معیارهایی برای اصلاح الگوی مصرف

اسلام به عنوان کامل ترین و سالم ترین راهنمای زندگی ، مجموعه کامل شناختی و دستوری را برای دست یابی به کمال در عرصه های زندگی دنیوی و اخروی فراهم آورده است. از این رو، اگر بخواهیم در هر بخش از بخش های زندگی انسان، الگوهایی را معرفی کنیم، نیازمند آنیم که به این مجموعه غنی وحیانی مراجعه کنیم.

بخش مصرف در حوزه اقتصادی، یکی از بخش های مهم است که آموزه های شناختی و دستوری اسلام وقرآن در آن بخش ، در حجم بسیار بالایی است؛ زیرا از نظر آموزه های وحیانی اسلام، هر گونه دست یابی به انسان کامل و جامعه سالم نیازمند توجه کامل به حوزه اقتصادی است.

انسان در نگره قرآنی، موجودی با ماموریت و مسئولیت الهی برای بازسازی و عمران و آبادانی زمین در راستای دست یابی به کمال شایسته وبایسته و وظیفه خطیر خلافت الهی است؛ از این رو، توجه به اقتصاد و مسائل آن ، به معنای توجه دقیق و کامل به ماموریت و مسئولیت الهی وی می باشد. این گونه است که تمدن سازی به عنوان یک ماموریت برای انسان تعیین شده است و انسان چاره ای ندارد که در این مسیر گام بردارد.
دست یابی به الگوی درست و صحیح مصرف به عنوان بخش مهم و اساسی ، در حوزه اقتصادی و تمدنی و ایجاد امت اسلام و تحقق جامعه جهانی بر اساس اصول محوری عدالت اسلامی ، زمانی ممکن و شدنی است که معیارها و ملاک های اقتصاد سالم و درست دانسته شود. بی آگاهی و شناخت از معیارها و ملاک های اصول اقتصاد سالم ، نمی توان امید آن را داشت که به الگوی درستی در بخش های مختلف اقتصاد از جمله مصرف دست یافت. از این رو، لازم و بایسته است که پیش از هر حرکت اصلاحی ، نخست شناخت جامع و کاملی از اصول اقتصاد سالم و اهداف آن داشته باشیم، تا گام های اصلاحی در بخش های مختلف از جمله اصلاح الگوی مصرف بر اساس آن اصول و معیارها انجام پذیرد.
نویسنده در این نوشتار کوتاه با توجه به لزوم شناسایی و تبیین اصول و معیارهای اقتصاد سالم ، به آموزه های قرآنی مراجعه کرده است تا از این طریق تحلیل و تبیین قرآن را از این اصول و معیارها به دست دهد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
اصول اقتصاد سالم در تحلیل قرآنی
اقتصاد در بینش و نگرش اسلامی از جایگاه و اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد. این مطلب را بارها شنیده ایم که : کاد الفقر کفرا؛ نزدیک است که فقر آدمی را به کفر بکشاند؛ زیرا کمبود و یا کاهش امکانات به معنای عدم برخورداری شخص یا جامعه از نعمتی است که می تواند آدمی یا جامعه را به سوی کمال سوق دهد. کفر به معنای پوشاندن و ناسپاسی ، زمانی رخ می دهد که انسان نتواند به شناخت وباوری درست نسبت به چیزی یا کسی برسد. فقر و نداری زمینه بسیار مساعد و مناسبی را فراهم می آورد تا آدمی به این شناخت و باور نرسد و در مسیر ضد کمالی گام بردارد؛ زیرا فقر و نداری بر وی فشار مضاعفی را وارد می سازد که در نقص و کاستی بماند و کمالی را درک نکند.
از این روست که در تحلیل قرآنی برخورداری انسان یا جامعه از نعمت های الهی و ثروت به معنا و مفهوم عنایت الهی نسبت به شخص یا جامعه مطرح می شود(سبا آیه 15) زیرا راه تامین سعادت و خوشبختی واقعی انسان در سایه توحید و سلامت امور اقتصادی و دست یابی به نعمت و ثروت است.( اعراف آیه 85 و هود آیات 84 تا 86)
از نظر اسلام و قرآن اقتصاد و ثروت هر شخص و جامعه ای به معنای آن است که مایه قوام خود را یافته باشد. از این روست که خداوند در آیه 5 سوره نساء از واگذاری آن به دست نااهلان و سفیهانی که نمی دانند از ثروت خویش چگونه استفاده کنند برحذر می دارد.
