فرهنگ به عنوان بنياد اجتماع و هدف والاي حركت هاي انساني، نماد انسانيت است. با اين همه، تنها زماني مي توان گفت كه فرهنگ، امري مثبت و سازنده و هدف والايي است كه داراي ويژگي هايي باشد كه از مهم ترين آن ها، بستر مناسب بودن براي تعالي و تكامل بشري است.
براين اساس، مي توان از فرهنگ مثبت و منفي ياد كرد و اين گونه نيست كه هر فرهنگي، ارزشي ومطلوب باشد. همين تفاوت هاي ميان فرهنگ هاست كه مسئله مهم فرهنگ سازي مثبت و ارزشي را در برابر فرهنگ هاي منفي و يا فرهنگ سازي هاي منفي و غيرمفيد پديد آورد.
براين اساس، هرگاه در اين نوشتار از فرهنگ و فرهنگ سازي سخن به ميان مي آيد مراد از آن فرهنگ ارزشي و مثبت است. نويسنده با توجه به اهميت و جايگاه فرهنگ و فرهنگ سازي بر آن است تا با بهره گيري از تحليل و آموزه هاي قرآني، گزارشي از ارزش و راهكارهاي قرآني فرهنگ سازي را ارائه بدهد. با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.
فرهنگ هاي متضاد
در هر جامعه اي مجموعه اي از آداب، رسوم، سنت ها، قوانين نوشته و نانوشته و دانش عمومي و فراگير به شكل گفتمان، وجود دارد كه از آن به فرهنگ ياد مي شود. هر چيزي در جامعه بشري داراي زير مجموعه اي از اين امور است كه به آن فرهنگ آن چيز مي گويند. بارها شنيده ايد كه از فرهنگ رانندگي يا شهرنشيني سخن به ميان آمده و يا در رسانه ها بر فرهنگ سازي مصرف و يا الگوهاي آن تأكيد شده است. بر اين اساس هر كار و چيزي داراي فرهنگ خاص است كه مي بايست از سوي مردم مورد توجه قرارگيرد و در رفتارها و نگرش ها، خود را نشان دهد.
هنگامي كه از فرهنگ سازي سخن به ميان مي آيد، چنين برمي آيد كه فقدان اين مسئله مي تواند در جامعه آثار سويي به جا گذارد كه نيازي به عنوان فرهنگ سازي خود را به عنوان دغدغه بر جامعه و اوليا و مسئولان آن تحميل كرده است. چنان كه از همين اصطلاح مي توان دغدغه ديگري را نيز شناسايي و ردگيري كرد. به اين معنا كه يكي از مسايل و مشكلات هر جامعه وجود فرهنگ هاي غلط و نادرست در كنار بي فرهنگي گروهي ديگر است.
بنابراين مسئله فرهنگ سازي از دو جهت خود را بر جامعه و مسئولان آن تحميل مي كند و به عنوان يك مسئوليت و وظيفه مهم در حوزه جامعه پذيري خود را نشان مي دهد. از جهتي فقدان فرهنگ استفاده از چيزي نياز به فرهنگ سازي را توجيه مي كند و از سوي ديگر وجود فرهنگي نامناسب، فرهنگ سازي مناسب را مي طلبد.
در مسئله مصرف و استفاده برخي از كالا چون رايانه و يا تلفن همراه به سبب عدم شناخت كافي از ظرفيت ها و امكانات مفيد آن، جامعه يا نسبت به آن، فرهنگي ندارد و يا آن كه فرهنگ نادرستي را در پيش گرفته كه آثار زيانبار مالي و ضدارزشي و هنجاري بر جامعه تحميل مي كند. اين در حالي است كه فرهنگ مناسب و درست آن، مي تواند جامعه را به سوي تعالي و كامل سوق دهد. اين جاست كه دو فرهنگ متضاد در يك جامعه رشد مي كند. از سويي يك فرهنگ منفي و ضدارزشي از مصرف يك كالا و يا خدمات در جامعه پديد مي آيد كه مي تواند از جهات متعدد جامعه را دچار بحران و فروپاشي كند و از سوي ديگر، فرهنگ مثبت و سازنده اي كه مي تواند ارزش هاي يك كالا و خدمات را نشان دهد و مسير جامعه را به سوي كمال، تغيير شكل و ماهيت دهد.
