موانع رهایی از بدبختی ها

بسم الله الرحمن الرحیم

رستگاری به معنای رهایی از بدبختی و دست یابی به خیر و صلاح و خوشبختی، آرزوی هر انسانی در دنیا و آخرت است. انسان ها هرگز از وضعیتی که در آن احساس بدبختی و ناکامی دارند، خوشحال نیستند و هماره در خواسته های خویش آرزو دارند که از بدبختی و ناکامی رها یابند و در کارها کامیاب و موفق باشند و پیروزی را در هر حالی به دست آورند و سربلند و عزیز در دنیا و آخرت زندگی کنند؛ اما بسیاری از مردم هماره نه تنها احساس رستگاری نمی کنند، بلکه احساس بدبختی و ناکامی دارند؛ و می گویند به هر کاری دست می زنند، موفق نمی شوند و در کارها خویش شکست خورده و خوار و ذلیل از کوره امتحان و بلا و ابتلاء بیرون می آیند. از این رو، این پرسش در ذهن و قلب ایشان خطور می کند که چه علل و عواملی مانع پیروزی آنان و رستگاری است و چه چیزهایی مانع می شود که آنان از بدبختی و گرفتاری و رنجی که در آن به سر می برند، رهایی و نجات نمی یابند؟ نویسنده با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن، بر آن است تا موانع اساسی که اجازه نمی دهد تا انسان از بدبختی رهایی یابد و به پیروزی و رستگاری برسد، تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

عوامل بدبختی و موانع فکری و رفتاری آن

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، رستگاری زمانی تحقق می یابد که عواملی به عنوان عوامل رستگاری پدید آید و موانع رستگاری برداشته شده باشد. در برابر بدبختی نیز عواملی دارد که رهایی از آن بستگی به رهایی انسان از عوامل بدبختی آفرین دارد. البته برخی از انسان هر چه تلاش می کنند نمی توانند از بدبختی که در آن قرار گرفته، رهایی یابند؛ زیرا موانعی موجب می شود که شخص نتواند خود را از بدبختی نجات دهد و از آن رهایی یابد.

با تفقه و ژرف نگری در آموزه های وحیانی قرآن می توان به دو دسته از موانع اشاره کرد که نمی گذارد انسان از بدبختی بیرون آید و هم چنان در چاه بدبختی گرفتار باشد؛ این موانع شامل موانع فکری و رفتاری است؛ یعنی بخشی از آن موانع به حوزه فکر و عقیده و مباحث فلسفی باز می گردد و برخی دیگر نیز رفتارهایی است که انسان را در حالت بدبختی نگه می دارد و اجازه نمی دهد تا خود را از بدبختی رها کند و به رستگاری و فوز و فلاح برسد.

موانع فکری و عقیدتی رهایی از بدبختی

از نظر قرآن، مهم ترین موانعی که اجازه نمی دهد شخص از بدبختی رهایی یابد و به رستگاری برسد، افکار و عقایدی است که به آن ایمان دارد. این موانع فکری و عقیدتی عبارتند از:

1. کفر: از نظر قرآن، کفر از مهم ترین عقایدی است که به عنوان سدی استوار در برابر انسان قد علم می کند و اجازه نمی دهد تا شخص به رستگاری و خوشبختی برسد و هم چنان در بدبختی گرفتار خواهد ماند؛ زیرا کسی که گرفتار کفر است، هیچ تکیه گاهی ندارد و گویی چون انسان در ته چاهی است که نه ریسمانی دارد و نه نردبانی که از آن بالا آید و به سطح زمین برسد. از آن جایی که ایمان و اسلام، حبل الله الهی است که میان آسمان و زمین آویخته است(آل عمران، آیات 103 و 112) و خدا در آن سو تلاش می کند تا انسان را از چاه ذلت و خواری و بدبختی بیرون آورد، کسی که به این حبل الله نمی آویزد، و به جای آن کفر می ورزد، هرگز رستگار نخواهد شد و هم چنان در بدبختی خواهند ماند.(مومنون، آیه 117؛ قصص، آیه 82)
2. تکذیب آیات الهی: آیات الهی نشانه هایی از حقیقت نورالله است که بر هستی تجلی کرده است(نور، آیه 35)؛ بنابراین، کسی که آیات الهی در تکوین و تدوین را منکر می شود، در حقیقت ملکوت این مُلک را نمی بینند و به ظاهر بدون باطن بسنده کرده است. چنین شخصی نمی تواند خود را از بدبختی به رستگاری برساند؛ زیرا نگرش باطل فلسفی اش موجب می شود که حقایق هستی را نبیند و تحلیل و تبیین درستی از آن نداشته باشد؛ بنابراین، نمی تواند توصیه های واقع بینانه و حقیقت گرایانه ای داشته باشد. چنین شخصی در نهایت نمی تواند خود را از چاه بدبختی بیرون آورد و به رستگاری برسد؛ بلکه به سبب نگرش باطل خویش هم چنان در بدبختی خواهد ماند. در حقیقت تکذیب آیات الهی و ندیدن باطن و ملکوت آنها موجب می شود که این فکر و عقیده هم چون سد استواری در راه رستگاری و نجات و رهایی او از بدبختی باشد.(انعام، آیه 21) از نظر قرآن، برخی از این افراد بدبخت حتی معجزات بصیرت افزا را باور نمی کنند و آن را منکر می شوند و با این رویه خود را در دایره بسته محسوسات گرفتار می کنند(قصص، آیات 36 و 37) و از عوامل معنوی که اصلی تر است خود را محروم می سازند و به توکل و توسل و دعا و نیایش نمی پردازند و هم چنان در دایره محدودی که چاه بدبختی خودشان است، سرگردان باقی می مانند.

