بسم الله الرحمن الرحیم
غضب حالتی در قلب انسان است که همراه به برافروختگی چهره به سبب غلیان خون و افزایش حرارت آن است. در حقیقت غضب را می بایست واکنشی در برابر کنشی دانست که انسان را به شدت ناراحت و عصبانی می کند و حس مجازات و انتقام را در شخص بر می انگیزد.
این واژه درباره خدا نیز به کار می رود، اما شکی نیست که خدا انسان نیست تا چنین کنش ها و واکنش های درونی داشته باشد؛ بنابراین وقتی از غضب الهی سخن به میان می آید، مراد همان انتقام(دخان، آیه 16) یا عقاب الهی است؛ چنان که امام باقر(ع) می فرماید.(تفسیر نورالثقلین، ج 3، ص 386، حدیث 89)
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، غضب متعادل لازم و ضروری است؛ زیرا اگر غضب نباشد، افراد نسبت به باطل و ظلم واکنشی نشان نمی دهد و این گونه حق و عدالت از دست می رود؛ از همین روست که غضب به عنوان یک امر مثبت تعریف و تثبیت شده است؛ زیرا اگر غضب نبود معلوم نبود که اوضاع جهان چگونه می شد. این غضب است که افراد را به مقابله با ظلم و بی عدالتی سوق می دهد و حق را به حق دار می رساند و ظالم را در جایش می نشاند.
بر اساس تحقیقات می توان سه نوع غضب افراطی، تفریطی و متعدل را شناسایی کرد. غضب افراطی موجب می شود تا انسان از پیروی عقل و نقل خارج شود و خود نوعی ظلم را ایجاد کند؛ چنان که تفریط در غضب به این معنا است که اصلا هیچ واکنشی از خود نشان ندهد ، در حالی که عقل و نقل حکم می کند که در مقابله با ظلم واکنشی داشته باشد. بهترین حالت، همان حالت اعتدال است که خشم مبتنی بر اصول عقل و نقل باشد. شخص معتدل می داند چه جایی غضب کند و چه جایی غضب نکند و هم می داند تا چه اندازه می بایست واکنش نشان دهد که ظلم نباشد.(نگاه کنید: جامع السعادات، ج 1، ص 321)
آثار غضب الهی
غضب و خشم الهی موجب می شود تا شخص از هدایت پاداشی محروم شود و گمراهی برای او رقم بخورد(مائده، آیه 60) و این افراد گرفتار ذلت و خواری دنیوی(اعراف، آیه152)، انحطاط و سقوط از منزلت انسانیت شده و به شکل حیواناتی چون خوک و میمون مسخ گشته(مائده، آیات 59 و 60) و همه اعمال صالح و نیک او به غضب الهی احباط شده(محمد، آیه 28) و به هلاکت می رسد.(طه، آیه 81) پس این گونه است که خشم خدا در آخرت نیز او را در بر می گیرد(مائده، آیه 60؛ دخان، آیه 16؛ بروج، آیه 12) و در آتش خشم و عقاب وانتقام الهی در پایین ترین دوزخ یعنی هاویه در کنار منافقین از غاضبان حق خلافت و ولایت امیرمومنان امام علی(ع) در درک اسفل تا ابد الاباد به سبب لعن الهی می سوزد.(بروج، آیات 11 و 12؛ طه، آیه 81؛ فتح، آیه 6)
از نظر قرآن، همان گونه که مغضوبان چنین گرفتار انتقام و عقاب الهی در دنیا و آخرت می شوند، هر کسی که با آنان رابطه ولایی داشته باشند گرفتار خواهند شد.(مجادله، آیات 14 و 15) بنابر این لازم است تا از آنان اجتناب کرده و با آنان رابطه ولایی بر قرار نشود. خدا در قرآن، به شماری از مغضوبان از جمله اصحاب سبت که آنان را خوک و بوزینه کرده(مائده، آیه 60)، اهل کتابی که به تمسخر بازی ایمان و کفر درآوردند(آل عمران، آیات 110 و 112؛ مائده، آیات 59 و 60)، گوساله پرستان هم کیش سامری(اعراف، آیات 150 تا 152؛ طه، آیه 120) و فرعون (زخرف، آیات 51 و 55) اشاره می کند تا دانسته شود که چگونه شخص در همین دنیا گرفتار غضب شده و در آخرت به خشم الهی عقوبت می شود.