فرهنگ سازي مثبت
اين جاست كه جامعه نياز شديد به فرهنگ سازي مثبت و ارزشي را احساس مي كند؛ زيرا فرهنگ سازي ارزشي نه تنها يك نياز است بلكه يك وظيفه انساني به عنوان خليفه الهي در زمين مي باشد و حتي مي توان گفت كه چنين فرهنگ سازي مصداقي از شكرگزاري و دست يابي به راهكاري براي شكر نعمت و رهايي از كفران نعمت و پيامدهاي زيانبار آن است.
هر جامعه اي همواره نيازمند فرهنگ سازي و اصلاح دايمي در اين حوزه است. از سويي با ورود هر كالا و خدمات جديد نياز است تا فرهنگ بهره گيري مناسب و سازنده آن شناخته شود و در مسير كمالي و ارزشي به كار گرفته شود و از سوي ديگر نياز است كه فرهنگ نامناسب حذف شود و يا اصلاحات و تغييراتي متناسب با شرايط و نيازهاي بشري در آن رخ دهد.
از اين جاست كه فرهنگ سازي مثبت و ارزشي به عنوان يك نياز واقعي خود را بر جامعه و مسئولان تحميل مي كند و مساله فرهنگ سازي در جامعه پذيري خود را نشان مي دهد.
اطلاع رساني و تبليغ، بستر فرهنگ سازي
براي اين كه فرهنگ سازي مثبت انجام پذيرد و يا فرهنگ منفي از جامعه رخت بربندد و يا اصلاحاتي در فرهنگ موجود رخ دهد تا در مسير فرهنگ سازنده و مثبت قرار گيرد، لازم است نسبت به ظرفيت ها و امكانات و فلسفه ايجادي هر چيز اطلاع رساني دقيق و كامل انجام پذيرد تا فرهنگ مصرف و بهره برداري از آن در مسير درست و كمالي باشد.
هر چيزي در جهان مي تواند دو كاركرد متضاد داشته باشد. به طوري كه مي تواند راه و ابزاري براي صعود و يا هبوط انسان از انسانيت وي باشد. از نظر قرآن شكر نعمت به آن است كه از هر چيزي به درستي استفاده شود. مراد از درستي استفاده و شكرگزاري اين است كه هر چيزي در مسير رشد شخصي و جمعي انسان به سوي كمال مطلق و تقرب به خداوند مورد استفاده قرار گيرد. از اين رو در فرهنگ اسلامي، بر استفاده از هر چيزي براي تقرب تاكيد شده و همه امور هستي به عنوان ابزارهائي براي تقرب به خدا و دست يابي به خلافت الهي مطرح شده است. شكر نعمت در تحليل قرآني به استفاده درست و مناسب هر چيزي در مسير رشد و بالندگي انسان و جهان است. بنابراين فرهنگ سازي برخلاف مسير رشد و بالندگي و اهداف كلي آفرينش به معناي كژروي و كفران نعمت و كفر تلقي مي شود.
از نظر قرآن، براي اين كه هر چيزي به درستي و به شكل مناسب استفاده شود بايد نسبت به توانايي ها، امكانات و ظرفيت هاي آن، اطلاع رساني دقيق و كاملي انجام شود. از اين رو قرآن در بيان هر حكمي مي كوشد تا به آثار و فوايد آن اشاره كند تا موجب شود تا شخص و يا جامعه به انگيزه دست يابي به اين آثار و هدف گام بردارد. به عنوان مثال در آياتي كه درباره روزه و يا نماز آمده است به مسئله دست يابي به تقوا به عنوان يك اثر مهم آن اشاره شده است. در آياتي ديگر نيز تبيين مي شود كه دست يابي انسان به تقوا موجب مي شود تا نعمت بر او فزوني يافته و يا بر بركات آن افزوده گردد و يا اين كه دانش وي به جهان و هستي افزايش يابد و يا حتي دگرگون شود و بسياري از مشكلات معيشتي و روحي وي نيز برطرف گردد و آسايش و آرامش را به دست آورد.
