حکومت از مفاهیم اساسی قرآن و آموزه های آن است. ریشه این گرایش قرآن را می بایست در نگرش اجتماعی اسلام به حوزه مفاهیم زندگی انسانی دانست. در مفهوم قرآنی نه تنها دین از دنیا جدا نیست بلکه زندگی اجتماعی با زندگی فردی چنان در هم آمیخته و آموزه های آن در هم تنیده شده است که نمی توان جز در مقام تصور آن ها را یک دیگر جدا ساخت.
از این رو نماز در شکل اجتماعی آن از فضلیت و ارزش فراتری از نماز فردی دانسته شده است و نماز جمعه به معنای مشروعیت بخشی به حاکمیت و اقتدار سیاسی دولت اسلامی معنا می شود.
مفهوم حکومت در آموزه های قرآن معنا و مفهومی فراتر از آن چیزی است که در علوم سیاسی متعارف از آن سخن به میان می آید. حکومت هر چند به معنای فرآیند اعمال سیاست ها و تصمیم گیری از سوی مقامات رسمی در دستگاه سیاسی و اعمال قدرت است ولی در مفهوم قرآنی با کارویژه هایی که برای آن بیان می شود به گونه ای تغییر ماهیت می دهد که می توان گفت که حکومت در آموزه های قرآن خلافت و ولایت از سوی خداوند برای بستر سازی کمال یابی بشر است. از این رو همه چیز در محور توحید و تکامل انسانی معنا و مفهوم می یابد.
با بررسی آیاتی که به مساله شرایط حاکمان برای تصدی امر ولایت و حکومت پرداخته است به آسانی می توان دریافت که دولت اسلامی چه مسئولیت های دارد و می بایست در حوزه عمل چه وظایف و اعمالی را انجام دهد؟
از آن جایی که دولت در مفهوم قرآنی آن افزون بر مشروعیت سیاسی و مقبولیت عمومی نیازمند مشروعیت دینی است هیچ حکومتی بدون تحقق شرایط و یا عمل به کارویژه های آن نمی تواند مشروعیتی داشته باشد. شاید بتوان مساله کارآیی را در حکومت اسلامی از اصول اساسی در کنار اصل شرایط اساسی حاکمان بر شمرد. به این معنا که همان اندازه که شرایطی برای حاکمان لازم و ضروری است که بی آن حاکم مشروعیت دینی و سیاسی خویش را از دست می دهد بی تحقق کارآیی دولت با بحران مشروعیت مواجه خواهد شد.
در این نوشتار به وظایف دولت و حکومت درآموزه های قرآنی اشاره می شود و کوشش بر آن است تا با تحلیل آیات قرآنی وظایف و مسئولیت های دولت بازشناخته شود. مسئولیت ها و وظایفی که بی تحقق آن می تواند مشروعیت دینی و سیاسی آن را با خطر مواجه سازد و کارایی دولت را کاهش دهد.
وظایف حکومت
می توان وظایف و مسئولیت های دولت را در دو بخش اساسی دسته بندی کرد. وظایفی که به حوزه آرامش و امنیت روحی و اجتماعی و ملی باز می گردد و مسئولیت هایی که به حوزه آسایش و رفاه اقتصادی ارتباط پیدا می کند.
به نظر قرآن مهم ترین وظیفه و مسئولیت دولت و حکومت اسلامی برقرار نظم و امنیت و دفاع از جان و مال مردم و شهروندان است. در آیه 99 سوره یوسف وقتی سخن از هجرت بنی اسرائیل به مصر می شود ، حضرت یوسف (ع) به این نکته اشاره می کند که اگر به مصر در آیید امید آن است که به امنیت دست یابید.
در آیه 246 تا 251 سوره بقره این مساله این گونه توضیح داده می شود که بنی اسرائیل پس از حضرت موسی (ع) گرفتار حملات و هجوم های پیاپی دشمنان شدند و در هر هجوم و یورشی برخی از ایشان اسیر و برده می شدند و برخی دیگر از خانه و کاشانه خویش رانده می شدند و یا به قتل می رسیدند. این گونه است که از پیامبر خویش درخواست حاکم و پادشاهی را می کنند تا مدیریت سیاسی و نظامی جامعه را در اختیار گیرد به این هدف که با برپایی حکومت و نظام سیاسی ایشان می توانند به اهداف خویش دست یابند و از قتل و غارت و تجاوز و تبعید و آوارگی در امان مانند. بنابراین از اهداف حکومت ایجاد امنیت است و بر دولت اسلامی است که این مهم را تامین کند.
مسئولیت دیگری که قرآن برای دولت و حاکمان بیان می کند ایجاد وحدت در میان امت و ملت است. از این رو حکومت موظف است تا ضمن ایجاد وحدت در میان مردم بر حفظ آن بکوشد و از ایجاد اختلاف جلوگیری کند. خداوند در آیه 59 سوره نساء ضمن بیان مسئولیت و وظیفه دولت که اطاعت و پیروی از نظام سیاسی و حاکمان آن است می فرماید که بر دولت است چنان برنامه و اعمال خود را سامان دهد که امت گرفتار تنازع و درگیری نشود و با تصمیم سازی درست و داوری بر پایه اصول اساسی و قوانین بنیادین که بر پایه آموزه های وحیانی و اصول عقلایی و عقلانی است جامعه را مدیریت نماید و در صورت ایجاد اختلاف با داوری کامل و بی نقص اتحاد و وحدت اجتماعی را حفظ کند.
