خصوصیات کید و مکر زنانه از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

هر چند که نفس انسانی مرد و زن ندارد؛ زیرا نفس همان روح مجرد دمیده در کالبد است که نیازی دایمی به کالبد و جسمی از اجسام در عوامل و نشئات گوناگون دنیا و برزخ و آخرت دارد؛ اما همین نیاز به کالبد و فرق ها و تفاوت ها در کالبد لوازم و مقتضیاتی دارد که نمی توان آن را نادیده گرفت. از همین روست که مسئولیت و تکالیف زن و مرد در دنیا با هم فرق دارد و در زن برخی ویژگی ها و خصوصیات برجسته تر می شود که مربوط و مرتبط به کالبد و مسئولیت آن است. بنابراین، وقتی از کید و مکر زنانه سخن به میان می آید، و حتی آن را عظیم تر از کید شیطان قرار می گیرد، به معنایی نوعی توانایی است که جزو مقتضیات و لوازم کالبد زنانه است. نویسنده در این مطلب برآن است تا با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن، با بیان فرق ها عوامل و آثار مکر و کید زنانه و تاثیرات مثبت و منفی را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

اشتراکات و تمایزات زن و مرد

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، همه افراد انسانی در اصل «نفس» مشترک هستند. خدا به صراحت می فرماید: هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا؛ او کسی است که شما را از یک نفس آفرریده و از همان نفس جفتش را قرار داد.(اعراف، آیه 189؛ زمر، آیه 6 ؛ نساء، آیه 1)

نفس انسانی نیز چیزی جز همان روح الهی دمیده شده در کالبد نیست.(ص، آیه 72؛ حجر، آیه 29؛ سجده، آیه 9؛ شمس، آیه 7؛ انعام، آیه 98)

از نظر قرآن، حقیقت هر فرد انسانی همان نفس اوست و پاداش و جزا در آخرت نیز به نسبت به نفس است که همه کاره انسان و از جمله بدن اوست. از این نظر میان زن و مرد فرقی نیست، چنان که خدا به صراحت در این باره نیز می فرماید: تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ؛ هر نفس به تمام کمال آن چیزی را کسب کرده وفا می شود در حالی که ظلم و ستمی نمی شود.(آل عمران، آیه 161) و نیز می فرماید: كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ ؛ هر كسى در رهن و گرو دستاورد خويش است. (مدثر، آیه ۳۸) ونیز می فرماید: لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ؛ خدا بر نفسی جز وسعت و توانش تکلیفی نمی کند. برای آن هر نفسی دستاورد خودش است، چنان که علیه او نیز همان دستاوردهایش است.(بقره، آیه 286)

خدا درباره حکم مرد و زن نیز می فرماید: وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا ؛ و زنهار آنچه را خداوند به سبب آن بعضى از شما را بر بعضى ديگر فضلیت و برترى داده آرزو مكنيد! براى مردان بهره‏ اى است از آنچه به اختيار كسب كرده‏ اند، و براى زنان نيز بهره‏ اى است از آنچه به اختيار كسب كرده‏ اند؛ و از فضل خدا درخواست كنيد كه خدا به هر چيزى داناست. (نساء، آیه ۳۲)

در این آیه ضمن تاکید بر مشترکات، به تمایزات نیز توجه داده شده و از مرد و زن خواسته شده تا فضل ذاتی و هویتی را تمنا نکنند که آرزوی بیهوده است، بلکه فضلی را از خدا بخواهند که قابل دست یابی باشد. این بدان معناست که فضل الهی به دو قسم فضل قابل تمنی و غیر قابل تمنی تقسیم می شود.

