ایمان و دین در زندگی بشر نقش اساسی و مهمی را ایفا می کند به ویژه این که بر این باوریم که بینش ها ونگرش ها( اعتقادات و باورهای مرتبط با کنش و عمل انسانی ) در چگونگی رفتار و کردار بشری تاثیر مستقیم و شگرفی را ایفا می کند.
ایمان نه تنها در حوزه باورها و اعتقادات قلبی حضور جدی دارد بلکه در همه حوزه های انسانی تاثیر خود را نشان می دهد. در بررسی ها و پژوهش های میدانی که از سوی روان شناسان و دیگر متخصصان حوزه علوم پزشکی انجام شده و می شود از تاثیر شگرف ایمان در بازسازی شخصیتی انسان ها روان پریش و مبتلا به بیماری های روحی و روانی و حتی بیماری های جسمی چون سرطان سخن به میان آمده است. ایمان امید به زندگی را در فرد افزایش می دهد و در جراحی به شخص کمک می کند تا زودتر بهبود یابد. از این روست که گفته می شود که ایمان در همه حوزه های زندگی بشر نقش مهم و تاثیر مهم و شگرفی و مستقیمی به جا می گذارد.
ارتباط ایمان با امنیت
با توجه به واژه تازی ایمان و کاربردهای آن در فرهنگ قرآنی و اسلامی می توان گفت که ارتباط این مفهوم با مفاهیمی چون آرامش و امنیت روحی و روانی انسان بسیار مورد تاکید بوده است؛ زیرا دست یابی انسان به آرامش و اطمینان با اعتقاد و باور به خدا و تصدیق وجودی و تاثیرگذار وی در هستی و سرنوشت انسان احتمالا سبب به کارگیری واژه تازی امن برای بیان مفهوم ایمان به خدا بوده است.
آیات بسیاری ( تنها 900 بار واژه امن و مشتقات آن در قرآن به کار رفته و این مفهوم با واژگان دیگری نیز بیان شده است) به موضوع و مساله ایمان و نقش آن در زندگی و سرنوشت بشر پرداخته است. این آیات گاه به بیان ضرورت ایمان و نقش آن در زندگی و حیات دنیوی و اخروی بشر اشاره دارد.(نساء ایه 173 و توبه آیه 20 و حدید آیه 7) و گاه دیگر به ویژگی های مومنان پرداخته (مومنون آیات 1 تا 9 و انفال آیات 2 تا 4) و شماری به پیامدهای بی ایمان و آثار زیانبار آن توجه داده (حج آیه 19 و روم آیه 16) و برخی دیگر از آیات نیز به مقومات ایمان (مریم آیه 60 و طه آیه 112 و بقره آیه 256) و آثار (حج آیه 50 و ابراهیم آیه 23 و یا موانع ایمان ( نساء آیه 173 و بقره آیه 7 و 8 اشاره دارد.
نسبت ایمان و علم یقین
به نظر می رسد که در مفهوم و کاربردهای قرآنی میان ایمان و تصدیق تفاوت هایی معنایی خاصی وجود دارد و تنها زمانی ایمان به مفهوم قرآنی تحقق می یابد که تصدیق ، اذعان و علم انسان همراه با التزام عملی همراه باشد. از این روست که تصدیق و علم می تواند با ضد ایمان جمع شود ؛ چنان که قرآن با اشاره به برخی از کافران می فرماید که این دسته با آن که شناخت کاملی از حقیقت و رسالت پیامبر (ص) دارند با این همه کفر می ورزند و در برابر آن می ایستند و سد راه آن می شوند.( محمد آیه 32)
در آیه 32 سوره جاثیه نیز به کسانی اشاره می شود که با وجود علم و آگاهی و شناخت کامل از حق و حقیقت تنها به جهت آن که هوای نفس خویش را به عنوان معبود گرفته و آن را می پرستند از سوی خداوند به بلای گمراهی دچار می شوند. بنابراین ایمان زمانی صورت واقعی و حقیقی به خود می گیرد که شناخت و باور در اعمال و رفتار شخص خود را نشان دهد و دانش و شناخت همراه با التزام عملی به دانسته ها و آموزه های وحیانی باشد.