با نگاهی به آیات قرآن معلوم می شود که ایمان و اسلام عامل رستگاری است؛ پس کسی که ایمان و اسلام را کنار می گذارد، در حقیقت سد راهی برای خویش می سازد که نتواند از بدبختی بیرون آید و به رستگاری و نجات رسد.

موانع رفتاری رستگاری و بقا در بدبختی

از نظر قرآن، بسیاری از مردم گرفتار رفتارهایی هستند که آنان را نه تنها غرق در بدبختی می سازد، بلکه فرصت نجات و رهایی از بدبختی را از آنان نیز سلب می کند. مهم ترین رفتارهایی که موجب بقای انسان در بدبختی است، رفتارهای زیر است:

1. ظلم و ستم: از نظر قرآن، ظلم دارای انواعی است که شامل ظلم به خدا با کفر و شرک، ظلم به خود و ظلم به دیگران است. البته بازگشت ظلم به خدا و دیگران، همان ظلم به خویشتن است؛ زیرا کسی که به خدا ظلم می کند، در حقیقت به خویش ظلم کرده است و این گونه نیست که خدا مظلوم واقع شود؛ بلکه چنین شخصی به خود ظلم کرده و خود را از عنایات و فضل الهی محروم ساخته است. بنابراین، کسانی که به خدا افتراء می زنند و به تکذیب آیات تکوینی و تدوینی می پردازند و اهل ایمان و اسلام نیستند، به خویشتن ظلم می کنند. چنین افرادی هرگز رنگ رستگاری را نمی بینند.(انعام، آیات 21 و 135؛ یوسف، آیه 23؛ قصص، آیه 37)
2. قمار و بخت آزمایی: کسانی که از راه های غیر مشروع و حلال درآمد کسب می کنند و مکاسب محرمه دارند، رنگ رستگاری را نمی بینند؛ زیرا اموری چون قمار و بخت آزمایی مانع جدی سر راه نجات از بدبختی است. پس کسانی که گمان می کنند با قمار و بخت آزمایی به خوشبختی می رسند، در حقیقت خود را در چاه ویل بدبختی نگه می دارند و از آن رهایی نمی یابند.(مائده، آیه 90)
3. بخل: از نظر قرآن، کسی که اهل احسان هم چون صدقات و زکات و قرض الحسنه است، نه تنها از فقر و بدبختی نجات می یابد، بلکه وضعیت اقتصادی او بهتر از گذشته می شود و اضعاف مضاعف و دو چندان از چیزی که احسان کرده به او برگردانده می شود.(بقره، آیه 261؛ حدید، آیه 18) بنابراین، کسی که گرفتار بخل است، هرگز رنگ رستگاری را نخواهد دید و به شکلی گرفتار بدبختی خواهد بود.(حشر، آیه 9؛ تغابن، آیه 16)
4. بی حجابی: حجاب به ویژه برای زنان موجب رستگاری است؛ پس کسی که گرفتار بی حجابی است رستگار نخواهد شد و هماره در بدبختی خواهد ماند.(نور، آیه 31)
5. بی عفتی: از نظر قرآن کسی که عفیف است، رستگار می شود؛ زیرا خود را در شرایطی قرار می دهد که کم ترین آسیب را از درون و بیرون ببیند یا اصلا نبیند؛ بنابراین، با این که مثلا از نظر مالی در تنگنا است، ولی به روی خویش نمی آورد و به داشته هایش قناعت می کند و یا از نظر جنسی کاری نمی کند که به هر شکلی خواسته های جنسی خویش را پاسخ دهد، بلکه از راه های استفاده می کند که عزت او را حفظ کند و هواهای نفسانی را مهار و مدیریت نماید(بقره، آیه 273؛ نور، آیات 33 و 60؛ نساء، آیه 6)؛ اما کسی که بی عفتی می کند هماره در بدبختی دست و پا می زند و از آن رهایی و نجات نخواهد یافت.(یوسف، آیه 23)
6. جرم و خلافکاری: از نظر قرآن برخی از رفتارها خلاف قانون بوده و مجازاتی را در دنیا برای آن وضع شده است. این نوع رفتارها در اصطلاح رفتارهای مجرمانه است؛ خدا در قرآن می فرماید که مجرمان رستگار نخواهند شد و در بدبختی خویش می مانند.(یونس، آیه 17)
7. چشم چرانی: چشم چرانی و هیزنگری و هرزه گردی از عوامل بدبختی است؛ زیرا بر خلاف عفت و حیا است و کسی که چشم چرانی می کند بدبخت خواهد ماند و رستگار نخواهد شد.(نور، آیه 31)
