اگر برای ایمان مراتبی است که از شهادت به یگانگی خدا آغاز تا به الوهیت و ربوبیت مطلق می‌رسد، برای کفر نیز مراتب تشکیکی و درجات متعددی است که آثار بسیاری در زندگی دنیوی و اخروی بشر دارد.
یکی از مراتب کفر، نومیدی است که به شکل بیماری روحی و روانی در آدمی بروز می‌کند. نومیدی به عنوان یک بیماری باطنی و اعتقادی در جان آدمی چنان رسوخ می‌کند که او را در نهایت به کفر می‌کشاند؛ کفر به هر دو معنای آن که به معنای ناسپاسی و یا خروج از دایره ایمان به خداوند می‌باشد.
بر این اساس شناخت این بیماری قلبی برای کسانی که می‌خواهند در مسیر سلامت شخص و شخصیت حرکت کنند امری ضروری است چه رسد درباره کسانی که می‌کوشند تا در مسیر سیر و سلوک‌الله گام بردارند و از آزمون‌ها و امتحانات مختلف و متنوع الهی رهایی یابند و به مقام انسان کامل برسند.
این نوشتار تلاشی است درباره آثار و عوامل نومیدی و راه‌های مبارزه و رهایی از آن.
***
امید و نومیدی در فرهنگ قرآنی
امید به معنای اعتماد، توقع، چشمداشت و انتظار می‌باشد. (فرهنگ فارسی معین) آدمی به امید زنده است و امید است که انگیزه حرکتی و کمال‌جویی آدمی می‌شود؛ از آنجا که انسان به طور ذاتی جهول و ظلوم است و هر چیز ناشناخته‌ای را می‌جوید و روحیه زیاده‌طلبی در وی وجود دارد، دمی از جست‌وجو و خواستن فرو نمی‌نشیند.
این‌گونه است که آدمی به امید دستیابی به نداشته‌ها و رهایی از نقص‌ها و کمبودها حرکت می‌کند و می‌کوشد تا به چیزی که ندارد برسد. بر این اساس گفته می‌شود که امید عامل حرکت تکاملی بشر است و با نومیدی از حرکت باز می‌ماند و از پیشرفت و رشد و بالنگی دور شده و حتی در سراشیبی سقوط قرار می‌گیرد و به هلاکت می‌افتد.
یکی از مسئولیت‌ها و وظایف پیامبران آن است که مردمان را به رحمت الهی امیدوار کنند و آنان را از نومیدی دستیابی به کمالات دنیوی و اخروی رهایی بخشند. این‌گونه است که صالح(ع) قوم خویش را دعوت می‌کند که با استغفار و طلب بخشش و آمرزش از خدا، امیدوار برای رحمت الهی باشند.(نمل آیات 45 و 46)
حضرت یوسف(ع) نیز به برادران خویش امید می‌دهد که خداوند از گناهان و خطاهای ایشان می‌گذرد و امیدوار باشند که خداوند بسیار رحمان رحیم است. (یوسف آيه 92)
خداوند در آیه 7 سوره طلاق به مردم امید می‌دهد که آنان را در حل مشکلات زندگی‌شان کمک می‌کند و سختی‌ها و مشکلاتشان را به آسانی تبدیل می‌کند.
از نظر قرآن همه نیازمند امیدواری هستند و هرازگاهی باید کسانی باشند که ایشان را به امور و حل مشکلات امیدوار کنند؛ زیرا بسیاری از مردم از یاد خداوند غافل می‌شوند و همین مسئله موجب می‌شود تا در مشکلات و سختی‌ها خود را گم کنند و در حرکت و تلاش دچار سستی شوند.
خداوند در آیات بسیاری از قرآن مردم را به رستگاری و رهایی از مشکلات و سختی‌ها امیدوار می‌سازد که از آن میان می‌توان به آیات 130 و 200 سوره آل‌عمران، 189 سوره بقره و آيات 35 و 90 سوره مائده و 45 سوره انفال و 77 سوره حج و 31 سوره نمل و آیات 9 و 10 سوره جمعه اشاره کرد.