قرآن حتی مرتبه یقین که فراتر از شناخت تصدیقی و علم و آگاهی است را به گونه ای باز می شناساند که با ایمان واقعی تمایز دارد. به این معنا که شخصی با آن که به مقام یقین و اعتقاد جزمی ای می رسد که با آن احتمال کذب در آن نمی رود با این همه اهل یقین نیز ممکن است از دایره ایمان بیرون باشند. بنابراین با استناد به آیاتی که میان اهل ایمان و اهل یقین تمایز گذاشته است همانند آیه 3 و 4 سوره جاثیه ) قرآن توضیح می دهد که کسانی با آن استیقان و یقینی که طلب می کنند ولی با این همه به انکار یقین خویش می پردازند و نشانه های الهی را انکار می ورزند.(نمل آیه 14)
با این همه ایمان که ریشه در یقین و قطع جزمی داشته باشد و خاستگاه آن از چنان تصدیق و اذعان قطعی بیرون از دایره کذب باشد از ایمانی که از راه های دیگر چون نشانه های آفاقی به دست می آورند برتر است؛ زیرا چنین افراد با یقین و تصدیق جزمی برخاسته از تدبر و تفکر در آفرینش خودشان و دیگر موجودات به چنان جایگاهی دست می یابند که ایمان آنان را در مرتبه برتر می نهد. (جاثیه آیات 3 و 4)
بنابراین ایمانی که ریشه در قطع و یقین جزمی دارد برتر از هر گونه ایمانی دیگری است که از قطع و یقین برخوردار نمی باشد مانند ایمانی که از راه اطمینان به دست می آید (بقره آیه 26) با این همه، نمی توان گفت که ایمان مساوی با قطع و یا یقین است ؛ زیرا قرآن نشان داده است که این گونه نیست و افرادی با درجه بالایی از قطع و یقین ایمان نیاورده و به انکار می پردازند. البته آیه 4 سوره بقره به جای آن که از واژه ایمان سخن بگوید واژه ایقان را به کار برده است که در این کاربرد مراد همان ایمان برخاسته از ایقان است نه صرف ایمان که از راهی به دست آید؛ به این معنا که تقوایی که قرآن در آغاز سوره از آن سخن می گوید و قرآن را کتاب هدایتی آنان بر می شمارد زمانی به کمال می رسد که همراه با ایقان و قطع جزمی باشد.
بنابراین مفهومی خاصی از ایقان را که مترادف با ایمان است در این آیه مد نظر بوده است ولی این دلیل نمی شود که ایمان و ایقان را در کاربردهای قرآنی یکسان فرض کنیم . از این رو گفته شده است که اهل یقین در این معنا اصطلاحی قرآنی است که بر کمال ایمان دلالت دارد؛ زیرا ایمانی است که خاستگاه آن یقین و قطع جزمی است و هیچ گونه شک و تردیدی در آن راه ندارد. اهل ایمانی که ریشه ایمان آنان قطع و تحقیق یقینی باشد از کمال ایمان برخوردار خواهند بود و مراتب عالی ایمانی را درک و از فواید آن بهره مند می شوند. چنان که اهل یقینی که بر خلاف شناخت و قطع یقینی و جزمی خویش به انکار می پردازد و ایمان را نمی پذیرد و آن را جحد و انکار می کند (نمل آیه 14) چون گرفتار ظلم نفس و علو و خود بزرگ بینی هستند از گمراهی سخت تر و عذابی دشوار تر برخوردار خواهند شد.
چنان که گفته شد ایمان در فرهنگ قرآنی با عمل ارتباط تنگاتنگی دارد و زمانی شخص مومن نامیده می شود که ایمان در حوزه عمل و در حوزه های مختلف زندگی وی خود نمایی کند.(رعد آیه 29) البته این بدان معنا نیست که از نظر مفهومی عمل و ایمان یکی است ؛ زیرا شکی نیست که عمل وایمان از نظر مفهومی متمایز هستند. ولی از آن جایی که نشانه صدق و حقانیت ایمان عمل می باشد گفته می شود که ایمان زمانی مفهوم درست می یابد که در عمل خود را نشان دهد. بنابراین ایمان به مثابه پایه و عمل به عنوان بنایی است که آن را نشان می دهد و به ظهور می رساند.(انفال آیات 3 و 4)
شخصی که از ایمان قرآنی برخوردار است به خدا (نساء آیه 136) معاد(مطففین آیه 12) پیامبران و کتاب های آسمانی (نساء ایه 171 بقره آیه 285) و غیب و فرشتگان ( بقره آیات 3 و 4 و بقره آیه 177 و 285) اعتقاد و باور دارد.