عوامل غضب الهی
از نظر قرآن، برخی از اعمال انسانی بس خطرناک است تا جایی که خدای رحمان رحیم را که برای رحمت مخلوقات را آفریده(هود، آیه 119) به خشم و غضب می آورد و موجبات عقاب و انتقام الهی را فراهم می آورد. از جمله مهم ترین گناهانی که موجب غضب الهی می شود می توان به مواردی مانند ارتداد و پرستش غیر خدا(اعراف، آیات 150 تا 152؛ نحل، آیه 106)، اسراف (طه، آیه 81)، اطاعت و پیروی از شیطان فریبکار(محمد، آیات 25 و 28)، افتراء به خدا(اعراف، آیه 152)، تکذیب آیات الهی(اعراف، آیات 70 و 71)، جدال بدون دلیل و برهان و سلطان علیه آیات الهی(همان؛ غافر، آیه 35)، حرام خواری(طه، آیه 80)، حسادت نسبت به پیامبر و مومنان(بقره، آیه 90)، خیانت و غلّ و غش(آل عمران، آیات 161 و 162)، پذیرش ولایت کافران به جای مومنان(مائده، آیات 79 و 80)، پذیرش ولایت غیر معصومان(همان؛ روایات تفسیری ذیل آیات 3 و 55 و 67 سوره مائده)، زنای محصنه و سوگند دروغ در این باره(نور، آیه 9)، سکوت در برابر منکرات و بی طرفی در باره آن و ترک امر به معروف و نهی از منکر(مائده، آیات 79 و 80؛ اعراف، آیات 163 تا 165)، سوء ظن و بدگمانی نسبت به خدا(فتح، آیه 6)، شرک و بت پرستی(همان؛ اعراف، آیات 70 و 71 و 152)، شکنجه مومنان(بروج، آیات 10 تا 12)، ظلم و تجاوزگری(بقره، آیه 61؛ آل عمران، آیه 112)، علم بی عمل(صف، آیات 2 و 4)، فرار از میدان جهاد(انفال، آیات 15 و 16)، قتل پیامبران و اولیای الهی(بقره، آیه 61؛ آل عمران، آیه 112)، قتل عمدی مومن به اعتبار ایمانش(نساء، آیه 93)، کفر به آیات خدا(بقره، آیات 60 و 90؛ آل عمران، آیه 112)، کفران نعمت(طه، آیه 81)، گناه و عصیان و تعدی و تجاوز(بقره، آیه 61؛ آل عمران، آیه 112)، گوساله پرستی(اعراف، آیه 152؛ طه، آیه 86)، نفاق (محمد، آیه 28؛ فتح، آیه 6) و مانند آنها اشاره کرد.
مهار غضب از سوی انسان
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، غضب در انسان همانند قوه دفاعی عمل می کند و انسان همان گونه که به شهوت برای صیانت از خود نیاز دارد تا هر آن چه نیاز است جلب کند؛ هم چنین به غضب نیاز دارد تا در کنار قوه جاذبه، به عنوان قوه دافعه عمل کند و انسان را از شرور و ظلم و مانند آنها حفظ کند.
چنان که گفته شد، اگر قوه دافعه غضب نبود، انسان گرفتار تفریط می شد و دشمن از حیوانات وحشی و انسان های ظالم نه تنها حق او را تضییع می کرد، بلکه موجب هلاکت و مرگ او می شد. واکنش غضب در انسان موجب می شود تا حیوانات وحشی را بکشد و با ظالمان بجنگد و انتقام بگیرد وآنان را عقوبتی سخت دهد.
البته از نظر قرآن، این انسان است که می بایست تحت فرمان عقل فطری باشد و نوعی تعادل میان شهوت و غضب ایجاد کند و هم چنین از افراط و تفریط در این امور خودداری کند. کسی که مهار شهوت و غضب او در اختیار عقل فطری باشد، از هر گونه افراط و تفریط در امان خواهد بود و زندگی متعادلی را برای خویش فراهم می آورد.
از نظر قرآن، عواملی چون گرایش به احسان(آل عمران، آیه 134)، تقوای الهی که در ساختار عقل فطری و نقل وحیانی سامان می یابد(آل عمران، آیات 133 و 134)، عفو و گذشت از خطای دیگران به هنگام خشم(شوری، آیات 36 و 37)، توبه به سوی خدا(اعراف، آیات 10 تا 154) و توجه به عواطف پاک انسانی چون عواطف مادری(همان) می تواند عاملی برای مهار خشم خویش یا دیگران باشد.
از نظر قرآن کسی که خشم خویش را مهار می کند و در ساحت اعتدال وارد می شود، از آثار آن در زندگی دنیوی و اخروی بهره مند خواهد شد؛ زیرا چنین شخصی از مغفرت الهی به عنوان پرهیزگار(آل عمران، آیات 133 تا 136) و بهشت متقین برخوردار خواهد شد(همان) و زندگی سعادتمندی را در دنیا و آخرت تجربه خواهد کرد. بنابراین، انسان می بایست هماره توجه داشته باشد که اگر غضب و خشم یک حالت فطری در انسان است، ولی می بایست تحت مهار و مدیریت عقلی قرار گیرد که فطرت الهی آن را ایجاد کرده تا انسانی متعادل و متقی باشد. در حقیقت تقوایی حقیقی تنها در سایه عمل مبتنی بر آموزه های فطری عقلی و وحی نقلی به دست می آید.
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، کسی نمی تواند بگوید چون شهوت و غضب یک امر فطری و خلقی در انسان است، نمی توان آن را مهار کرد یا نباید آن را مهار کرد؛ زیرا اگر چنین باشد شخصی که به مهار و مدیریت غضب و شهوت نمی پردازد از دایره انسانیت خارج شده و به سطح حیوانیت نزول می کند؛ زیرا از نظر قرآن، همان گونه که غضب و شهوت در انسان قرار داده شده، هم چنین عقلی فطری در انسان قرار دارد که به او کمک می کند تا شهوت و غضب خویش را مهار و مدیریت کند. از همین روست که خدا این افراد را به عنوان «کاظمین غیظ» و خشم می شناسد و آنان را مورد ستایش قرار می دهد.(همان)
