مشارکت سیاسی
در هر جامعه اي باز با مشاركت حداكثري مردم در صحنه سياسي، گروه هاي انتقادي شكل مي گيرد؛ زيرا آراء و انظار درباره اهداف، روش ها و سياست ها متفاوت است.
برخي از انديشمندان علوم سياسي بر اين باورند كه مشاركت حداكثري و حضور دايمي مردم در همه عرصه ها و سطوح سياسي، خود عامل بازدارنده جامعه از رشد و شكوفايي است؛ زيرا هرگز نمي توان ميان خواسته ها و تفاوت هايي روشي و اهداف متعدد و متقابل جمع كرد. از اين روست كه مشاركت حداكثري كه به طور طبيعي با انتقادات حداكثري نيز همراه است، تنها در سطوح هاي پايين دست مي پذيرند؛ زيرا در اين سطوح همه به سبب اين كه با آن درگيري مستقيم دارند، از آگاهي و تخصص خوبي نسبت به آن برخوردار مي باشند و مشاركت جويان حاضرند تا هزينه هاي آن را نيز بپردازند.
از اين روست كه پذيرش مشاركت مردم در امور شهري امري بسيار مطلوب خواهد بود و موجبات پيشرفت و رشد شهري را درپي خواهد داشت.
اما در سطوح مياني و عالي تر، هرچه از مشاركت توده اي كاسته و حضور نخبگان تقويت شود، احتمال موفقيت بيش تر است. از اين روست كه گاه در سطوح عالي خواهان حضور نخبگاني هستند كه حتي از طريق انتصاب به كار گمارده مي شوند و از انتخاب در آن اثري نيست.
علت اين امر را مي بايست در اهداف عالي جامعه جست؛ زيرا هرچه حضور نخبگان در سطوح عالي بيش تر باشد، احتمال موفقيت بيشتر است. حتي در جوامع روستايي، كساني مسئوليت هاي كليدي و كدخدايي را در اختيار مي گيرند كه از فكر و انديشه و تحصيلات عالي تري برخوردار باشند و از همه مهم تر از عقل فعالي بهره مند باشند.
نخبگان هر جامعه كه در كابردهاي ديني از آنان به اهل حل و عقد ياد مي شوند، كساني هستند كه مي توانند اهداف عالي جامعه را شناسايي و راهكارها و ساز و كارهاي مناسبي براي دست يابي به آن اهداف شناسايي و معرفي كنند.
از آن جايي كه هرچه اهداف عالي تر باشد، نياز به خبره و تجربه و عقل و علم نيز بيش تر مي شود، لازم است كه در اين صحنه مشاركت از سوي نخبگان فراهم آيد. البته نخبه گرايي نمي بايست موجب شود تا گروه ها و طبقاتي اجتماعي در جامعه پديد آيد كه تنها منافع خويش را مراعات كنند.
عدالت، شاخصه انتخاب نخبگان
اين جاست كه مساله عدالت گرايي و عدالت محوري به عنوان مهم ترين شاخصه در انتخاب نخبگان مطرح مي شود.
در جوامعي كه عدالت مورد غفلت قرار گيرد و نخبگان سياسي براي خويش دايره نفوذ و حريم قدرتي را ايجاد كنند، نقد و انتقاد دشوارتر شده و نظارت بيروني گاه غيرممكن مي شود.
اسلام خواهان نظارت همگاني است. هر چند كه در اين نظارت اصولي چون آگاهي و علم و هم چنين درك و تطبيق موضوع با مفهوم مورد تاكيد قرار گرفته است تا هر كسي هر ناصوابي را در پوشش نقد وارد نسازد؛ ولي اين بدان معنا نيست كه مردم از حق نقد برخوردار نيستند.حق نقد و نظارت با شرايط آن براي همگان قابل دسترسي است. بنابراين، نخبگان جامعه هر چند به سبب همان نخبه گرايي در سطوح عالي قرار مي گيرند ولي هرگز از دايره نقد و نظارت همگاني بيرون نخواهند رفت؛ زيرا عدم حضور توده مردم در سطوح عالي نظام به معناي عدم امكان نظارت و نقد ايشان نيست، بلكه اين حق با توجه به شرايط خود همواره پا برجا است.
عدالت گریزی، عامل شورش
بنابراين براي هر جامعه اي، ساز و كارهايي براي نقد و نظارت وجود دارد. اگر اين ساز و كارها در جامعه اي وجود نداشته باشد و يا آن كه اجازه بهره گيري از ساز و كارهاي قانوني داده نشود و اعتراض و نقد و نظارت از مجاري مشروع و قانوني انجام نگيرد ممكن است به شورش و خشونت كشيده شود.