از همین جا وظیفه و مسئولیت دیگر دولت از نگاه قرآن به خوبی دانسته می شود؛ زیرا همان گونه که بر دولت حفظ وحدت و ایجاد اتحاد با داوری درست در میان ایشان واجب و ضروری است مساله داوری در میان آنان بر پایه اصول حق از دیگر وظایف آن است. خداوند در آیه 26 سوره ص با اشاره به حکومت داود (ع) توضیح می دهد که وی از سوی خداوند ماموریت یافت تا در میان مردم به حق داوری نماید و اصول عدالت را مراعات نماید.
در همین رابطه بر ایشان است تا از مجازات بی گناهان به جای گناهکاران جلوگیری به عمل آورده و نگذارند که حقوق شهروندی کسی پایمال شود و حقی نادیده گرفته شود. (یوسف آیه 78 و 79)
مبارزه با ظلم و ستم از دیگر وظایف و مسئولیت های حکومت از منظر قرآن است. قرآن بیان می دارد که بر حکومت های الهی است تا با ظلم و ستم مبارزه کنند و برای سبک بار ساختن مقررات اجتماعی و تسهیل امور مردم تلاش نمایند. از تشدید قوانین سخت جلوگیری نمایند و در اعمال قانون مراعات احسان و عفو را در نظر داشته باشند.( کهف آیه 87 و 88)
در اندیشه و بینش قرآنی ، دولت و حکومت اسلامی می بایست فراتر از امت و شهروند به انسان ها و بشریت بیاندیشد. از این رو قرآن از وظایف دولت و حکومت اسلامی تلاش برای نجات مستضعفان دانسته است و از دولت ها می خواهد که برای رهایی مردم از ظلم و ستم حاکمان در هر گوشه ی جهان تلاش و کوشش کنند .
خداوند در آیه 75 سوره نساء می فرماید که چه شده است که در راه خدا و برای نجات و رهایی مستضعفان از ظلم و ستم حاکمان ستمگر تلاش نمی کنید ؟ بر امت و دولت اسلامی است که علیه دولت های ظالم و ستمگر به جهاد برخیزد و برای مردمانی که دست کمک به سوی ایشان دراز کرده اند یاری رساند.
از دیگر مسئولیت های دولت در برابر شهروند آن است که برای اصلاح جامعه تلاش کند. تلاش برای اصلاح جامعه از اصول اساسی نه تنها دولت مردان بلکه هر انسانی است. ارزش و اعتبار اصلاحات تا آن اندازه است که بعثت های پیاپی پیامبران تنها برای این منظور انجام شده است. هر دولتی موظف است همانند هر فرد مسلمان در حوزه اصلاح فردی ( تزکیه ) و اجتماعی تلاش کند و جلوی هر گونه فساد و تباهی و پدیده های ناهنجار اجتماعی را بگیرد. این مساله همان چیزی است که امام حسین (ع) آن را انگیزه قیام خود بر شمرده است و می فرماید: انما خرجت لاصلاح امت جدی ؛ من تنها برای اصلاحات در رفتار و هنجارهای امت جدم قیام کرده و خروج بر دولت ظالم نموده ام.
بنابراین اصلاح جامعه و جلوگیری از فساد و یا گسترش آن از وظایف دولت اسلامی است که قرآن در آیه 205 سوره بقره بدان اشاره دارد.
حفظ نسل و توجه به آموزش و تربیت کودکان و نوجوانان از مهم ترین وظایف دولت اسلامی است. آموزش های به گونه باشد که هویت اسلامی نوجوانان و جوانان حفظ شود. البته در آیات قرآن از حفظ نسل به مفهوم کلی و گسترده آن سخن رفته است که هم به بخش تشویق مردم به تولید نسل است و هم به معنای محافظت بر اصول اسلامی و آموزش و تربیت آنان است. حفظ نسل از آن رو ضروری است که بدون نسلی امت از میان می رود و بدون آموزش و ایجاد بسترهای لازم جامعه پذیری جامعه دچار بحران هویت می شود. از این روست که قرآن بر حفظ نسل تاکید می ورزد.( بقره آیه 205)
در حوزه آسایش و رفاه نیز قرآن تدبیر امور اقتصادی را از وظایف مهم دولت و حکومت اسلامی دانسته (نساء آیه 53 و یوسف آیه 55) و بر لزوم اهتمام حکومت بر برنامه ریزی ، محاسبه و پیش بینی شرایط اقتصادی تاکید می کند .( یوسف آیات 47 و 48)
از دیگر وظایف دولت در حوزه اقتصادی ، مهار تولید و توزیع ارزاق عمومی و نیازهای ضروری انسان و جوامع بشری در شرایط بحرانی و شرایطی است که گمانه بحران می رود.(یوسف آیه 47)
قرآن دولت ها و حاکمانی که به امور اقتصادی مردم رسیدگی نمی کنند و به وضعیت اقتصادی جامعه و امت بی توجهی می کنند سرزنش و نکوهش می کند .(نساء آیه 53)
به هر حال از وظایف حکومت و دولت هاست که در حوزه اقتصادی به ویژه کشاورزی که رزق و روزی مردم را تامین می کند اهتمام داشته و برای آن برنامه ریزی دقیق ارایه دهند و بر حفظ و گسترش آن بکوشند.(بقره آیه 205)
این ها بخشی از وظایف و مسئولیت های حکومت اسلامی است که درقرآن بدان اشاره شده است. باشد تا حکومت اسلامی بر پایه آن مشروعیت سیاسی و دینی خود را حفظ کرده و بر کارایی خود بیافزاید.
