نماز كامل ترين و زيباترين شيوه نيايش و پرستش است. ساختار نماز به گونه اي است كه برترين حالات و كلمات براي ارتباط گفتاري و رفتاري در آن فراهم آمده است. اوج حالات بندگي و خضوع در رفتار را در كنار بهترين حالات خشوع قلبي مي توان در نماز به دست آورد.
نماز هر چند كه رفتار ارتباطي ميان بنده و خداست؛ ولي تاثيرات شگرفي در همه ابعاد زندگي مادي و معنوي و نيز دنيوي و اخروي انسان به جا مي گذارد. از اين رو بر نماز به عنوان ستون دين و استوانه بندگي و پرستش تاكيد شده است و آن را مرز ايمان و كفر دانسته اند. به اين معنا كه فرد مومن به خداوند، بهترين جلوه ايمان خويش را در نماز مي يابد و كافر با انكار و ترك نماز، آن را به نمايش مي گذارد.
نويسنده در اين مطلب بر آن است تا تاثيرات و آثار مادي و معنوي نماز در زندگي بشر را با بهره مندي از آيات قرآني تبيين كند و از اين راه برخي از اهداف و فلسفه نماز را روشن سازد. با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.
¤¤¤
حقيقت و اهميت نماز
نماز واژه اي فارسي به معناي كرنش كردن و به خاك افتادن است. اين واژه به عنوان معادل واژه عربي صلات بكار مي رود كه در اصل به معناي نيايش و دعاست. اما در اصطلاح شرعي، صلات نوعي اعمال عبادي همراه با ركوع و سجود به صورت ويژه و با اركان و اذكار مخصوص است. (التبيان، ج 1، 56)
نماز نمادي از بندگي، اطاعت (برهان قاطع، ص 1145) و بيانگر فرمان برداري، كرنش، تعظيم، سرفرود آوري براي تعظيم و عبادت مخصوص مسلمانان است. (لغت نامه، دهخدا، ج 13، ص 20100، فرهنگ معين، ج 4، ص 2810)
حقيقت نماز اين است كه انسان در همه احوال به ياد و ذكر خداوند باشد (بقره، آيات 238 و 239 و نيز طه، آيه 14 و عنكبوت، آيه 35 و ال عمران، آيه 191)؛ چرا كه ذكرالله كه در آيات بيان شده، اداي نماز در احوال گوناگون است (كشاف، ج 1، ص 453)
انساني كه همواره در نماز و ذكر الله است، در حقيقت مي خواهد تذلل و خضوع بلكه خشوع خود را در برابر خداوند و پيشگاه وي به نمايش بگذارد (حج، آيه 77) و با اين كار زيباترين و كامل ترين نوع پرستش و نيايش را به جا آورد؛ چرا كه نماز بارزترين و آشكارترين كار نيك و نشانه پرستش و بندگي است. (هود، آيه 114)
از آن جايي كه حقيقت نماز، اظهار خضوع و خشوع است. انسان به عنوان بنده فقير و نيازمند مي بايست همواره به منبع فيض و بي نيازي متصل باشد تا همانند لامپي از حقيقت نوري خداوند براي بقا و دوام بهره مند شود و دل و جانش به اين حقيقت نوري روشن شود. بنابراين نمازگزار واقعي آن است كه همواره در حالت خضوع و خشوع و اتصال و دايم الذكر باشد. باباطاهر عريان خوش سروده است:
خوشا آنان كه الله يارشان بي
به حمد و قل هوالله كارشان بي
خوشا آنان كه دائم در نمازند
بهشت جاودان بازارشان بي
نماز به سبب اين كه ستون دين و دينداري، مرز ميان اسلام و كفر و حقيقت بندگي است، نخستين فريضه و واجب در اسلام است. نماز ظهر به سبب اين كه در بهترين زمانها انجام مي شود و به عنوان يك شعار ايمان و بندگي در برابر ديدگان همگان قرار مي گيرد، نخستين فريضه درميان نمازهاي واجب قرار گرفته است. امام صادق(ع) در ذيل آيه 78 سوره اسراء مي فرمايد كه نماز ظهر به عنوان نخستين فريضه در اسلام قرار داده شده و خداوند اين معنا را در اين آيه تبيين نموده است. (نگاه كنيد: تفسير نورالثقلين، ج3، ص200، حديث372)
از اين رو خداوند در بيش از 60 آيه از نماز به عنوان مهم ترين تكليف بشر ياد كرده و انسان را بر انجام آن تشويق و ترغيب نموده است. حتي براساس آيه 56 سوره ذاريات، جن و انس براي نماز و بندگي آفريده شده اند و نماز به عنوان كامل ترين و زيباترين جلوه بندگي هدف آفرينش و فلسفه آن معرفي شده است. به سبب همين اهميت نماز است كه خداوند در آياتي از جمله 57 و 58 سوره مائده نماز را از اركان اساسي دين معرفي كرده است؛ زيرا به كساني كه به نماز و دين به عنوان امري بيهوده و لغو مي نگرند و نمازگزاران را تمسخر مي كنند، هشدار مي دهد. به اين معنا كه ازنظر خداوند نمازگزاردن عين دينداري و از اركان اصلي دين است. بر همين اساس پيامبر گرامي(ص) نماز را ستون دين بر شمرده و فرموده است: الصلاه عمود الدين.