از جمله فضل هایی که تمنا کردن آن بیهوده است، تفضیلی است که خدا به مشیت حکمیانه خویش به برخی داده است؛ مثلا فضلیت نبوت یا رسالت که به برخی از فرشتگان یا آدمیان داده شده است. تمنای چنین فضلیتی بیهوده است؛ زیرا بر اساس مشیت الهی است.(بقره، آیه 253؛ اسراء، آیه 55؛ انعام، آیه 124)

در تفسیم رزق و روزی نیز تفضیلی است که تنمای آن بیهوده است.(نحل، آیه 71) چنان که از نظر قرآن، تمنای این که زن مانند مرد از فضلیت قوامیت برخوردار باشد، امری بیهوده است؛ زیرا خدا با توجه به کالبدهای مرد و زن مسئولیتی را برای مردان قرار داده تا برابر آن مسئولیت ها، از فضلیتی برخوردار باشند. از مهم ترین مسئولیت مردان یکی همان مسئولیت قوام و ستون بودن مرد برای زن و هم چنین انفاق گری مرد نسبت به زن است؛ چنان که خدا می فرماید: الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ؛ مردان ستون قیام و قوام و نیز سرپرست زنان هستند، به دليل آنكه خدا برخى از ايشان را بر برخى فضلیت و برترى داده و نيز به دليل آنكه از اموالشان خرج انفاق مى كنند.(نساء، آیه 34)

تاثیر فرق کالبد در روحیات و رویه ها

کالبد زن و مرد فرق و تفاوتی دارد که آثار آن در مسئولیت ها و تکالیف خدادادی به خوبی مشخص است. به نظر می رسد که تاثیرات این فرق تا جایی پیش می رود که در روحیات و نیز رویه های رفتاری زن و مرد به خوبی نمایان می شود. به عنوان نمونه احساسات و عواطف زنان هماره قوی تر از احساسات و عواطف مردان است. البته این تفاوت ها در نوع دو جنس است و ممکن است مرد و زن یا مردان و زنانی را یافت که بر خلاف این قاعده باشند. بنابراین، سخن از اغلب و اکثر است، یعنی فی الجمله است نه بالجمله.

همین تفاوت و فرق موجب می شود تا از نظر پرورشی نیز در شرایط متفاوتی قرار گیرند که آثار آن در روحیات و رویه ها به خوبی آشکار می شود. به عنوان نمونه از نظر قرآن، محیط پرورشی زن موجب می شود تا از نظر روحیه و رویه بر خلاف مردان باشند: أَوَمَنْ يُنَشَّأُ فِي الْحِلْيَةِ وَهُوَ فِي الْخِصَامِ غَيْرُ مُبِينٍ ؛ آيا كسى را شريك خدا مى كنند كه در زر و زيور پرورش يافته و در هنگام مجادله بيانش غير روشن است. (زخرف، آیه ۱۸)

سخن در این آیه هم چنان که از سیاق آیات به دست می آید، فرشتگانی است که برخی آنان را دختران خدا دانسته و شریک خدا قرار داده اند. از نظر قرآن، اصولا جنس زن که در شرایط خاص محیطی در کمال آرامش و آسایش پرورش یافته به سبب آن که در محیط اجتماعی سخت رشد نکرده و با مخالفت و شرارت ها مواجه نشده است، هنگام مجادله و جدال نمی تواند از خود دفاع منطقی داشته باشد؛ زیرا محیط پرورشی او اجازه نمی داده که او در شرایط سخت قرار گیرد و اهل مجادله شود.

البته می توان با تغییر محیط اجتماعی و پرورشی دختران و زنان، آنان را نیز به اهل مجادله در هنگام خصومت تبدیل کرد، چنان که دختران و زنانی که در محیط سخت اجتماعی پرورش می یابند این گونه هستند.

این که دختران و زنان در محیط اجتماعی پرورش می یابند که غیر از محیط اجتماعی پسران و مردان است، به سبب همان تفاوت در کالبدهای مرد و زن است. از همین روست که دختران را در محیطی پرورش می دهند که به دور از سختی های مردانه باشد. همین امر موجب می شود تا نه تنها در مبارزه بدنی و جسمی از پسران و مردان کم بیاورند، بلکه در مجادلات و خصومت های کلامی نیز آنان کم تر از مردان ظاهر شوند.