شورش ها از دير باز به عنوان اقدام غيرعادي و نابخردانه اراذل و اوباش اجتماعي شناسايي و به عنوان يك ناهنجاري مردود شمرده شده است.
جهت گيري شورش ها غالبا به جاي اشخاص، عليه اموال است و قربانيان احتمالي شورش ها اغلب قرباني نفس شورش نيستند، بلكه قرباني اشتباه و خطا از سوي گروه هاي مشاركت جو در شورش، يا خطاهايي از سوي نيروهاي ناآزموده ضدشورشي هستند كه مي كوشند تا از نو نظم را برقرار سازند.
شورش هدایت شده نخبگان
به نظر مي رسد كه شورش از لحاط انگيزه، رفتار و پيشينه اجتماعي تفاوت هاي بسياري با هم دارند. برخي از شورش ها از سوي نخبگان سياسي جامعه برنامه ريزي و هدايت مي شود كه مي توان به شورش هاي 18تير 78 و يا 23خرداد 88 اشاره كرد. شورش هاي كارگري كه اتحاديه كارگري براي بقا و دوام خود در برخي از كشورها ايجاد مي كنند نيز از اين دسته است.
در دو شورش 18 تير و 23 خرداد شورش به وسيله گروهي از اشرافيت و طبقه نخبگان بهره مند و مرفه، هدايت، برنامه ريزي، برانگيخته و تحريك شده است كه به هدف آزمودن قدرت خويش، جلب حمايت مرددها، ترساندن ديگران از پيوستن به نيروهاي انقلابي و حزب اللهي و معارضه جويي با مقامات بالاتر نظام و سهم خواهي صورت گرفت.
هدف اصلي اين شورش ها، حفظ خطوطي بود كه اين طبقات در طول سال ها حاكميت به دست آورده بودند و عدالت محوري دولت و بخش ديگر نظام موجب شد تا آنان خود را در محروميت ببينند. اين گونه است كه عدالت محوري، عامل شورش بخشي از نخبگان حاضر در حوزه سياسي مي شود.
البته از آن جايي كه شورش امري اجتماعي است و نخبگان حاضر به حضور در صحنه اجتماعي و پرداخت هزينه نيستند، از عوامل ميداني استفاده مي كنند تا اين گونه بقاي خويش و قدرت خود را حفظ و يا ارزيابي كنند. در حقيقت شورش هدايت شده از سوي نخبگان سطوح عالي نظام سياسي، شورش هايي براي بقاي قدرت و حفظ بي عدالتي است.
نخبگان سياسي مرفه و اشرافي، براي حفظ قدرت بخشي از پول و سرمايه نجومي خويش را هزينه شورش هاي خياباني مي كنند تا به نتايج دلخواه خود برسند. در اين ميان تنها اقشار فقير و مردم هستند كه ضرر مي كنند، زيرا نتايج فوري شورش و آشوب وضع بدتر امنيتي و محروميت بيش تر مردم است به گونه اي كه مردم به ضروري ترين نيازهاي زندگي خود به سادگي ديگر نمي توانند دسترسي داشته باشند.
البته برخي از شورش ها كه از سوي گروه هاي پايين دست جامعه انجام مي گيرد به سبب محروميت هاي نسبي و يا بي عدالتي هاست. اين افراد بر اين باورند كه نظام سياسي و نخبگان بر پايه عدالت مديريت نمي كنند.
در اين شورش ها ممكن است عاملي كوچك تنها به عنوان جرقه مطرح باشد و عوامل بسيار ديگري شورش ها را برانگيزد و يا هدايت كند. به عنوان نمونه شهادت جواني مسلمان در فرانسه يا خانمي محجبه در دادگاه آلمان مي تواند شورش هاي بزرگي را برانگيزد كه ارتباط مستقيمي با اين مساله نداشته باشد، بلكه مردم يا گروه ها مي خواهند با اين اقدام فرياد غمبار خويش را از تبعيض و بي عدالتي كه در جامعه است به گوش مسئولان برسانند. در حقيقت پيامي كه اين شورش ها در خود دارد اين است: بي عدالت، آرامش هرگز، اين يك پيام روشن است كه از درون برخي شورش ها به گوش مي رسد.با توجه به آنچه گفته شد شناسايي دقيق خواسته افراد معترض و نقش عوامل پشت پرده در اعتراضات و آگاهي بخشي سريع و صحيح به جامعه از اصلي ترين عوامل آرامش و ثبات در يك جامعه است .