حضرت حق حتی پیامبران و مومنان را به پیروزی و رهایی از جنگ و مشکلات آن بشارت می‌دهد و آنان را بدان امیدوار می‌سازد. (بقره آیه 214 و 218)
این امید بخشی، اختصاص به مومنان ندارد، بلکه خداوند حتی مشرکان و کافران و گناهکاران را نیز امیدوار به آمرزش می‌کند (انعام آيه 54 و حجر آیه 49 و زمر آيه 53) و از مردم می‌خواهد که همواره به بخشش و رحمت خداوندی امیدوار باشند و جز در شرک به خداوند، امید به این داشته باشند که مشمول مغفرت او قرار می‌گیرند. (زمر آیه 53)
خداوند هر گونه یاس از رحمت الهی را کفر برمی‌شمارد و به صراحت در آیه 87 سوره یوسف می‌فرماید: یا بنی اذهبوا فتحسسوا من یوسف و اخیه و لاتیأسوا من روح‌الله انه لاییأس من روح‌الله الا القوم الکافرون؛ ای فرزندان من! بروید و از یوسف و برادرانش جست‌وجو و تحقیق کنید و از رحمت خدا مأیوس نشوید که جز گروه کافران کسی از رحمت الهی مأیوس نمی‌شود.
در این آیه به روشنی توضیح داده می شود که نومیدی نوعی کفر است و آنان بدان گرفتارند و جز کافران کسی دچار نومیدی نمی‌شود. بر این اساس وجود هرگونه نشانه‌های نومیدی بیانگر آن است که فرد دچار نوعی کفر به هر دو معنای کفر اعتقادی و ناسپاسی شده است. البته در اینجا کفر اعتقادی قوی‌تر و شدیدتر است و شخصی که دارای نگرشی چنین است و دچار نومیدی شده در حقیقت در بینش دچار مشکل است و علایم آن در نگرش شخص به شکل نومیدی خودنمایی می‌کند.
انسان‌ها باید در همه چیز به خداوند امید ببندند و هرگز امید خویش را از دست ندهند. قرآن در آیه 53 سوره زمر می‌فرماید: ای پیامبر! به بندگانم که بر جان و روان خویش اسراف ورزیده و از در حق خویش ظلم روا داشته‌اند بگو که از رحمت خداوند مأیوس نشوند، زیرا خداوند همه گناهان را می‌بخشد. آن‌گاه در آیه دیگر تنها شرک به خدا را استثنا می‌کند و می‌فرماید این مورد از مواردی نیست که بتوان از آن در گذشت و با شرک باز امید داشت که خداوند از شخص بگذرد.
انسان‌ها باید همواره امید به رهایی از آخرت و دوزخ داشته باشند (عنکبوت آیه 36) و برای حل مشکلات و گرفتاری‌ها دست به دعا برداشته و امید اجابت داشته باشند
(انبیاء آیه 90 و مریم آیه 46 و 48؛ بقره آیه 186) و به حل همه مشکلات و گرفتارهای زندگی خویش در پرتو لطف و عنایت خاص الهی امیدوار باشند(طلاق آیه 7) و حتی اگر امکانات عادی از دست رفت باز نومید نشوند.(هود آیات 9 و 11 و یوسف آیه 87 و روم آیه 36)
عوامل نومیدی
در تحلیل قرآنی عامل اصلی نومیدی بشر، بینش و باور اوست. به این معنا که رفتارهای بشر در برابر مشکلات و واکنش‌ها و کنش‌های وی ارتباط تنگاتنگی با اعتقادات و باورهای او دارد.
از این رو خداوند ریشه نومیدی را به اصول و باورها بازمی‌گرداند و بیان می‌کند که کفر نهان در آدمی او را به سوی نومیدی سوق می‌دهد. (عنکبوت آیه 23، یوسف آیه 87)
از نظر قرآن نومیدی نشانه‌ای از گمراهی شخص است، از این رو در آیه 56 سوره حجر می‌فرماید: جز گمراهان از رحمت پروردگارشان نومید می‌شوند؟
از جمله موانع در برابر امیدواری انسان فراموشی است که موجب می‌شود نقش پروردگاری خداوند از یاد فرو برود و در لحظه‌ای از خدا مأیوس شود.