مکر و کید جایگزین ضعف های زنانه

هر چند که برای تکالیف و مسئولیت های خاص کالبد زنانه با مردانه متفاوت و دارای فرق هایی است، و روحیات و رویه های رفتاری آنان را با مردان متفاوت می کند، اما خدا توانمندی های جایگزینی برای زنان قرار داده است که از جمله آنها را می توان در مکر و کید زنانه جست و جو کرد. این کید و مکر زنانه چنان قوی است که حتی نسبت به کید و مکر شیطان بسیار قوی و عظیم تر است؛ چنان که خدا در توصیف کید شیطان می فرماید: إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَانِ كَانَ ضَعِيفًا؛ به راستی که کید شیطان ضعیف است.(نساء، آیه 76)

اما درباره کید زنانه می فرماید: إِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظِيمٌ؛ به راستی که کید شما زنان عظیم است.(یوسف، آیه 28)

از نظر قرآن، مکر و کید زنان بسیار قوی و عظیم است تا جایی که مردان را با همه قوت و عظمت و تفضیل ذاتی به بند می کشند و به سمت اهداف خویش سوق می دهند.

زنان برای رسیدن به اهداف خویش هر چند از زور بازو و قوت و قدرت بدنی و جسمی برخوردار نیستند، اما از جهات و ابعاد دیگر چنان قوی تر هستند که جبران مافات را می کند. مکر و کید زنان مهم ترین ابزار زنانه است که ایشان را به اقتداری بس عظیم می رساند تا جایی که قدرتمندانی چون عزیز مصر در برابر مکر و کید زنان خود را ناتوان و عاجز می یابد.(یوسف، آیه 28)

البته زنان از مکر خویش تنها علیه مردان بهره نمی گیرند، بلکه حتی آن را علیه زنان نیز از جنس خویش نیز به کار می گیرند.(یوسف، آیه 31)

باید توجه داشت که مکر و کید دو شیوه و روشی است که زنان برای جایگزین قدرت بدنی خویش از آن سود می برد. این دو هر چند که با هم مشترکاتی در کلیت دارند، ولی فرق هایی نیز میان مکر و کید است؛ زیرا بر اساس فرهنگ نامه عربی، مكر به معنای تدبير است؛ اعمّ از آنكه در كار بد باشد و يا در كار خوب. فرهنگ نویسان در مفردات و اقرب الموارد می نویسند: مكر آن است كه شخص را به حيله‌اى از مقصودش منصرف كنى و آن دو نوع است مورد ستايش و مورد مذمت. مورد ستايش آن است كه از آن كار خوبى مراد باشد و مذموم به عكس است. بنا بر قول اقرب الموارد، مفردات الفاظ قرآن کریم، مجمع البیان و تفسیر المنار، مكر شامل تدبير خوب و بد هر دو است. مؤيّد اين سخن قول خداوند است كه فرموده: اسْتِكْباراً فِي الْأَرْضِ وَ مَكْرَ السَّيِّئِ وَ لا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلا بِأَهْلِهِ؛ از جهت استکبار در زمین این کار را کردند و هم چنین از باب مکر بدی و زشتی؛ در حالی که مکر زشتی جز اهل مکر را احاطه نمی کند.( فاطر، آيه 43)

وصف «السّيّئ» مي رساند كه مكر فى نفسه گاهى سيّئ است و گاهى حسن. خدا درباره مکر سیئه می فرماید: فَوَقاهُ اللّه سَيِّئاتِ ما مَكَرُوا (غافر، آيه 45) یا می فرماید: أَ فَأَمِنَ الَّذِينَ مَكَرُوا السَّيِّئاتِ أَنْ يَخْسِفَ اللّهُ بِهِمُ الْأَرْضَ؛ آیا پس کسانی که مکر بدی ها و زشتی ها می کنند در امان از این هستند که خدا ایشان را در زمین فرو نبرد؟! (نحل، آيه 45؛ قرشى، سيد على اكبر، قاموس قرآن، دار الكتب الإسلامية، تهران – ايران، ج‌6، ص 265)

ابن فارس نیز برای مکر در لغت عرب دو معنای ریشه‏ای قائل است؛ یعنی از نظر او مکر در اصل فقط برای این دو معنا وضع شده است و معانی دیگر آن مجازی‏اند. پس از نظر وی بازگشت مکر به یکی از این دو ریشه است: 1. مکر به معنای حیله و خدعه. 2. مکر به معنای ساق پای پرگوشت خوش تراش و زیبا.( معجم مقاییس فی اللغة، ص993)

اما ابي هلال عسکری بعد از اینکه مکر را به معنای چاره‏جویی بر دشمن معنا می‏کند، معتقد است که معانی مختلف مکر در اصل از «فتل» به معنای پیچیدن و تاباندن گرفته شده است.( معجم الفروق اللغویة، ص206.)