پیامبران الهی هماره این ماموریت را داشته اند که به معیشت مردمان توجه کنند و حتی برخی از پیامبران چون حضرت شعیب (ع) و حضرت یوسف ماموریت داشتند تا به تصحیح و اصلاح روابط اقتصادی جامعه هم پای اصلاح اعتقادات مردمان بپردازند و حتی برای هدایت واصلاح الگوهای اقتصادی خود زمام مدیریت اقتصادی را در دست گیرند.(اعراف آیه 85 و شعراء آیات 177 تا 183 و نیز یوسف آیات 47 تا 55)
از همان آیات نخست سوره بقره می توان در یافت که مسائل اقتصادی در کنار مسائل اعتقادی از چنان اهمیتی برخوردار می باشد که ایمان را جزو به اصلاح این دو مساله مهم نمی توان ، ایمانی کامل و مایه رستگاری و فلاح انسان شمرد. در حقیقت هر کسی یا جامعه ای اگر بخواهد به رستگاری و سعادت دست یابد می بایست در کنار اصلاح اعتقادات به اصلاح مسائل اقتصادی بپردازد.
اقتصاد معنوی
این گونه است که ارتباط استوار و مستحکم میان اقتصاد و معنویت از سوی برقرار می شود به گونه ای که نمی توان تصور کرد که انسان کامل ، انسانی سفیه در حوزه اقتصادی باشد، بلکه همان اندازه که مسائل اعتقادی و اصلاح آن از اهمیت برخوردار می باشد، مسایل اقتصادی نیز از اهمیت برخوردار است.
این گونه است که در تفسیر اسلامی از اقتصاد همانند دیگر حوزه های چون حوزه های سیاسی و اجتماعی، اقتصاد معنوی به عنوان یک نشانه و اصل مورد توجه و تاکید قرار می گیرد.
آیات بسیاری به این ارتباط استوار و مستحکم توجه داده اند. از جمله می توان به آیات 201 سوره بقره و 134 سوره نساء اشاره کرد که بر جمع میان دنیا و آخرت و مطلوبیت آن در نگاه اقتصادی اسلام اشاره می کند و در آیه 77 سوره قصص خواهان به کارگیری ابزارهای اقتصادی برای تحصیل امور معنوی و آخرتی می شود.
شگفت آن که آیه 24 سوره توبه بر لزوم ترجیح اهداف و ارزش های والای معنوی بر امور اقتصادی صرف تاکید کرده و این گونه بیان می دارد که از نظر اسلام اقتصاد صرف و محض هیچ پایه و معنایی ندارد، بلکه لازم است که در همه امور اقتصادی اصول معنوی مد نظر قرار گیرد. در حقیقت این آیه و آیات دیگری چون 10 تا 12 سوره صف بر نقش بهره مندی اقتصادی در امور معنوی تاکید می کند و از مدیران کشوری و رهبران امت می خواهد که حوزه مسائل اقتصادی را بر دایره امور معنوی قرار دهند و در چارچوب آن برنامه ریزی و طراحی اقتصادی خود را سامان بخشند.
در حقیقت با این شیوه است که می توان میان دو حوزه امور معنوی و مادی و یا اخروی و دنیوی نوعی اعتدال و تعادل برقرار کرد و انسان را در مسیر کمالی قرار داد. این جاست که نقش اعتدال در حوزه امور اقتصادی خود را به عنوان یک اصل مسلم تحمیل می کند.

اعتدال  و میانه روی

اصولا واژه اقتصاد که واژه عربی قصد گرفته شده به معنای میانه روی و اعتدال است. بر این اساس در اصل این واژه توجه به اصل اعتدال و میانه روی مورد تاکید به شکل تضمین قرار گرفته است. بنابراین می بایست هر گونه فعالیت اقتصادی از تولید و مبادله و مصرف در چارچوب اصل اعتدال و میانه روی صورت گیرد.
اعتدال و میانه روی به ویژه در بخش مصرف بسیار مهم و اساسی است . این گونه است که آیات بسیاری در قرآن به مساله اعتدال در مصرف توجه داده است که از جمله می توان به آیه 141 سوره انعام و 31 سوره اعراف اشاره کرد. دراین آیات انسانها از هرگونه زیاده روی و اسراف در مصرف برحذر داشته شده اند و خداوند به صراحت اعلام می دارد که در هرگونه تصرف و مصرف آشامیدنی ها و خوردنی ها می بایست به دور از اسراف عمل شود.
