بسياري از كساني كه در دانشگاه ها و يا در علوم امروزي تحصيل مي كنند، با اين پرسش مواجه مي شوند كه آيا تحصيلي كه انجام مي دهند و علومي كه مي آموزند، عبادت محسوب مي شود؟ همين پرسش به عنوان يك دغدغه براي اهل ايمان شمرده مي شود كه آيا به عنوان نمونه كار عمراني، يا كشاورزي و يا بازرگاني كه انجام مي دهند، مي تواند عبادت باشد؟ چگونه مي شود كه كار را با عبادت جمع كرد و همانند علوم ديني به عنوان امري عبادي درآورد و از آثار و بركات دنيوي و اخروي آن بهره مند شد.
نويسنده در اين مطلب بر آن است تا با تحليل آيات و روايات به اين پرسش ها پاسخ دهد. با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.
مفهوم عبادت
عبادت، نهايت تذلل و كوچكي است و تنها كسي شايسته چنين عبادتي است كه نهايت تفضل و بخشش را داشته باشد و او جز خداوند، كسي نيست. (مفردات الفاظ قرآن كريم، راغب اصفهاني، ص 542، «عبد».)
اين معنا مي تواند به اشكال مختلف خود را نشان دهد. از اين رو هر كسي هر كاري را اگر به قصد تقرب الهي انجام دهد و در برابر خداوند خود را كوچك شمارد، عمل عبادي انجام داده است.
انسان با انجام اعمال عبادي مي كوشد تا به سوي خداوند تقرب يابد. اين اعمال كه از آن به اعمال صالح ياد مي شود زماني معنا و مفهوم عبادي مي يابد كه همراه با نيت و قصد تقرب باشد. از اين رو عمل مقبول به عملي گفته مي شود كه داراي نيت و قصد تقرب به خداوند باشد و از كارها و اعمالي باشد كه شايسته و مقبول خداوند است.
انسان با نيت صادق و اعمال صالح است كه مي تواند رضايت خداوند را به دست آورد و با فعليت بخشي صفات كمالي نهفته در ذات خويش، خود را به صفات الهي نزديك سازد و متصف به تأله شود. متاله كسي است كه خود را به صفات الهي آراسته و از عيوب و نقايص رهايي يافته است.
خداوند در آياتي چون 35 سوره مائده و 57 سوره فرقان و 19 سوره مزمل و 19سوره علق و مانند آن از مردم مي خواهد تا براي تقرب به خداوند تلاش كنند. در همين آيات و آيات ديگر راه تقرب جويي و متاله شدن را در امور عبادي مي داند.
آن گاه خداوند در آياتي ديگر از قرآن اعمالي چون ادب و احترام در معاشرت با اهل ايمان را مايه نيل به مقام قرب الهي برمي شمارد (مجادله آيه 11 و الميزان، ج 19 ص 188 ذيل آيه) و در آيه 16 سوره هود استغفار را به عنوان راهي ديگر و در آيه 57 سوره اسراء اميد به رحمت الهي و در آيه 3 و 4 سوره انفال، انفاق خالصانه و در آيه 35 سوره مائده جهاد در راه خدا و در آيات ديگر، امور ديگري را به عنوان علل و عوامل تقرب جويي به خداوند معرفي مي كند.
آيه 61 سوره هود در يك كلمه هر عمل عبادي را عامل تقرب معرفي مي كند و آيا 162 و 163 تبيين مي كند كه انسان با هر كاري كه رضايت خداوندي در آن است مي تواند به وي تقرب جويد و از اين مقام بهره مند شود و از آثار آن سود برد.
اين گونه است كه مطلق علم و آگاهي به عنوان عامل تقرب و عبادت مطرح مي شود و خداوند در آيه 11 سوره مجادله از مردم مي خواهد تا با علم جويي، آهنگ تقرب را شتاب آميزتر از پيش در پيش گيرند.
در حوزه عمل نيز نه تنها اموري چون انفاق و احسان و نماز و روزه و جهاد و خمس و زكات و مانند آن، عبادت تلقي و تعريف مي شود، بلكه چنان كه از آيه61 سوره هود مي توان دريافت، عمل عبادي و تقربي از نظر قرآن آباداني زمين است كه نيازمند علوم گوناگون و اعمال و كارهاي متنوع و مختلف است.
خداوند در اين آيه به روشني تبيين مي كند كه آباداني زمين و تمدن سازي يكي از ماموريت ها و مسئوليت هاي اصلي بشر در زمين است؛ زيرا فلسفه آفرينش انسان، خلافت الهي از راه متاله شدن و متصف شدن به صفات الهي است كه به شكل ربوبيت عبودي ظهور و بروز مي كند. عبوديت ربوبي و ربوبيت عبودي مقتضاي آن است كه بشر در رساندن همه چيزهايي كه مسخر وي مي باشند به كمال، تلاش كند و در مقام پروردگاري طولي قرار گيرد و كمال را براي همه چيز فراهم آورد.
