شرایط امید و رجا به رحمت الهی

بسم الله الرحمن الرحیم

مسلمان بر اساس آموزه های وحیانی قرآن می بایست در مدار خوف و رجا حرکت و زندگی کند. بنابراین، امیدواری به رحمت الهی بدون خوف و خشیت عالمانه می تواند مضر و زیانبار باشد و افکار و اعمال انسان و سبک زندگی او را در دنیا از مسیر صراط مستقیم اسلام دور سازد و گرفتار التقاط در عقیده وعمل گردد. توجه به شرایط رجا و امید به خدا می تواند انسان را در مسیر درست سبک زندگی اسلامی قرار دهد و از گرفتاری در وادی گمراهی باز دارد، زیرا بسیاری از مردم به سبب فهم نادرست از دین یا تبلیغات گمراه کننده در دام اسلامی می افتند که از اسلام قرآنی بسیار دور است. از جمله این ها می توان به اصطلاح اسلام رحمانی اشاره کرد که مبتنی بر رجا و امیدواری کاذب شکل گرفته است.

حقیقت مفهوم قرآنی اسلام رحمانی

یکی از مصطلحاتی که امروزه در رسانه ها بسیار به کار گرفته می شود، اسلام رحمانی است. شاید افزون بر انگیزه های سیاسی، انگیزه های دیگری نیز پشت این اصطلاح باشد که به گسترش آن در تقابل با اسلام با قیود دیگر تاثیر دارد. تاکید بر قید یا قیودی برای اسلام با توجه به شرایط و مقتضیات زمانی و مکانی هماره در طول تاریخ مطرح بوده است. به عنوان نمونه اسلام شیعی در برابر اسلام سنی از جمله این قیدسازی ها است که ناظر به مساله امامت و خلافت پس از پیامبر اکرم(ص) است.

اسلام رحمانی به ظاهر عنوانی صحیح است، اما باید توجه داشت که کافی نیست، بلکه از مصادیق «یومن ببعض و یکفر ببعض» است که خود تقلیل گرایی اسلام و عامل تبیین نادرست و توصیه باطل خواهد بود، زیرا هر چند که اسلام، رحمانی است، زیرا از مقام رحمانیت نازل شده است، چرا که خدا در قرآن، نه تنها هدایت اسلامی را از خاستگاه رحمت خویش می داند، بلکه خلقت را دایر مدار رحمت می داند و فرماید: رحمهم و لذلک خلقهم.(هود، آیه ۱۱۹)

بنابراین، نه تنها اسلام، رحمانی است، بلکه ذات خلقت بر اساس رحمت رحمانی خدا است و حتی بر اساس آیات سوره الرحمن، خلقت دوزخ نیز در ساختار رحمت انجام گرفته است. این بدان معناست که تفسیری که از رحمانیت به دست می آید، می بایست بر اساس فرهنگ قرآنی باشد، چرا که خدا بر اساس رحمانیت خویش خود وعده داده تا افزون بر نزول قرآن هم چنین مفاهیم آن را تبیین کند. بر اساس تبیین قرآنی، رحمانیت هیچ تضادی با خشم و غضب یا انتقام الهی ندارد، زیرا این امور در چارچوب رحمانیت انجام می شود و خدا هرگز بر کسی ظلم نمی کند.

البته اگر رحمانیت تنها به معنای مهرورزی باشد، چنین تعریفی از حقیقت رحمانیت الهی با فرهنگ قرآنی در تضاد خواهد بود. به نظر می رسد که کسانی که قید رحمانی را برای اسلام به کار می گیرند به قصد تقلیل مفهومی به این امر اقدام کرده و بر خلاف فرهنگ قرآنی به تعریف مفهومی واژه پرداخته اند،‌ از همین روست که وقتی از اسلام رحمانی سخن به میان می آورند،‌ به معنای عدم مبارزه با ظلم یا عدم عمل به احکام شرعی و بسنده کردن به ایمان قلبی بدون عمل جوارحی و امیدواری به رحمت الهی برای خروج از دوزخ و ورود به بهشت است، در حالی که چنین تفسیری از اسلام رحمانی در تخالف و تضاد مستقیم با آموزه های وحیانی قرآن، بلکه صراحت قرآنی است.

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، مسلمان واقعی کسی است که خوف و طمع یا رجا را با هم دارد، یعنی در همان حال که از عظمت الهی خشیت و ترس عالمانه دارد که ترسی عقلانی و عقلایی و برخاسته از حقیقت است،‌ هم چنین طمع به رحمت الهی و امید به آن دارد و می داند که رحمت الهی هماره پیشتاز غضب اوست و آن که غضب را رهبری می کند رحمت الهی است. پس هرگز خدا کسی را بدون در نظر گرفتن رحمت خویش مجازات و کیفر نمی کند، بلکه ریشه و خاستگاه هر مجازات و کیفری همان رحمت الهی است.