خداوند بخاطر اهميت و اركان بودن نماز است كه اداي نماز را در هر حالت ممكن، ضروري دانسته است (آل عمران، آيه191) و بر انسان است كه نماز را در حالات مختلف سلامتي و بيماري و عذر به جا آورد و در انجام آن كوتاهي نكند. (الكشاف، ج1، ص453)
همچنين خداوند در آياتي از جمله 238 و 239 سوره بقره و 101 و 103 سوره نساء، برگزاري نماز حتي در شرايط دشوار و صحنه هاي نبرد را واجب و ضروري دانسته است. براساس روايات معتبر، حتي كسي كه درحالت غرق شدن است بر اوست نمازش را حتي با ايما و اشاره درحد امكان به جا آورد. اين كه نماز در همه حالات از جمله جنگ و غرق شدن و بيماري هاي سخت ترك نمي شود و واجب است تا درحد امكان آن را به جا آورد، خود بيانگر اهميت نماز در اسلام و جايگاه بلند و رفيع آن است. از اين رو در همه شرايع پيشين از آدم(ع) تا خاتم(ص) بر نماز به عنوان ستون دين و قربان كل تقي به سوي خداوند تأكيد شده است. خداوند در آيه 43 سوره نساء نيز به شكلي بر اين اهميت تأكيد كرده است؛ چنان كه واجب بودن اقامه نماز بر ميت خود بيانگر اهميت نماز است. (توبه، آيه82)
همچنين از آيات 18 و 19 جن كه سخن از ازدحام جنيان در اطراف پيامبر(ص) براي مشاهده عبادت و نماز آن حضرت(ص) است به خوبي مي توان دريافت كه نماز حتي براي جنيان چنان از اهميت برخوردار بوده كه براي يادگيري جزئيات آن نزد آن حضرت(ص) ازدحام مي كردند؛ چنان كه نماز آن حضرت(ص) براي جنيان شگفت آور و جذاب بوده است. (الميزان، ج20، ص50)
در اهميت نماز به مسأله توقيفي بودن آن بايد اشاره كرد. نماز به سبب اهميت آن، از سوي خداوند تعليم داده شده و خداوند براساس آيه 239 سوره بقره از انسان مي خواهد تا آن را آنطور كه تعليم داده شده به جا آورد. پس خداوند خود تعليم دهنده اذكار و اعمال نماز به انسان است كه اين معنا بيانگر اهميت نماز مي باشد.
براي درك اهميت و جايگاه هر چيزي مي توان از آثار و كاركردهاي آن نيز استفاده كرد. با نگاهي به تأثيرات شگرف نماز در همه ابعاد زندگي بشر مي توان دريافت كه نماز تا چه اندازه اهميت و ارزش دارد و چرا آن را ستون دين و مرز ايمان و كفر دانسته اند.
آثار مادي و معنوي نماز
چنان كه گفته شد، نماز، آثار و كاركردهاي بسياري در زندگي مادي و معنوي و نيز دنيوي و اخروي بشر دارد. خداوند در آيات چندي مؤمنان را مكلف به انجام و اقامه نماز مي كند تا از آثار آن بهره مند شوند. (طه، آيه132) خداوند در اين آيه مي فرمايد كه ما با فرمان نماز نمي خواهيم از تو رزق و روزي طلب كنيم و يا نيازي از خود را برآورده سازيم، بلكه مي خواهيم خود تو از آثار و بركات نماز بهره مند شوي؛ چرا كه نماز مايه تقرب به خدا و عامل متاله (خدايي شدن) و مظهريت يافتن بشر از مقام ربوبيت الهي مي شود.