تبيين آثار و فوايد هر چيزي در مقام اطلاع رساني و تبليغ، خود عاملي مهم در فرهنگ سازي ارزشي و مثبت است كه خداوند در آيات قرآني از اين شيوه به بهترين شكل استفاده كرده است.
از نظر قرآن، هنگامي شخص و يا جامعه به فرهنگ درست استفاده و بهره برداري از چيزي كشيده مي شوند كه نسبت به آن آگاهي عميق و كامل و كافي يافته باشند. از اين رو در آياتي چون آيه 122 سوره توبه براي گرايش مردم به دين مي كوشد تا نسبت به مباني و اصول و فوايد دين اطلاع كافي بدهد و از مؤمنان مي خواهد تا اين گونه وارد عرصه شوند و براي فرهنگ سازي گرايش به دين، اطلاعات و دانش كامل و عميق به دست آورند و به ديگران برسانند.
از آن جايي كه تغيير فرهنگ و يا فرهنگ سازي به معناي ايجاد نگرش و يا تغيير و اصلاح آن مي باشد، نمي توان انتظار داشت كه فرهنگ و نگرش مردم به سادگي و آساني تغيير كند. لذا بر استقامت در هنگام فرهنگ سازي و اصلاح يا تغيير آن تأكيد شده است. آياتي چون 71 سوره يونس و 25 تا 29 و نيز 39 سوره يونس و نيز 1 تا 5 سوره نوح بر اهميت و ارزش استقامت و پايداري براي دست يابي به هدف فرهنگ سازي و ايجاد و اصلاح نگرش ها توجه مي دهد؛ زيرا تغيير نگرش و فرهنگ سازي، تنها در يك فرآيند زماني رخ مي دهد و اين گونه نيست كه يك دفعه و ناگهاني، فرهنگي شكل گيرد و يا اصلاح شود. بلكه مسئله اصلاح فرهنگي و نگرشي دشوارتر و سخت تر است، زيرا نخست مي بايست فرهنگ و نگرشي كه شكل گرفته و جا افتاده را با اطلاع رساني از آسيب هاي فرهنگ نادرست، از شخص و جامعه زدود و سپس فرهنگ ارزشي و مثبت را اندك اندك در جامعه جايگزين كرد. از اين رو پيامبر براي ايجاد فرهنگ اسلامي در مدينه و مكه بيش از بيست و سه سال تلاش كرد.
توجه قرآن به كانونهاي تأثيرگذار
قرآن به كانون هاي تأثيرگذار توجه ويژه اي دارد. در هر جامعه، كانون هائي وجود دارد كه مي توان از بستر آن به شكل ساده تر و كلي تر، تغييرات فرهنگي را پيش برد و فرهنگ سازي مطلوب را انجام داد. (اعراف آيات 103 و 104 و طه آيات 43 و 44 و نيز زخرف آيه 46 و نازعات آيه 17)
گفت وگو با عالمان و رهبران هر قوم و قبيله اي مي تواند زمينه را براي ايجاد فرهنگ سالم و يا تغييرات مطلوب فراهم آورد؛ زيرا با همراهي رهبران و عالمان، توده ها نيز همان سلوك و روش رهبران خويش را در پيش مي گيرند كه مي توان از آن به تغيير در الگوها ياد كرد؛ زيرا عالمان و رهبران هر جامعه اي در حكم الگوهاي آن جامعه است و تغيير در رفتار الگوها به معناي تغيير در پيروان و مقلدان آنان است.
براساس همين شيوه اطلاع رساني و تبليغ است كه قرآن تبليغ و اطلاع رساني و فرهنگ سازي را در نقاط مركزي و محوري و مركز شهرها اولويت مي دهد و از افراد مي خواهد براي تاثيرگذاري بيشتر در فرهنگ و اصلاح و تغيير آن، اولويت را به اين حوزه بدهند. (انعام آيه 92 و قصص آيه 59)
بايسته هاي فرهنگ سازي
آغاز هرگونه تغيير و اصلاح فرهنگي از داخل از ديگر اولويت هايي است كه قرآن براي فرهنگ سازي و اصلاح فرهنگي پيشنهاد مي دهد؛ زيرا مردم نخست به رفتار عملي و عيني اشخاص توجه دارند و اگر رفتار درست، فرهنگ شخص و خانواده وي نشده باشد، مردم كم تر گرايش به تغيير و اصلاح را مي پذيرند. (انعام آيه 74 و توبه آيه 122 و مريم آيه 42 و 45) از اين رو خداوند به پيامبر (ص) فرمان مي دهد كه فرهنگ سازي را از درون خانواده و عشيره خويش آغاز كند. (شعراء آيه 214)
بنابراين بر اولياي امور و مسئولان است تا فرهنگ سازي ارزشي و مثبت را از دستگاه هاي دولتي آغاز كنند تا جامعه با توجه به فرهنگ درست و مناسب از آنان پيروي كنند.