به سخن دیگر، اگر بخواهیم حقیقت اسلام را بازشناسیم، پذیرش دو وجه الله است که از آن به ‌ذوالجلال و الاکرام تعبیر می شود، زیرا کمال الهی در دو دسته از صفاتی است که بخشی ناظر به عظمت و جلال الهی، و بخشی دیگر ناظر به کرامت و جمال الهی است.(الرحمن، آیات ۲۷ و ۷۸) بنابراین، اسلامی که با چنین خاستگاهی باشد، دارای دو وجه جلالی و جمالی است. این گونه است که اسلام از هر عیب و نقصی مبرا و پاک خواهد بود.

به هر حال، از نظر قرآن، اسلام حقیقی، اسلام معتدلی است که بر مدار و محور خوف و رجا شکل گرفته و غضب و خشم الهی ریشه در رحمت الهی دارد. این گونه است که مسلمان حقیقی کسی است که نسبت به مومنان و مظلومان جهان رحمان و ناصر و ظهیر آنان است، و نسبت به ظالمان و کافران حربی، سخت گیر و شدید است(فتح، آیه ۲۹)ِ ، زیرا مسلمانی تجلی صفات الهی در شخص و اجتماع است. انسان مسلمان به عنوان متاله و خدایی شده همان کاری را در خویش و اجتماع انجام می دهد که تجلی مظاهر اسما و صفات الهی باشد.(بقره، آیه ۱۳۸)

شرایط امیدواری به رحمت الهی

با توجه به آن چه گفته شد می توان گفت که رجا و امید به خدا دارای شرایطی است که نادیده گرفتن آن به معنای افتادن در دام گمراهی است، چنان که بسیاری از مردم بر اساس تفسیر نادرست یا اشتباه و خطا در دام اسلام رحمانی و امید واهی گرفتار می شوند که آخرت آنان تباه می شود. امروز بسیاری از روشنفکران دینی گرفتار چنین خلط و اشتباه بلکه تفسیر عامدانه باطل افتاده اند و با اسلام رحمانی و رجای واهی خود و دیگران را به گمراهی می کشانند و مردم را از انجام تکالیف و وظایف شرعی در چارچوب احکام شرعی باز می دارند. این گونه است که اسلام رحمانی آنان موجب می شود تا مردم تنها با محبت و عشق به خدا و ایمان به ظاهر قلبی خلاف معتقدات و احکام شرعی عمل و رفتار کنند.

از مهم ترین شرایطی که خدا در قرآن برای رجا به رحمانیت خدا و بهره مندی از رحمت ها و نعمت های الهی در دنیا و آخرت مطرح کرده است، ایمان به خدا و آخرت است، زیرا امید می بایست به خدایی باشد که خدا در قرآن آن را معرفی کرده است، یعنی شناخت نسبت به خدایی که قرآن بیان کرده و ایمان به آن شرط اصلی در بهره مندی از رحمانیت و تحقق رجای حقیقی است.

دومین شرط اساسی ایمان واقعی به آخرت است، زیرا این ایمان به آخرت و حساب و کتاب آن است که انسان را نسبت به افکار و اعمال محتاط می کند و انسان هر کاری را انجام نمی دهد. از همین روست که در آیات قرآنی برای امیدواری دو شرط ایمان به خدا و معاد مطرح شده است.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، ایمان به خدا موجب می شود تا انسان دارای تکیه گاهی باشد که کافران از آن بی بهره هستند. پس در شرایط سخت زندگی مومنان با امید و رجای واقعی و مناسب به خدا می توانند از مشکلات عبور کنند در حالی که کافران جز به امور مادی هیچ توجه و تکیه گاهی ندارند، اما مومنان افزون بر اسباب و وسایل مادی، دارای خدای سبب سازی هستند که امید به او می تواند راهگشا باشد و امدادهای غیبی الهی مومنان را در برگیرد.(نساء، آیه ۱۰)

از نظر قرآن کافران این گونه هستند که هیچ امیدی به ملاقات الهی نداشته و به داشته های مادی دنیوی رضایت داشته و بدان اطمینان می کنند، در حالی که مومنان بر خلاف آنان هستند و به لقاء‌الله و امدادهای غیبی و معنوی خدا توجه دارند.(یونس، آیه ۷)

از نظر قرآن، کسانی به خدا ایمان ندارند، یا نومید از رحمت الهی هستند،‌ گرفتار طغیان می شوند، زیرا نومیدی موجب می شود تا شخص به جای اصلاح کار و توبه کاری گستاخانه اقدام به طغیان می کنند.(یونس، آیه ۱۱) این گستاخی و طغیان گری تا جایی است که خواهان قرآنی دیگری می شوند که مطابق با خواسته های آنان باشد. در حقیقت گمان می کنند که خدا می بایست تابع آنان باشد نه آنان تابع خدا باشند. نومیدی از قیامت و دیدار الهی این گونه آنان را گستاخ کرده است.(یونس، آیه ۱۵)

آنان به دلیل عدم باور و اعتقاد به قیامت و لقای الهی درخواست نزول فرشتگان بر خود دارند یا خواهان دیدن چشمی پروردگار خودشان هستند که درخواستی گستاخانه و برخاسته از روی جهالت عقلی و علمی است.(فرقان، آیه ۲۱) اینان نشور روز قیامت و برخاستن از قبر را نمی پذیرند و بدان امیدی ندارند.(همان، آیه ۴۰) آنان همان طوری که قیامت را قبول نمی دارند،ٰ امیدی به حسابرسی آن ندارند.(نباء، آیه ۲۷) این گونه است که گستاخانه طغیان می ورزند و خود را به دوزخ می رسانند.