بر پايه اين آيه و آيات ديگر مي توان اين مطلب را برداشت كرد كه انجام ماموريت و مسئوليت بشر، عامل رضايتمندي و خشنودي خداوند و در نتيجه تقرب به وي مي باشد. بنابراين مي توان گفت كه هر دانش و كاري كه بتواند اين مهم را به سرانجام برساند به عنوان عامل عبادي و تقربي شناخته مي شود.
علوم عبادي
از مطلب پيش گفته به سادگي مي توان اين برداشت را ارايه كرد كه همه علوم مي تواند به عنوان عامل تقرب و امري عبادي شناخته شود و تنها معيار سنجش داوري، نيت و قصدي است كه از علم و كار در نظر گرفته مي شود. به اين معنا كه اگر دانشي به قصد و نيت خشنودي خداوند تحصيل شود، دانشي عبادي است؛ زيرا انسان با اين دانش مي خواهد تا در نقش ربوبي و خلافت الهي وارد شود و به ماموريت خود در زمين جهت آباداني آن و موجودات هستي اقدام كند.
اگر بخواهيم در يك كلمه بدانيم كه چه علم و دانشي عبادت شمرده مي شود بايد به اين نكته توجه كنيم كه از نظر قرآن هر علم و دانشي مي تواند مفيد و يا زيانبار باشد؛ زيرا عامل در سودمندي و زيانباري هر علم ودانشي تنها نيت و قصدي است كه موردنظر شخص مي باشد. اگر شخص هر علم ودانشي را به نيت تقرب به خداوند و انجام مسئوليت ها و ماموريت هاي بشر در زمين از جمله آباداني و تمدن سازي انجام دهد، به عنوان علوم معرفتي و عبادي شناخته مي شود و آثار عبادت بر آن بار مي شود.
خداوند در آيه 122 سوره توبه و نيز 66 سوره كهف و ديگر آيات اين سوره كه به مساله ذوالقرنين پرداخته، به روشني تبيين مي كند كه اگر نيت و قصد بشر از تعلم و تفقه معارف دين و يا سير و سفر و يا هر كار ديگري، انجام ماموريت الهي و تقرب به وي باشد آن امر عبادي شمرده مي شود.
تمدن سازي و علوم مختلف
اگر يكي از ماموريت هاي اصلي و فلسفه آفرينش بشر، آباداني زمين و در يك كلمه تمدن سازي است، مي توان گفت همه علوم و كارهايي كه بشر انجام مي دهد اگر در اين راستا باشد، عبادت محض است و پاداش هاي آن را دريافت مي كند.
اين در حالي است كه از آيات و روايات به دست مي آيد كه گاه اعمال عبادي محض و يا دانش هاي ديني محض به سبب آن كه ابزار قدرت و ثروت است امري غير عبادي دانسته شده است و خداوند حتي اين افراد را تهديد به عذاب هاي سخت و شديد مي كند و مي فرمايد: يا ايها الذين امنوا ان كثيرا من الاحبار و الرهبان لياكلون اموال الناس بالباطل و يصدون عن سبيل الله و الذين يكنزون الذهب و الفضه و لاينفقونها في سبيل الله فبشر هم بعذاب أليم؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد، بسياري از حبرها و راهبان، اموال مردم را به ناشايست مي خورند و ديگران را از راه خدا باز مي دارند و كساني را كه زر و سيم مي اندوزند و در راه خدا انفاقش نمي كنند، به عذابي دردآور بشارت ده. (توبه آيه 43)
بنابر اين هر علم و دانشي همانند هر كاري مي تواند ارزشي و ضد ارزشي باشد و به عنوان عبادت يا ضد عبادت تلقي گردد. آن چه به علم و عمل جهت مي دهد و آن را دو پر پرواز بشر به سوي متأله شدن (خدايي گشتن) تبديل مي كند، نيت و قصدي است كه از شخص بيرون مي آيد. اگر معارف قرآن را به قصد قدرت و ثروت بياموزد آن دانش ديني نه تنها عبادت نخواهد بود بلكه وزر و وبال او در دنيا و آخرت مي گردد و وي را به سوي آتش خشم و غضب الهي دوزخ رهنمون مي سازد.
در آيات 38 تا 69 سوره كهف، خداوند داستان ذوالقرنين و حكومت الهي او را گزارش مي كند كه چگونه قدرت و حكومت را به امري عبادي و تقربي تبديل كرد و حتي اعمال تمدني وي چون سدسازي و ديواركشي به عنوان امر عبادي داراي پاداش دنيوي و اخروي شمرده شد.
آيات 71 تا 02 سوره ص داستان علم و دانش و كارهاي تمدني حضرت داود (ع)را گزارش مي كند و يا آيات 61 تا 44 سوره نمل و 18 و 28 سوره انبيا به تلاش حضرت سليمان براي آباداني كشور و زمين از راه بهره گيري حتي از جني ها براي ساختمان سازي و صنايع نظامي و ريخت گري و شيشه سازي اشاره مي كند و اين گونه دانش ها و اعمال را عبادت محض مي شمارد؛ زيرا بر پايه ماموريت بشر و وظيفه خلافت الهي در زمين انجام مي شده است.