از جمله آثار مهم معنوي نماز در زندگي دنيوي و اخروي مي توان به آرامش و آسايش اشاره كرد. خداوند در آيه 227 سوره بقره از همگان مي خواهد تا نماز را برپا دارند؛ چرا كه عامل مهم ايجاد آرامش و برطرف كننده خوف و حزن است. اين بدان معناست كه انسان مي تواند از طريق برپايي نماز، به يكي از دو مولفه اصلي و اساسي سعادت و خوشبختي يعني آرامش و آسايش (امنيت) دست يابد. افزون بر اين، نماز از اين ويژگي برخوردار است كه آرامش را نه تنها در دنيا بلكه در آخرت و نه تنها در شكل محدود و ناپايدار بلكه به شكل پايدار و جاودانه تثبيت مي كند و آدمي را به آرامش مطلق و كامل و جاودانه مي رساند. (همان)
از ديگر كاركردها و آثار نماز مي توان به آسايش يعني دومين مولفه خوشبختي و سعادت اشاره كرد. خداوند در اين آيه و نيز آيات بسيار ديگر، بيان مي كند كه اگر انسان به رزق كريم (انفال، آيات 3 و 4)، فضل الهي (فتح، آيه 29) و بهره هاي اخروي از ماديات و معنويات نياز دارد به نياز رو آورد و آن را برپا دارد. (بقره، آيه 110 و ابراهيم، آيه 31 و نيز مزمل، آيه 20)
بنابراين، با نماز مي توان به سعادت واقعي و حقيقي دست يافت؛ زيرا آرامش و آسايشي كه در پي برپايي نماز نصيب آدمي مي شود، آرامش و آسايش ابدي است. پس مهم ترين و اساسي ترين دغدغه بشر در طول تاريخ، با برپايي نماز برطرف مي شود و انسان به سعادت و خوشبختي مي رسد.
خداوند در آياتي از جمله 45 و 153 سوره بقره و آيه 132 سوره طه، نماز را آسان كننده سختي ها براي انسان معرفي مي كند. پس اگر انسان هر سختي دارد مي تواند از طريق نماز آن را به آساني تبديل كند. زمخشري ذيل آيه مي نويسد كه مقصود آيه اين است كه در برابر بلايا و سختي ها به نماز پناه بريد. (كشاف، زمخشري، ج 1، ص 134)
نماز همچنين استقامت را در انسان تقويت مي كند و موجب مي شود برخلاف همه فشارهاي دروني و بيروني، حركت و مقاومت كند و آن چه را مامور است يا مطلوب باشد به جا آورد. (هود، آيات 112 و 113)
خداوند نماز را از عوامل پايداري و استواري در دين (بينه، آيه 5) و مايه قوام و سامان دهنده امور اجتماعي مي داند. (بينه، آيات 4 و 5) چرا كه يكي از مصاديق دين استوار، احكام و دستورهايي است كه حافظ مصالح جامعه است. (الميزان، ج 20، ص 339) از اين رو خداوند به صراحت در آيه 170 سوره اعراف، به نقش نماز در اصلاح فرد و جامعه اشاره مي كند وخواهان تمسك به نماز براي رسيدن به اهدافي از اين دست مي شود.