البته بايد به اين نكته توجه داشت كه تبليغ و اطلاع رساني براي تغييرات فرهنگي و فرهنگ سازي مي بايست خود به درستي و سلامت صورت گيرد؛ زيرا هرگز هدف وسيله را توجيه نمي كند. به اين معنا كه اگر فرهنگ سازي مثبت و ارزشي، امري مطلوب و سازنده است، نبايد در فرهنگ سازي، از ابزارهاي نادرست تبليغي و اطلاع رساني بهره گرفت. در حالي كه در برخي از رسانه ها گاه از شيوه اطلاع رساني فساد برانگيز استفاده مي شود كه مصاديق آن بسيار است و بيان آن نيز گاه خود نوعي اشاعه فساد و تباهي است كه از آن منع شده است.
به هر حال هدف از اطلاع رساني، دور داشتن مردم از فرهنگ فاسد و تباهي هاست و نبايد در اين راه از شيوه نادرست اطلاع رساني بهره گرفت. بنابراين فريب دادن مردم و آراستن باطل به امري پسنديده، خود ضدفرهنگ سازي است كه بايد از آن اجتناب كرد و از شيوه ها و روش هاي ابليسي در فرهنگ سازي ارزشي بهره نگرفت. (انعام آيه 112)
از ديگر نكاتي كه بايد مورد توجه قرار گيرد آن است كه مسئولان برخلاف آن چه تبليغ مي كنند عمل نكنند كه آثار سويي را به دنبال خواهد داشت. (بقره آيه 44 و صف آيات 2 و 3) بسياري از مسئولان و دولتمردان مردم را به امري تشويق مي كنند. در حالي كه در عمل چيز ديگري را نشان مي دهند. به عنوان نمونه مردم را به صرفه جويي و پرهيز از اسراف و ريخت و پاش و تبذير دعوت كرده و از رفتارهاي مترفانه و رفاه زدگي باز مي دارند، ولي در عمل خود در مصرف و هزينه بيت المال اسراف و ريخت وپاش دارند. اين عمل آثار ضدفرهنگي بدتري را در جامعه در پي خواهد داشت.
البته افراد ضدفرهنگي نيز بي كار نمي نشينند و براي ادامه فعاليت و رفتارهاي ضدفرهنگي خويش كارهايي را انجام مي دهند. به عنوان نمونه اشراف با كارشكني هاي خود مي كوشند تا جامعه به سوي فرهنگ ضدارزشي اتراف و اسراف كشيده شوند. (اعراف آيات 59 تا 63 و آيات ديگر)
فرهنگ سازي در اصلاح الگوي مصرف
از آن جايي كه شكوفايي اقتصادي و تمدني كشور به اين است كه همه چيز به درستي مورد بهره برداري قرار گيرد، لازم است در مصرف اصل صرفه جويي رعايت شود. از اين رو لازم است تا براي اصلاح الگوي مصرف، فرهنگ سازي از راه غرقه سازي افكار عمومي انجام پذيرد.
غرقه سازي نوعي روش تبليغ و اطلاع رساني است كه همه كشور را در سطوح مختلف درگير مي كند. در اين روش مي بايست تبليغات رسانه اي به گونه اي باشد كه همه خود را در مسئله درگير كنند و دغدغه عمومي مردم شود.
براي دست يابي به اين مهم بايد همه مديران و مسئولان برنامه ريزي دقيق و كاملي داشته باشند و از همه ظرفيت ها و توانمندي هاي كشوري بهره بگيرند. اين روشي است كه پيامبر(ص) براي پيشرفت اهداف خود از آن استفاده كرده است.
