که تا زمانی که دنیایی هست اگر کاری انجام دهد تا آخر دنیا باقی بماند، آثار آن کار دنیوی حتی اگر بمیرد برایش به عنوان باقیات صالحات باقی است؛ زیرا از نظر آموزه های قرآنی، چیزهایی که انسان برای آخرت خویش به عنوان ره توشه می برد، شامل دو دسته پیش فرستاده و پس فرستاده است.(یس، آیه 12؛ انفطار، آیه 5)

مراد از پیش فرستاده همین اعمال صالح است که انسان در دنیا پیش از مرگ خویش انجام می دهد و به عالم آخرت فرستاده می شود؛ مراد از پس فرستاده همان آثار اعمال صالح است که پس از او به سمت آخرت می آید. پس اگر کسی پس فرستاده هایش چنان باشد که تا پایان دنیا و جمع شدن بساط آن باقی باشد، آثار آن هم چنان برایش خواهد بود. بنابراین، مومن پیر اگر درخت گردکانی می کارد که چهل سال طول می کشد تا محصولی دهد، او این کار را به عنوان باقیات صالحات انجام می دهد. به سخن دیگر، هر کسی حسنه ای ماندگار به عنوان باقیات صالحات از چاه و مدرسه و بیمارستان یا فن آوری و اختراع و اکتشاف دارد، این امور تا زمانی که باقی و برقرار است برایش به عنوان «آثار» و باقیات صالحات باقی و برقرار خواهد بود و او از آنها در آخرت بهره مند می شود.(کهف، آیه 46؛ مریم، آیه 76)

از همین روست که مومن از نظر قرآن، هرگز دست از تلاش و کوشش بر نمی دارد و سعی می کند تا با استعمار الارض و آبادانی آن(هود، آیه 61) برای خویش باقیات صالحات به جا گذارد. پس کارهای او تنها محدود به مقدارعمرش نیست، بلکه کاری می کند تا به عنوان سنت حسنه باقی و برقرار باشد.

البته مومن همان طوری که برای آخرت خویش در دنیا با سنت حسنه و باقیات صالحات کارهای ماندگار به جا می گذارد و به گونه ای عمل می کند که خودش تا ابد زنده است؛ از سوی دیگر، نسبت به آخرت حساس است و به گونه ای عمل می کند که فرصت عمرش چنان کوتاه است که فردایی در دنیا نیست. چنین شخصی به جایی آن پس از کشف الغطاء هنگام احتضار از خدا بخواهد تا دمی مرگش را تاخیر اندازد تا بتواند هر چه را دارد، انفاق کند و صدقه دهد، همین امروز قبل از آمدن مرگ انفاق و صدقه می دهد تا پیشمان نشود و حسرت نخورد.(منافقون، آیات 10 و 11؛ مومنون، آیات 99  و 100)

بر همین اساس، مومن چون به مرگ توجه دارد و یاد آن می کند، هماره به گونه ای در دنیا زندگی می کند که گویی همین الان یا فردا از آن به آخرت می رود. پس دنبال کنزاندوزی و جمع مال و ثروت نمی رود که زینت ها و آرایه زندگی دنیوی و متاع قلیل است، بلکه همه چیزی را که تولید می کند و ثروتی که به دست می آورد، به عنوان حسنات اخروی برای خویش پیش و پس می فرستد. پس خود نسبت به دنیا زاهد و پارسا است؛ بنابراین به کم دنیا قناعت می کند و کم خوری را پیشه می کند و به تجملات نمی پردازد و به ریاورزی و تفاخر رو نمی آورد؛ بلکه هر چه دارد  برای خدا انفاق می کند و در امور زندگی و سبک آن زاهدانه و پارساگونه زندگی می کند؛ این در حالی است که دنیا پرست، با خیال بافی که دارد دنبال تفاخر می رود و تجمل گرا و اهل اسراف و تبذیر است.(قصص، آیات 76 تا  82)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، دنیاپرستان که اعتقادی به آخرت ندارند، نه تنها اهل بخل ورزی هستند و به جمع مال و تکاثر گرایش دارند(تکاثر، آیات 1 تا 3؛ قصص، آیات 76 و 77)، بلکه نسبت به دنیا و زینت های آن از جمله مال و ثروت، چنان طمع دارند که به ظلم می پردازند و چیزی که مستحق آن نیستند، از دیگران به زور و ستم می ستانند. البته گاه بدتر می شوند و نه تنها طمع دارند، بلکه حرص می زنند تا حتی زیادت بجویند و چیزهایی که دارند چنان افزایش دهند که کسی همانند آنان نباشد و بتوانند تفاخر کنند و بگویند که ما از نظر مالی وثروت و قدرت از همگان سرتر هستیم.(همان) پس گاه می شود که عالمان دنیا پرست حتی به زور و تزویز برمی آیند تا به ثروت اندوزی بپردازند و مال دیگران را به ظلم بستانند.(توبه، آیه 34)