اقامه نماز همچنين از عوامل تحكيم برادري ايماني و تقويت پايه هاي اخوت ديني ميان مردم است كه خود عامل مهم در همگرايي اجتماعي و همدلي و انسجام جامعه مي باشد. (توبه، آيات 7 و 11)
نمازگزاران با بهره مندي از بركات نماز، مي توانند در جامعه از جايگاه برتري بهره مند شوند و تلاوت قرآن همراه با اقامه نماز موجب مي شود تا خداوند ايشان را به مقام برتر برساند و از فضيلتي خاص برخوردار سازد. (آل عمران، آيه 113) مراد از سجده در آناء الليل، نماز عشاء و يا مابين مغرب و عشاء است و مقصود از سجده نيز نماز است. (مجمع البيان، ج 1 و 2، 816)
از جمله فضيلت ها و برتري هايي كه نماز براي نمازگزار پديد مي آورد، دست يابي به مقام اسوه بودن است كه خداوند در آيه 78 سوره حج به آن اشاره كرده است؛ چرا كه در اين آيه نمازگزاران را گواهان بر اعمال دانسته است كه خود بيانگر نقش كليدي در جامعه از سوي آنان به عنوان اسوه و سرمشق است. (الميزان، ج 12، ص 212)
نماز مايه اميدواري به لطف و پاداش جاويد خداوند است. (فاطر، آيه 29) و نمازگزار با برپايي نمازش، زمينه اميد به هدايت الهي (توبه، آيه 18) را در دل خود روشن مي سازد و حتي اميدوار خواهد بود تا به مقام رضا بلكه شفاعت دست يابد كه همان مقامات راضيه و مرضيه يعني قرب نوافل و فرائض است. (طه، آيه 130)
در روايات ذيل آيه اخير يادآور شده اند كه آيه به نماز و اوقات آن اشاره دارد (تفسير نورالثقلين، ج 3، ص 407، احاديث 180 و 181) و همچنين مقصود از سجده در نماز نيز همان نماز مي باشد. (مجمع البيان، ج 1 و 2، ص 816)
به هر حال، نماز، گل اميد را در دل ها شكوفا مي سازد و مايه اميدواري انسان به رحمت الهي (توبه، آيه 71؛ نور، آيه 56) و زمينه ساز افزايش فضل و بخشش الهي در حق نمازگزار است.(فاطر، آيات 29 و 30)
نماز مايه بهره مندي آخرتي انسان (بقره، آيه 110)، بهره مندي از دريافت بشارت هاي خوش و نيك (آل عمران، آيه 39 و توبه، آيه 112) و عامل جلب رحمت (توبه، آيات 5 و 71)، رزق الهي (انفال، آيات 3 و 4 و طه، آيه 132) و فضل خداوندي (نور، آيات 37 و 38 و فتح، آيه 29) است.
اگر كسي بخواهد افزون بر رهايي از دوزخ، دستگير ديگران باشد و در حق ديگران شفاعت كند، مي بايست به نماز به عنوان يكي از عوامل نماز و تربيت و بهره مندي از آن در قيامت توجه كند. (مدثر، آيات 42 تا 48 و طه، آيه 130 و آيات ديگر و نيز تفسير تبيان، ج 7، ص 223)
نماز و تربيت
نمي توان از نقش تربيتي نماز غافل شد؛ زيرا نماز تاثير شگرفي در تربيت آدمي دارد و مراقبت بر آن اين تاثير را دو چندان مي سازد. (ابراهيم، آيات 37 و 40، مريم، آيه 55، طه، آيه 132 و آيات ديگر) از اين رو خداوند نماز شب را بر پيامبر(ص) واجب كرده است تا آن حضرت(ص) آمادگي دريافت قرآن و رسيدن به مقام محمود از جمله شفاعت كنندگي داشته باشد.(اسراء، آيه 79 و مزمل، آيات 2 تا 6)
برپايي نماز و مراقبت بر آن از عوامل موثر در تربيت خانوادگي است (ابراهيم، آيات 37 و 40 و مريم، آيه 55) خداوند اقامه نماز را به عنوان يكي از تعاليم مهم الهي براي تربيت همسران معرفي مي كند. (احزاب، آيات 32 و 33)
نماز همچنين، موجب تقوا (بقره، آيات 2 و 3 و 177 و نيز انعام آيه 72) و ترغيب ديگران به آن است (علق، آيات 10 تا 12)
انسانها با نماز مي توانند سير و سلوك و رياضت شرعي را به درستي تجربه كنند و با متاله شدن به خداوند تقرب جويند و به مقامات قربي برسند (انفال، آيات 3 و 4 و نيز شعراء، آيات 217 تا 219 و علق، آيات 9 و 10 و 19)
اين گونه است كه مورد تكريم خداوند مي شوند و از مقام كريم بهره مند شده و مظهر ربوبيت الهي مي شوند. (معارج، آيات 19 تا 35 و انفال، آيات 3 و 4) پس در سير معراجي و صعودي خود در جرگه مومنان (انفال، آيات 3 و 4) صادقان (بقره، آيه 177)، متقين (بقره، آيات 2 و 3 و 177)، محسنان (هود، آيات 114 و 115)، مصلحان (اعراف، آيه 170)، مخبتان (حج، آيات 33 و 35) و ابرار (بقره، آيه 177) وارد مي شوند.