آیات 26 سوره اسراء و 67 سوره فرقان از تبذیر و ریخت و پاش بیهوده پرهیز می دهد و این گونه شیوه رفتاری را به دور از اعتدال معرفی می کند. از نظر قرآن هر گونه افراط و تفریط حتی در حوزه انفاق مال به دیگر در شکل خساست و بخل و یا اسراف می تواند اقتصاد شخصی و یا جامعه را با خطر مواجه سازد.
تاکید بر واژه قوام در آیه 67 سوره فرقان به عنوان راه میانه و معتدل از آن روست که اصولا استقامت و قوام شخص و جامعه بر پایه اعتدال و میانه روی در امور است.
عدالت اقتصادی
از دیگر اصول اقتصاد سالم از نظر قرآن، عدالت اقتصادی است. عدالت اقتصادی به معنای قرار دادن هر چیزی در جای مناسب آن است. به این معنا که حق هر چیزی می بایست به شکل قسطی و بخش شده ادا شود و هیچ کوتاهی نسبت به شخص یا جامعه صورت نگیرد.
این بدان معناست که ثروت و نعمت ها و منابع و امکانات و فرصت های جامعه می بایست به صورت قسطی و عادلانه میان همه شهروندان تقسیم و بخش شود و حق هیچ کسی ضایع و تباه نشود.
از این رو، ایجاد عدالت اقتصادی از برنامه های اصلی در اقتصاد سالم است که در دستور عمل تمامی پیامبران قرار داشته است و همه مسئول و مامور بودند تا با تغییر در شیوه های زندگی و اصلاح بینش و نگرش مردمان و تحریک آنان به قیام و نهضت در راستای کسب قسط و عدالت بکوشند.( حدید آیه 25)
تقسیم اموال و نعمت ها و ثروت ها از جمله وظایف و ماموریت ها پیامبر(ص)و در نتیجه دولت اسلامی است که می خواهد اقتصاد سالم را بر پا نماید؛ زیرا رعایت عدل و انصاف در امور اقتصادی، شرط دست یابی جوامع به خیر و سعادت است(اعراف آیه 85 و نیز هود آیات 85 و 86 و اسراء آیه 35) از این روست که بی عدالت نمی توان امیدی به سعادت جمعی داشت.
گردش سالم ثروت
گردش سالم ثروت از دیگر اصول اقتصاد سالمی است که قرآن معرفی می کند؛ زیرا در بسیاری از جوامع تمرکز ثروت و انحصار اموال در دست گروهی موجب می شود تا جامعه دچار بحران های گوناگونی چون فقرونداری ، انباشت و کنز ثروت و تکاثر گردد و گروه های بسیاری از مردم از امکانات و فرصت ها و ظرفیت های رشد و تکامل وتعالی بهره مند نشوند. از این روست که قرآن هر گونه انحصار ثروت و تمرکز آن در دست گروهی را ممنوع می شمارد .(حشر آیه 7)
چنان که در آیه 34 سوره توبه نیز خارج کردن نقدینه از جریان و محروم ساختن عموم از استفاده از آن را به عنوان عملی باطل و ضد اقتصادی معرفی می کند و به اشکال مختلف ممنوعیت آن را اعلام می دارد؛ زیرا در صورتی که ثروت و نقدینه کشور و جامعه ای از جریان گردش بیرون رود و به شکل کنزی حفظ گردد، امکان استفاده و رشد اقتصادی از جامعه سلب می شود.
آزادی و حدود آن
بنابراین اسلام هر چند که به کار و تلاش افراد به عنوان یک اصل اساسی ارج می نهد و اصول کار و کسب و تلاش را عامل تعیین کننده اقتصادی بر می شمارد و آن را تنها راه دست یابی انسان برای تامین نیازهای وی معرفی می کند(هود آیه 61 و نحل آیه 14 و اسراء آیات 12 و 66 و آیات دیگر) و به سبب همین تلاش و کوشش و کار است که آزادی عمل اقتصادی را به انسان ها می دهد(نساء آیه 34 ) ولی این آزادی رامحدود به عدم جواز اموری چون اسراف و کنز و اتراف و رباخواری و مانند آن می کند.
امنیت اقتصادی
یکی از اصول اقتصاد سالم افزون بر آزادی در چارچوب دست یابی به رشد اقتصادی و شکوفایی تمدنی، ایجاد امنیت اقتصادی است.