از این رو خداوند همواره بر این نکته تاکید می‌کند و حتی یکی از روش‌های تربیتی آن است که امور امیدوارکننده در گوش شخص زمزمه شود و شخص را به خداوند و رحمت و فضل و عنایت او امیدوار کند.
انسان‌ها وقتی به عوامل مادی و اسباب ظاهری بسیار توجه کنند از اسباب غیرظاهری غافل می‌شوند و این‌گونه است که با توجه به حساب و کتاب و سنت‌ها و قوانین الهی این امر در آنان تقویت می‌شود که نمی‌توانند به امری امیدوار باشند ولی باید به این نکته توجه داد که یکی از سنت‌های الهی سنت اعجاز و کرامت و به‌کارگیری امور غیرظاهری و اسباب فرامادی است.
بر این اساس است که خداوند به حضرت زکریا(ع) و همسر ابراهیم(ع) ساره این توجه را می‌دهد که آنان نباید در دام قوانین و سنت‌های ظاهری بیفتند، بلکه باید بدانند که خداوند اگر بخواهد از سنت و قوانین دیگری که حاکم بر سنت‌ها و قوانین ظاهری است استفاده می‌کند. این مسئله درباره نازایی و پیری آن حضرت(ع) به خوبی مطرح است و خداوند در آیات چندی به بازخوانی باور و نگرش آنان و حضور فرامادی اسباب دیگر اشاره می‌کند که به عنوان سنت‌ها و قوانین برتر و حاکم عمل خواهد کرد. (آل عمران آیه 40)
بر این اساس قرآن در آیه 28 سوره شورا اموری چون خشکسالی را دلیلی بر نومیدی برخی می‌شمارد و از ایشان می‌خواهد که به پروردگاری خداوند ایمان داشته و از اسباب نهراسند و در دام نومیدی نیفتند.
آثار نومیدی
نومیدی آثار مخرب در ایمان و اعتقادات و نیز در شیوه زندگی و کنش‌ها و واکنش‌های فرد دارد. خداوند با توجه به این آثار از مردم می‌خواهد تا با تقویت ایمان و باورهای خویش خود را از آن برهانند.
از آثار مخرب و زیانبار نومیدی می‌توان به کارهای ناشایست و گرفتاری به عذاب الهی اشاره کرد که به سبب نومیدی پیش می‌آید و شخص به سبب آنکه به خداوند و رحمت او ایمان نداشته و در یأس قرار دارد به کارهای بسیار زشت‌تر و ناپسندتر اقدام می‌کند. (یونس آیات 7 و 8)
خداوند در آیه 11 سوره یونس می‌فرماید که بسیاری از طغیان‌ها و سرکشی‌های بشر به سبب آن است که از رحمت خداوند نومید می‌شود و همین نومیدی او را به سرکشی بیشتر می‌کشاند.(فرقان آیه 21)
به سخن دیگر عدم باور به آخرت و معاد افراد را جری‌تر و سرکش‌تر می‌کند و آنان را به اموری سوق می‌دهد که اگر ایمان داشتند هرگز تن بدان نمی‌دادند.
نومیدی به دیدار خدا و معاد گاه سبب درخواست‌های نامعقول و اموری بی‌جا می‌شود که آیه 15 سوره یونس بدان پرداخته است.
افرادی که به زندگی آخرت امیدی ندارند و همه جهان را در همین دنیا مادی امروزی خلاصه کرده‌اند هرگز از زندگی دیگران و سرگذشت پیشینیان عبرت نمی‌گیرند.(فرقان آیه 40) و این‌گونه است که راه طغیان و گناهکاری را ادامه می‌دهند.
به هر حال آیات قرآن تبیین و تحلیل می‌کند که نومیدی بیماری است که آدمی را به کارهای پست و سخت‌تر دچار می‌کند و موجب می‌شود تا در زندگی روزانه دچار انواع و اقسام مشکلات و گرفتاری‌ها شود.