شرط دیگر در رجا به ویژه رجای لقاء‌الله،‌ اعتقاد به اجل برای هر چیزی از جمله اجل در زندگی است که انسان در نهایت این دنیا را رها کرده و به سرای دیگر برای بهره مندی از جزای خیر و شر اعمال خویش می رود. در حقیقت باور و اعتقاد به معاد نقش کلیدی در امر رجا دارد، زیرا این گونه است که انسان اعمال خویش را چنان انجام می دهد که از آن در سرای دیگر بهره برد.(عنکبوت، آیه ۵)

بر اساس آموزه های قرآنی، بندگان خاص الهی برای رسیدن به پرورش خاص پروردگارشان،‌ وسایل مناسبی را می جویند و خدا را بدان می خوانند و بدان به خدا تقرب می جویند و امیدوار به رحمت الهی هستند،‌ اما در همان از عذاب الهی خوف دارند. این بدان معناست که رجا می بایست با خوف همراه باشد تا نتیجه بخش باشد.(اسراء، آیه ۵۷)

از دیگر شرایط امید به رحمت الهی که در قالب لقأ‌ء الله تجلی می کند، افزون بر ایمان، عمل صالح است.(کهف، آیه ۱۱۰) شکی نیست که اعمال صالح در یک سطح نیستند، زیرا بخشی از سطوح عمل بسیار سخت و دشوارتر از بخشی دیگر است. از نظر قرآن امیدواران به لقاء‌الله در سطح مجاهدت و مهاجرت در راه خدا کارهای صالح و عمل نیک را انجام می دهند.(بقره، آیه ۲۱۸) از جمله اعمال صالح بسیار موثر می توان به نماز شب و علم آموزی و عمل بر اساس آن اشاره داشت،‌ زیرا این گونه است که انسان با عمل صالح خویش می تواند باور داشته باشد که از رحمت الهی بهره مند خواهد شد.(زمر، آیه ۹)

هم چنین از نظر قرآن،‌ شرط بهره مندی از رجا آن است که انسان در هیچ سطحی شرک قولی و اعتقادی و فعلی نداشته باشد.(کهف، آیه ۱۱۰)

از مهم ترین شروط در بهره مندی از رجای الهی این است که انسان مسلمان همه فلسفه و سبک زندگی خویش از قول و فعل را بر اساس فلسفه و سبک زندگی پیامبران و مومنانی چون حضرت ابراهیم(ممتحنه، آیه ۶) به ویژه پیامبر اکرم(ص) قرار داده باشد. به این معنا که امید به خدا زمانی شکل واقعی می گیرد که انسان افزون بر آخرت باوری می بایست فلسفه و سبک زندگی را از اسوه حسنه داشته باشد که پیامبر(ص) است.(احزاب، آیه ۲۱)

امید واهی باطل

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، امید واقعی و حق آن است که بر مدار ایمان به خدا و آخرت و انجام اعمال صالح در چارچوب اسلام باشد که عقل و نقل آن را کشف می کند. بنابراین، کسانی که بدون تحقق این شرایط امید به رحمت الهی دارند، به یک معنا در خطا و اشتباه هستند و امید آنان به رحمت الهی واهی و باطل است، زیرا بدون تحقق شرایط حقیقی امیدواری به رحمت الهی به معنای حرکت به سوی سراب است که وقتی انسان در قیامت به آن می رسد می یابد که خدا در آن جا هست، ولی به جای آن که با رحمت جمالی الهی مواجه شوند،‌ با رحمت جلالی خدا مواجه می شوند و خدا امید چنین کسانی را به یاس تبدیل می کند، زیرا امید مبتنی بر حقیقت نیست،‌ بلکه امید بر پایه آمال و آرزوهای دست نیافتنی است.

از نظر قرآن، شیطان با فریبکاری خویش مردم را امیدوار به سراب می کند و آنان را گرفتار تجری و جراتی می کند که به جای بندگی و عمل بر اساس آموزه های اسلامی و هدایت وحیانی بر اساس امیال وهواهای نفسانی خویش عمل کرده و آنان را این گونه به سوی دوزخ رهنمون می سازد. چنین کسانی گرفتار امید واهی باطلی هستند که سرانجام خوشی برای آن رقم نخواهد خورد.