فعاليت ها و دانش هاي مختلف حضرت يوسف (ع) از جمله دانش تعبير خواب و علوم غريبه و نيز دانش مديريت آب و زمين وكشاورزي و دانش اقتصادي آن حضرت (ع) را درآياتي چند از جمله آيات 46 تا 101 سوره يوسف توضيح و گزارش مي كند تا به مردم نشان دهد كه هركاري مي تواند به عنوان كاري عبادي و هر دانشي مي تواند به عنوان علوم ديني و عبادت مطرح شود به شرط آن كه هدف و مقصد آن الهي باشد.
بسياري از اعمال و كارهايي كه انسان انجام مي دهد به علل دروني و عوامل بيروني كم تر از حد انتظار بشر مي باشد؛ از اين رو خداوند بيش تر از آن كه به اعمال شخص وشكل و قالب آن اعمال توجه داشته باشد، به نيت و قصد وي توجه دارد وپاداش اعمال را بر پايه مي سنجد، به ويژه اگر آن اعمال درمسير و قصد تقرب انجام پذيرد. لذا رسول خدا(ص) مي فرمايد: نيه المومن خير من عمله؛ نيت مومن بهتر از عمل اوست.پاداش نيز براساس نيت و قصدي است كه او در دل دارد هرچند به عللي كارش خيلي سست تر و ضعيف تر از انتظار باشد.
از پيامبر اكرم (ص) فرمودند: العلم علمان، علم الاديان و علم الابدان، دانش بر دو گونه است:
دانش دينها و دانش بدنها (محمدي ري شهري، محمد. دانش نامه احاديث پزشكي. ترجمه حسين صابر. قم: دار الحديث، 1385، ج1، 32).
اين روايت هرچند كه بر دو دسته از علوم پزشكي و ديني تاكيد مي كند ولي اين به آن معنا نيست كه ديگر علوم عبادي نيست؛ بلكه آن حضرت برلزوم توجه و اهتمام بيش تر به اين علوم تاكيد مي كند.
با توجه به اعمال و رفتار پيامبران و اوليا و اوصيا مي توان به روشني دريافت كه هردانش و كاري مي تواند به عنوان عامل تقرب به خدا دانسته شود. از اين رو پيامبران زيادي به دانش ها و كارهايي چون تجارت و بازرگاني و دامداري و بنايي و بافندگي و مانند آن مشغول بودند و شغل اصلي حضرت ابراهيم (ع) و فرزندان وي كه همه از پيامبران بودند، دامداري بوده است.
پـيامبر اكرم (ص) نيز سال هاي بسياري را به دامداري و شباني و بازرگاني اشتغال داشت و اميرمومنان (ع) به كشاورزي و باغداري و كندن چاه مي پرداخت.
اين درحالي است كه اگر اين امور را عبادت ندانيم بايد بپذيريم كه آنان بيش تر عمرشريف شان را به كاري غير از عبادت خداوند صرف كردند. اين درحالي است كه امامان معصوم (ع) و پيامبران (ع) با علم به اين كارها عبادت است و به قصد تقرب الي الله آنها را انجام مي دادند.
براساس همين منطق است كه اميرمومنان (ع) به كار كردن افتخار مي كرد و حكايت مي كند كه «روزي درمدينه سخت گرسنه بودم،از شهر بيرون رفتم تا كاري پيدا كنم و مزدي به دست آورم. مقداري از شهر دور شدم به كنار خانه زني رسيدم و ديدم مقداري گل خشك انباشته است دانستم كه وي مي خواهد آن گلها را جهت ساختمان، تركند، به نزد او رفتم و با وي قرار بستم كه در ازاي هر دلو بزرگ آب كه بر آن گلها بريزم يك دانه خرما بستانم. شانزده دلو كشيدم و از سنگيني دلوها دستم تاول زد. وي شانزده دانه خرما به من داد و من خرماها را به نزد پيامبر (ص) بردم و دو نفري آنها را خورديم.»
امام صادق(ع) دراين باره مي فرمايد:«اميرالمومنين (ع) بيل مي زد و زمين را احيا مي كرد و از درآمد و دسترنج خويش هزار بنده آزاد كرد».
از امام سجاد(ع) روايت شده كه آن حضرت (ع) همواره نهاني به حج مي رفت بي آن كه كسي او را بشناسد تا اين گونه بتواند درخدمت حجاج خانه خدا باشد و هرگاه شناخته مي شد، از آنان جدا مي شد و به گروه ديگري مي پيوست.
امام صادق و باقر(ع) سال ها به آموزش علوم مختلف از جمله علوم تجربي و نظري مشغول بودند و تنها به آموزش علم دين بسنده نمي كردند. اين گونه است كه دانشمندان و مخترعان و كاشفان بسياري از دانشگاه صادقين (ع)فارغ التحصيل شدند. دانشمند بنام جابر بن حيان، شيميدان بزرگ اسلامي از شاگردان آن حضرت (ع) بود.