8. دنیاطلبی: انسان دنیا طلب هرگز از مادیات و کسب آن سیر و خسته نمی شود و همه عمر تلاش می کند تا جمع کند و بیاندوزد. این گونه است که به نوعی بدبختی گرفتار است که هرگز از آن رهایی نخواهد داشت؛ زیرا چنین شخصی در دنیا هرگز احساس نمی کند که همه چیزی که می خواهد به دست آورده باشد و هماره حرص و آز او را دل نگران می کند و در آخرت نیز گرفتار بدبختی ابدی خواهد شد.(آل عمران، آیه 185)
9. رباخواری: چنان که گفته شد ظاهر احسان از دست رفتن سرمایه و ثروت است، ولی باطن آن افزایش دوچندان و مضاعف ثروت و سرمایه است ؛ اما رباخواری هر چند که به ظاهر انباشت ثروت و سرمایه است، ولی در باطن موجب از دست رفتن سرمایه و عامل بدبختی است که راه نجاتی برای او نیست.(آل عمران، آیه 130)
10. رسوم جاهلیت: جاهلیت به معنای بی خردی و سبک مغزی است و کسی که به رسوم و آیین و سنت های جاهلی عمل می کند در حقیقت به خرافات پای بند بوده و از عقلانیت سودی نمی برد. چنین افرادی در بدبختی خواهند ماند و راه نجاتی برای آنان نیست.(بقره، آیه 189)
11. جادوگری: سحر و جادو و دیگر ابزارهای غیر متعارف و عادی موجب می شود که انسان از حقیقت دور بیافتد و زندگی خویش و دیگران را تباه کند. چنین افرادی هرگز از بدبختی رهایی نمی یابند و به رستگاری نمی رسند.(یونس، آیه 77؛ طه، آیه 69)
12. شراب خواری: هر چیزی که انسان را از تعقل و عقلانیت خارج سازد، حرام و عامل بدبختی است؛ زیرا انسان بر اساس عقلانیت است که می تواند زندگی سالم و صالح برای خویش و دیگران رقم زند؛ کسی که گرفتار شرابخواری است، عقل خویش را تباه می سازد و این افراد هرگز از بدبختی رهایی نمی یابند.(مائده، آیه 90)
13. خودپسندی: از نظر قرآن، انسان می بایست با تواضع و فروتنی در برابر خدا و خلق به رستگاری برسد؛ و کسانی که گرفتار خودپسندی و عُجب هستند در دامی گرفتار می شوند که هم چون چاه ویل آنان را در خودش حبس کرده و اجازه رهایی و نجات نمی دهد.(آل عمران، آیه 188)
14. کفران نعمت: از نظر قرآن، شکرگزاری عامل افزایش روحیه در انسان و برکت در زندگی است(ابراهیم، آیه 7)، در حالی که ناسپاسى و کفران نعمتهاى خداوند، از مصادیق ظلم و مانع رستگارى است. پس شخصی که گرفتار کفران نعمت و ناسپاسی است، گرفتار بدبختی است که از آن رهایی نخواهد یافت.(یوسف، آیه 23)
15. لغو و بیهودگی: کسی که در زندگی هدف وحکمتی ندارد، گرفتار لغویات و بیهودگی شده و از چاه بدبختی نمی تواند خودش را نجات دهد.(مومنون، آیات 1 تا 3) از همین روست که خدا در همین آیات رستگاری را در گرو و رهن اجتناب از لغو دانسته و بر آن تاکید کرده است.
16. جهادگریزان: انسان با جهاد و تلاش به ویژه جهادهای مالی و نظامی و نفسانی است که می تواند رستگاری را برای خویش به ارمغان آورد؛ بنابراین کسانی که در بدبختی هستند اگر بخواهند رستگار شوند می بایست به جهاد به عنوان عامل رستگاری توجه کنند؛ در برابر جهادگریزان هم چنان در وضعیت بدبختی خویش خواهند ماند و از آن نجات و رهایی نخواهند یافت.(نساء، آیه 73)
17. عالمان غیر عامل: علم می بایست با عمل همراه شود تا تاثیرگذار باشد؛ بنابراین، عالمانی که بر خلاف عمل خویش عمل می کنند یا اهل عمل نیستند، هرگز رستگار نمی شوند؛ چنان که علمای اهل کتاب که بر خلاف علم خویش عمل کردند، رستگار نشده و هم چنان در بدبختی خویش باقی ماندند.(انعام، آیات 20 و 21)