در برابر فخر رازی معنای اصلی مکر را در لغت «کوشش مخفیانه برای ایجاد فساد» می‏داند.( تفسیر کبیر، ج3، ص235)

همچنین نویسنده المنجد مى‏نویسد: مکر همان حيله و چاره جویی؛ يعنى «قدرت بر تصرّف، مهارت و نيك نظری است».

اما راغب اصفهانی درباره كيد می نویسد: كيد نوعى حيله است. کید گاهى مذموم و گاهى ممدوح باشد، هر چند در مذموم بيشتر است؛ همين طور است استدراج و مكر كه گاهى ممدوح باشند.

واژۀ «کید» در لغت به معنای قی کردن و برگرداندن از راه دهان است که وقتی در معنای متشابه به کار می‌رود، به معنای پیچیدگی حق و باطل است؛ به صورتی که اصلاً قابل تشخیص نباشد. در اصطلاح نیز به سعی و تلاش در ضرر رساندن به غیر، به صورت حیله زدن تفسیر شده است.( مجمع البحرین، ج3، ص139)

این ماده کید در بسیاری از موارد به همان معنای نزدیک مکر بیان شده است. گفتنی است که واژه کید سی و پنج مرتبه در قرآن کریم به کار رفته است.

بعضي گفته اند: فرق بين كيد و مكر آن است كه كيد قوي تر از مكر است، و شاهدش آن است كه كيد بنفسه، متعدي مي شود؛ اما مكر به وسيله حرف.( مصطفوي، حسن، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، ج‏10، ص 144.)

گفتني است خدا خود را به دو صفت کید و مکر معرفی می کند و حتی خود را خیر الماکرین و کید خویش را قوی تر از کید دیگران می داند؛ چنان که درباره کید خویش می فرماید: إِنّهُمْ يَكِيدُونَ كَيْدًا، وَ أَكِيدُ كَيْدًا؛ آنان کیدی چنان به کار گرفتند و ما نیز کیدی دیگر کردیم.(طارق، آيه 15 و 16)

به نظر می رسد که کید و مکر زنانه جایگزین اصلی ضعف های بدنی و جسمی آنان می شود و به آنان قوت و قدرتی را می بخشد که حتی مردان در برابر آن سر تعظیم فرود می آورند.

هم چنین به نظر می رسد که زنان برای رسیدن به اهداف مکارانه خویش هر گونه ابزار کید و مکری را به کار می گیرند که شامل اموری چند است.

به عنوان نمونه زنان از زیبایی خویش به عنوان ابزاری کارآمد بهره می گیرند و مردان را به تعظیم وا می دارند. این تاثیرگذاری زیبایی بدنی تا جایی است که به عنوان مهم ترین و اصلی ترین ابزار به کار گرفته می شود تا مرد تسلیم شود.(یوسف، آیه 23؛ بقره، آیه 221؛ آل عمران، آیه 14؛ احزاب، آیه 52)

خدا در قرآن بیان می کند که پیامبر(ص) نیز ممکن است از زیبایی و جذابیت های بدنی زنان به شگفتی و عجب بیافتد و خواهان نکاح با آنان شود(احزاب، آیه 52) یا حتی دشمنان از این جذابیت های بدنی زنان برای اهداف جنگی بهره گیرند و موجبات سستی اقدام مجاهدان در میادین نبرد شوند(توبه، آیه 49)؛ چرا که آيه درباره بعضى از منافقان نازل شد كه از پيامبر(صلى الله عليه وآله)خواهان اجازه براى شركت نكردن در جنگ تبوك بودند، به اين بهانه كه ممكن است گرفتار دختران زرد موى روميان بشوند. (مجمع البيان، ج 5 – 6 ، ص 56)