البته قرآن به عنوان یک اصل اساسی به این نکته توجه می دهد که هر گونه نگرانی از آینده اقتصادی و زندگی مادی بشر در بینش توحیدی بی مورد است و انسان ها نمی بایست دغدغه جدی و بنیادین در این حوزه داشته باشند.(انعام آیه 151) ولی این بدان معنا نیست که عوامل انسانی نمی تواند این امنیت را با خطر مواجه سازد. به این معنا که رفتارهای تجاوزگرانه برخی از افراد جامعه و کنز و تکاثر و اسراف و تبذیر آنان می تواند این امنیت را با خطر جدی مواجه سازد.
بنابراین لازم است که به امنیت از زاویه های مختلف نگریسته شود که یکی از آن ها ، تامین امنیت اقتصادی از سوی دولتمردان و اولیای امور است. به معنا که بر دولت اسلامی است که امنیت اقتصادی را به طور کامل تامین کند که از جمله روش های تامین امنیت اقتصادی آن است که بر شیوه معاملات نظارت داشته باشد؛ زیرا ممکن است که در شیوه های معامله و مبادله ، فساد و تباهی راه یابد و برخی تصرفاتی نادرست و غلط انجام دهند که به ضرر یکی از دو طرف داد و ستد یعنی فروشنده وخریدار باشد. از این روست که نظارت دایمی بر کالا وخدمات و شیوه های عرضه آن و نیز اصلاح شیوه معاملات ، ماموریتی است که بر پیامبران واز جمله دولت اسلامی نهاده شده است.
آیات چندی چون آیه 85 سوره اعراف و 84 و 85 سوره هود و 1 تا 3 سوره مطففین به مساله کم فروشی و تقلب در معامله و لزوم نظارت دایمی برای تامین امنیت اقتصادی توجه می دهد. گزارش قرآن از تاکید حضرت شعیب بر معامله بر اساس ترازو و کیل برای دست یابی به این مقصد و مقصود بوده است که خداوند در آیات 181 تا 183 سوره شعراء به آن پرداخته است.
مفاسد اقتصادی
در حقیقت مبارزه با مفاسد اقتصادی و نظارت دایمی بر چگونگی گردش اقتصادی از تولید تا مصرف ، وظیفه ومسئولیت همگانی از جمله دولت اسلامی است که در آیاتی چون 188 سوره بقره و 130 سوره عمران به آن اشاره شده است.
برای دست یابی به این هدف ، نظارت دایم و مستمر مسئولان (کهف آیات 93 و 97 و سبا آیات 12 و 13) و برنامه ریزی درست (یوسف آیات 47 و 55) و تعیین شیوه های درست معامله و مبادله ضروری است. در حقیقت آن چه لازم است بیان قوانین ، اجرای دقیق و نظارت کامل است که می توان افزون بر تامین امنیت اقتصادی ، جلوی مفاسد اقتصادی را بگیرد و به رشد و شکوفایی اقتصادی کمک کند.
خداوند در آیات 146 سوره بقره و 112 سوره نحل به روشنی تبیین می کند که چگونه امنیت و آرامش اجتماعی می تواند عامل مهم و سرنوشت ساز در رشد اقتصادی و شکوفایی تمدنی جامعه ای باشد.
معیارهای اصلاح الگوی مصرف
اکنون که با معیارها واصول اساسی اقتصاد سالم آشنا شدیم می توان دریافت که برای اصلاح الگوی مصرف چه شیوه وروشی را در پیش گرفت.
به سخن دیگر، هر گونه الگوی اقتصادی که مانع از رشد اقتصادی و شکوفایی جامعه شود و راه را بر بهره مندی بیش تری مردم از نعمت ها، امکانات ، ظرفیت ها و توانمندی های جامعه بگیرد، به عنوان الگوی نادرست شناسایی و معرفی می شود.
از جمله الگوهای نادرست مصرف می بایست به کنز، تکاثر، اسراف، تبذیر و ریخت و پاش، اتراف و رفاه زدگی و مانند آن اشاره کرد.
بنابراین لازم است که این گونه الگوی مصرف اصلاح شود و جامعه به شکلی مدیریت گردد تا بتواند از همه امکانات به درستی و مناسب بهره گیرد و به رشد و کمال واقعی و شکوفایی تمدنی دست یابد.