نماز عامل مهمي در آسان شدن كارها و رفع سختي ها و همچنين تحمل دشواري ها (بقره، آيات 45و 153)، رفع مشكلات (همان)، رفع فقر و تهيدستي (طه، آيه 132 و نيز كشاف، ج 3، ص 99) و افزايش صبر و شكيبايي انسان در برابر بلاها و ناگواري ها و مصيبتها (معارج، آيات 20 تا 22) مي شود.
نماز موجب تكفير و محو گناهان مي شود. (مائده، آيه 12 و هود، آيه 114) كساني كه گناهي را مرتكب شده اند و در انتظار عوارض و پيامدهاي آن هستند، مي توانند با نماز خود را از آثار و تبعات گناه در امان نگه دارند و در دژ استوار الهي درآيند و از آسيب بگريزند. نماز موجب خشيت قلب مومنان (انفال، آيات 2 و 3)، بهره مندي از دوستي و محبت الهي (ابراهيم، آيه 31)، رضا و خشنودي خداوند و در نتيجه بهره مندي از رضوان الهي (توبه، آيات 71 و 72؛ فتح، آيه 29)، طهارت روح و پاكي انديشه (توبه، آيه 108)، زدودن هر گونه آلودگي و پليدي (احزاب، آيه 33؛ فاطر، آيه 18)، نورانيت در سيماي ظاهر و باطن (فتح، آيه 29 و مجمع البيان، ج 9 و 10، ص 192) و درنهايت دست يابي به ولايت الهي و خلافت و مظهريت ربوبيت خداوندي (مائده، آيه 55) مي شود.
خداوند برپا داشتن نماز را نشانه صداقت افراد در ايمان مي داند (بقره، آيه 177 و انفال، آيات 2 تا 4) چنان كه نماز را نشانه پذيرش اسلام (توبه، آيات 5 و 11)، قبولي ديگر اعمال آدمي از سوي خداوند (توبه، آيه 54) و نرمي و مدارا نسبت به ديگران (بقره، آيات 109 و 110) و عفو و گذشت نسبت به خطاها و اشتباهات ديگران (همان) برمي شمارد.
همچنين نماز مانع بخل ورزي (معارج، آيات 21 تا 25)، حرص و آزمندي (همان)، حزن و اندوه (بقره، آيه 277)، خوف و ترس (همان)، دنياطلبي و مال دوستي (طه، آيات 131 و 132)، شقاوت و بدبختي (مريم، آيات 31 و 32؛ اعلي، آيات 11 تا 15)، شهوتراني و هواپرستي (مريم، آيه 59)، قسم دروغ (مائده، آيه 106)، كتمان شهادت و حقايق (همان) گمراهي و ضلالت (مائده، آيه 12 و مريم، آيه 59)، گناه و منكرات (هود، آيه 114 و عنكبوت، آيه 25)، آتش دوزخ (اعلي، آيات 12 تا 15) و عذاب و اهوال قيامت (همان و بقره، آيات 45 و 48 و 177) مي شود.
هر كسي بخواهد در زندگي خود نظم ايجاد كند مي تواند به اوقات نماز به عنوان نظم دهنده توجه يابد (نساء، آيه 103) چنان كه با نماز مي تواند از افسار گسيختگي شهوات نيز در امان ماند. (مريم، آيه 59)
انسان هايي كه نمازگزار هستند، در يك فرآيند، انسان هاي اهل مدارا (بقره، آيات 109 و 110)، داراي عفو و گذشت (همان)، پندپذير (اعلي، آيات 9 تا 15)، بخشنده و اهل انفاق (معارج، آيات 21 تا 25 و نيز بقره، آيه 2) و پرهيزگار و ضدمنكرات و نابهنجاري هاي اخلاقي و اجتماعي و اهل معروف و كارهاي نيك و رفتارهاي هنجاري (عنكبوت، آيه 45) مي باشند.
اين ها گوشه اي از آثار و كاركردهاي نماز در زندگي مادي و معنوي در دنيا و آخرت است كه خداوند در اين آيات به آن ها اشاره كرده است. همين مجموعه به خوبي ابعاد زندگي را در بر مي گيرد و نشان مي دهد كه نماز چگونه سبك زندگي آدمي را تغيير داده و دگرگون مي سازد. باشد با بهره گيري از نماز افزون بر دست يابي به مقامات عالي انساني چون خدايي (رباني) شدن و تقرب جويي به آن، از فوايد ديگر آن در زندگي دنيا نيز بهره مند شويم و خود را در حفاظ امن آن قرار دهيم.