همین جذابیت های بدنی است که دشمنانی چون فرعون برای اهداف خویش مورد استفاده قرار می دهند تا امتی را خوار و برده سازند و به سمت و سوی اهداف شیطانی خویش سوق دهند.(قصص، آیه 4) به نظر می رسد که بی حیا کردن زنان و برهنگی و عرضه اندام زنانه برای اهداف استثماری و بهره کشی جنسی امری است که در ساختار کید و مکر معنا و مفهوم می یابد و از همین روست که خدا از این امر نهی کرده است؛ تا از مکر و کید زنانه و ابزار آن برای اهداف پست مادی دنیوی استفاده نشود.(نور، آیه 33) در حالی که امروز اکثریت تبلیغات کالا با بهره گیری از جذابیت های زنانه انجام می شود تا جایی که صدا و سیمای جمهوری اسلامی نیز از این امر مستنثا نیست.

اصولا زنان در امر تبلیغات شیطانی به عنوان یک کالای تزیینی مورد استفاده قرار می گیرند که نوعی بهره گیری از مکر و کید است. از نظر قرآن، هر چند که ذات زنان به عنوان یک امر تزیینی در زندگی دنیوی امری غیر قابل انکار است(آل عمران، آیه 14) انسان ها می بایست در شکل طیب و حلال از آن بهره گیرند نه به شکل حرام و خبیث.(نور، آیه 33)

از نظر قرآن علاقه مردان به زنان تا حدی است که از آن به محبت یاد می شود. محبتی که هر جا محبوب بخواهد او محب را با خود می کشاند و به هر سوی و سمت سوق می دهد.(آل عمران، آیه 14) این گونه است که زنان به عنوان دشمنان محبوب برای مردان چنان قوت و قدرتی را می یابند که قوت بدنی و جسمی زنان بلکه حتی قوت عقلی آنان تضعیف می شود.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، جذابیت های بدنی و زیبایی زنانه که مردان را اسیر و برده می سازد، اگر با زر و زیور و آرایش آرایه ها نیز همراه شود بسیار تاثیر گذار خواهد بود.(احزاب، آیه 59؛ نور، آیه 21)

از نظر قرآن، زنان به شکل فطری گرایش به آرایش و علاقه به زیور آلات دارند (زخرف، آیه 18) و همین امر هر چند که آنان را از در صحنه مجادله در نقطه ضعف قرار می دهد، ولی از نظر مکر و کید ورزی آنان را توانمند و قوی می سازد.

از نظر علامه طباطبایی، تعبير «ينشؤُا فى الحلية» در آیه كه به معناى پرورش يافتن در زينت است، اشاره به علاقه فطری و وابستگى زنان به آرايش و زينت دارد.(الميزان، ج 18، ص 90)

جذابیت های کلامی زنان نیز از دیگر ابزارهای مکر و کید آنان است از همین روست که خدا به مردان هشدار می دهد تا مواظب باشند در دام نیافتند یا زنان پاک دامن و عفیف مورد سوء استفاده قرار نگیرند.(احزاب، آیه 32)

زنان می توانند به عنوان ابزار شیطانی به کار گرفته شوند و گره در کارها ایجاد کنند به طوری که جز با استعاذه به خدا کسی نتواند از شرور آن در امان ماند.(فلق، آیه 4)

آن چه بیان شد تنها گوشه ای از مکر و کید زنانه است که به زنان نیرو و قوت و نیز قدرت و توانایی خاصی بخشیده است تا جایگزین ضعف بدنی آنان شود. اگر این مکر و کید به درستی به کار گرفته شود، می تواند زندگی سالم خانوادگی را حفظ کند، اما به جای مکر حسنه مکر سیئه قرار گیرد، مشکلات مردان، بلکه زنان دو چندان خواهد شد و زندگی دنیوی و اخروی سالم مردم از میان می رود.