به سخن دیگر، گاه مردمانی به ظاهر دین دار و آخرت گرا را می توان یافت که دین را ابزاری برای دنیا خویش قرار داده تا این گونه به جمع ثروت بپردازند. پس به بهایی اندک آخرت خویش را می فروشند و با کتمان حقایق و تحریف دین و بازی با آن، دنیا خویش و دیگران را تباه می کنند. اینان علیه زهد ورزی هستند و به ظاهر آخرت گرا و در باطن دنیا گرا بلکه دنیا پرست هستند و آن چه خدای ایشان را تشکیل می دهد، همین اموال و زینت های زندگی دنیوی است.(همان)

از نظر قرآن، چنین افرادی گرفتار نسیان و فراموشی خدا و خود و آخرت شده اند، و چنان غرق دنیا و مادیات شده که از مرگ و آخرت غافل می شوند تا زمانی که مرگ ناگهان آنان را می گیرد و به سرای دیگر می برد که جز عذاب و آتش دوزخ نیست.(توبه، آیات 34 و 35  و 67؛ مائده، آیه 13؛ انعام، آیه 44؛ اعراف، آیه 51)

به هر حال، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، نه تنها مرگ و یاد آن مایه اضطراب و افسردگی و خوف و ترس نیست، بلکه عامل مهم و اساسی رهایی از خوف و ترس و اضطراب و مایه مهم تحرک و شادابی و سرزندگی و فعالیت و رهایی از تنبلی است ؛ چنان که مرگ و یاد آن عامل رهایی از دنیاپرستی و شهوت پرستی و هواپرستی و مایه مهم و اساسی زهدورزی و پارسایی واقعی و حقیقی است. کسی که بخواهد به پارسایی واقعی برسد و عرفان اجتماعی را درک کند و به معرفت حقیقی برسد که عارفان و زاهدان دنبال آن بودند، می بایست به مرگ و یاد آن به عنوان مهم ترین دارو و درمان و نسخه شفا بخش الهی بنگرد و به مرگ به عنوان عامل انتقال به جهانی سرتاسر حیات طیب و سعادت ابدی بنگرد و بدان گرایش و علاقه مند باشد. از همین روست که عارفان به نام به مرگ و یاد آن به عنوان کلید رستگاری می نگریستند و بدان اهتمام داشته و شبانه روز به یاد مرگ به تلاش می پرداختند و از گوشه نشینی و انزوا بیرون آمده و با عرفان اجتماعی به جهاد و تلاش می پرداختند چنان که سرآمد ایشان عارفان بزرگ چون امام خامنه ای و امام خمینی بودند و هستند. پس بیاییم از این عارفان بزرگ الهی سرمشق گرفته و در مکتب و مدرسه عرفان اجتماعی آنان دنیا و آخرت را آباد کنیم و تمدن نوین اسلامی را احیا و ایجاد نماییم وگام بزرگ دوم انقلاب را با چنین مکتبی در مدرسه امامان همامان برداریم.