آثار ایمان در زندگی بشر
ایمان همان گونه در تحلیل قرآنی عامل رستگاری و نجات انسان از زیان و خسران (سوره عصر) و موجبات رهایی وی از دوزخ و آمرزش گناهان و ورود به بهشت جاویدان (صف آیه 10 تا 12) است؛ از مهم ترین عوامل ایجادی آرامش و اطمینان و رهایی از ترس از آینده و اندوه بر گذشته است .(طه آیه 112 و جن آیه 13 و بقره آیه 277)
کسانی که از ایمان واقعی و حقیقی بر خوردار می باشند در آرامش و سکونی به سر می برند که هیچ کس دیگر آن چنان نیست؛ زیرا شخص بر این باور است که خداوند حکیم و دانا و قادری است که مالک وی می باشد و اوست که تدبیر جهان و جان را به عهده دارد و حکیمانه همه امور را تدبیر و مدیریت می کند از این رو باکی نیست که با دشواری و رنجی مواجه شود و یا گرفتار مصیبتی گردد ؛ زیرا آن را خیر و امتحان وآزمونی بر می شمارد که فرصتی برای تکامل را به او دست می دهد و یا از اشتباهی باز می دارد. این گونه است که بر گذشته افسوس و اندوه نخورد و از آینده ترس و هراسی به دل راه ندهد.
از آثار ایمان در زندگی بشر می توان به تسلط انسان بر نفس خویش سخن گفت که خود از مهم ترین ارکان فضایل اخلاقی است. خداوند بر اثر بصیرتی که مومنان بدان یافته اند ، نوعی اطمینان و طمانینه و آرامشی بر دل ها و قلب هایشان فرو می فرستد که افزون بر تقویت ایمان ایشان، آنان را بر خود مسلط می دارد و مهار نفس را در اختیار خود می گیرد.(فتح آیه 4)
ایمان و یاد و ذکر اوست که انسان را از ناراحتی ها و توفان های روحی باز می دارد (رعد آیه 28) و شخص را در برابر مصیبت ها و مشکلات نیرومند و قوی می سازد؛ زیرا ایمان در واقع اتصال موجودی ناتوان ( فقیر به تعبیر قرآنی ) به اصل وجودی است که همه هستی و قدرت و نیرو از اوست. از این روست که گفته شده که هرگاه در فشار و ناراحتی قرار گرفته اید به نماز بایستید تا اتصال با مبدای وجود در جان شما آرامش و سکون آفریند ، چنان که این سیره پیامبر (ص) بود .(حجر آیه 97 و 98) انسانی که در تنگناهای روحی و روانی (ضیق صدر) و تنگی سینه و جان است با این اتصال به نوعی سعه صدر و گشایش و انشراح می رسد که با چیزی دیگر هر گز تحقق نخواهد یافت.
از آن جایی که ایمان حالتی روحی است که در خود نگرشی کامل به ارزش ها و حوادث نهان دارد و چون مومن به مبدای این حوادث و رخدادها مرتبط است آرامش و اطمینانی دارد که جز او از آن بی بهره است. از این سبب است که قرآن یاد خدا و ذکر وی را سبب دست یابی انسان به آرامش و اطمینان بر می شمارد.( رعد آیه 28)
قرآن به انسان ها می آموزد که مومنان تنها با ترس از خدا و بزرگداشت او ، به رحمت و عفو وی امیدواری می یابند و در دل هایشان به آرامش خاصی دست می یابند.(انفال آیه 2)
در تحلیل قرآنی مومنان با بهره مندی از زندگی و حیات طیب و پاک خویش به آرامش و روشنی دست می یابند (نحل آیه 97) که در سایه آن هیچ ترس وو ناراحتی به دل های ایشان راه نمی یابد. (یونس آیه 62 و 63) و این گونه است که هر گاه در جامعه راه می روند گشاده رو و سرزنده و شادان هستند و با تبسم و لبخندی بر لب از سرور درونی برخوردار می باشند و آن را به جامعه و افراد آن هدیه می کنند. همین گشاده رویی و تبسم و نیکوکاری و احسان و ایثار برخاسته از ایمان است که دل های دیگران را به سوی آنان می کشاند و محبوب دیگران می شوند . در تفسیر و تحلیل قرآنی خاستگاه این محبوبیت را می بایست در محبوبیتی یافت که خداوند و رحمان نسبت به آنان دارد و همین موجب می شود که مومنان دیگر در جامعه به سوی ایشان کشیده شده و جذب آنان شوند.(مریم آیه 96)
در روایتی است که خداوند هرگاه مومنی را دوست بدارد به جبرئیل فرمان می دهد که او نیز او را دوست و محبوب بدارد و به اهل زمین و آسمان نیز ندا دهد که همه او را دوست بدارند.(مجمع البیان ج 6 ص 823) و این گونه است که مومنان در زندگی دنیوی خویش محبوب دل ها هستند و حتی دشمنان نیز در باطن آنان را دوست می دارند هر چند که در عمل با آنان دشمنی می ورزند چنان که در باره خداوند نیز یقین دارند ولی او را انکار می کنند و این جز به کینه و علو و خود بزرگ بینی آنان نیست.
این ها نمونه ها وبخشی های از تاثیرگذاری ایمان در زندگی بشری است که قرآن بدان پرداخته و در این نوشتار بدان اشاره شده است.
