هر چند واژه دولت برای بیان مفاهیم و معانی چندگانه ای در اصطلاح سیاسی به کار رفته است ولی می توان آن را ” مجموعه نهاد ها و افراد دانست که قوانین برتر در یک جامعه را وضع و با پشتوانه قدرت برتر و مشروعی که در اختیار دارند ، اجرا می کنند”. به سخنی دیگر قانونگذاران و قانونگزاران مشروعی که با ابزار نهاد قدرت جامعه را اداره می کنند.
برای دولت ، مولفه های چندی گفته اند که از آن میان به مهم ترین آنان اشاره می شود:
- اقتدار عام و فراگیر( رویکرد حقوقی): یکی از مهم ترین مولفه ها و ویژگی ها ی دولت آن است که دارای قدرت عام و فراگیر است که بالاتر از همه حتی فرمانداران و فرمانبران قرار می گیرند. هر دولتی معمولا در درون سرزمین با مرزهای اعتقادی خاصی، مدعی سلطه یا برتری بر همه سازمان ها ، تشکل ها و گروه های داخلی است. از این رو گفته می شود که دولت یگانه قدرت تایید شده به منظور اتخاذ تصمیمات الزام آور و صدور فرمان های الزامی است . چنین قدرت و برتری برای دولت ، “حقوقی” و مورد قبول بیشترین بخش جامعه است. بدین سان “قدرت انحصاری ” دولت برای تعیین حقوق و وظایف مردم از دوویژگی عملی (دوفاکتو) و قانونی(دوژور) برخوردار است.
- قانونگذاری: ویژگی دوم دولت ها را قانونگذاری آن ها تشکیل می دهد. دولت ها ، در نظام های سیاسی جهان تنها منبع مشروع قانونگذاری هستند. البته در اسلام قوانین بر دو دسته ثابت و متغیر دسته بندی شده است و دولت اسلامی تنها در حوزه قوانین متغیر و مواردی که از خلا قانونی برخوردار است که در اصطلاح از آن به منطقه الفراغ یاد می کنند ، از حق قانونگذاری برخوردار است. در این حوزه ها در دولت اسلامی نیز قانونگذار تنها دولت است و تصمیات عالی را اخذ و وضع می کند.
- حاکمیت و انحصار مشروع قدرت: از دیگر ویژگی های دولت آن است که از قدرت انحصاری به کارگیری زور برخوردار است که از آن به اقتدار و انحصار قدرت یاد می کنند. دولت افزون بر قانونگذار بودن تنها سازمان و نهادی است که می تواند قانون را اجرا و مخالفان قانون و قانون شکنان را مجازات و تنبیه کند. دو کیفر اختصاصی اعدام و زندان در انحصار دولت است؛ هر چند که دزدان و راهزنان نیز گاه اقدام به چنین اعمالی می کنند ولی تنها اقدام دولت مشروع تلقی می شود. ” مشروعیت” در این جا به معنای باور عمومی مردم بر این که قدرت دولت برای قانونگذاری و قانونگزاری تنها قدرتی است که استحقاق پیروی و فرمانبرداری را دارا می باشد. نتیجه چنین مشروعیتی در درون مرزها، “سلطه قانونی” دولت و “انحصار مشروع قدرت” و اعمال زور است، و در بیرون مرزها “شناسایی دولت” به عنوان دولتی مستقل است که از آن به “حاکمیت” دولت ها یاد می کنند.
- استمرار دولت ها و عضویت غیر ارادی مردم: ویژگی صوری دولت ها این است که دولت قدرت فراگیر و پاینده و برای نسل ها باقی و برقرار است. مردم نیز بدون هیچ گونه اراده ای جزو اتباع دولتی به شمار می آیند که در قلمروی آن زاده شده اند. هر چند که پذیرش و وازنش تابعیت با رعایت تشریفاتی برای همگان امکان پذیر است ولی مردم در درون مرزهای دولتی زاده می شوند ، زندگی می کنند و می میرند.
این ها از مهم ترین مولفه ها و ویژگی ها اختصاصی دولت به شمار می آیند و این گونه نیست که دولتی فارغ از این امور به عنوان دولت شناخته شود . هر چند که می توان برای برخی دولت ها ویژگی و خصوصیات دیگری نیز یافت و بیان کرد ولی آن چه مفهوم دولت را شکل می بخشد مجموعه مولفه ها و ویژگی هایی است که در پیش گفته آمد.
در علوم سیاسی برای دولت ها نظریه هایی بیان می شود که در حقیقت بیان نظریه ها از سوی اندیشمندان و دانشمندان علوم سیاسی چیزی جز اعطای مشروعیت به قدرت و حاکمیت و زور و اجبار نهفته در دولت نیست. این گونه از نظریه ها موظف هستند تا اعمال زور و خشونت را تلطیف کنند و پذیرش آن را برای مردم مشروعیت بخشند. در حقیقت نظریه های سیاسی دولت هر چند شاید مجموعه ای از مفاهیم مرتبط با یک دیگر باشند که هدف آن ها تعریف و توصیف و توضیح واقعیتی به نام دولت است ولی آن چه نباید نادیده گرفته شود آن که این نظریه کارکرد مهم تری نیز دارند که عبارت از توجیه و تلطیف اعمال زور و خشونت از سوی دولت نسبت به مردم است و نقش تجویزی و توصیه ای را نیز بازی می کنند. از این رو نباید نظریه های سیاسی دولت را تنها به عنوان بیان توصیفی از واقعیت قلمداد کرد بلکه این نظریه کارکرد مهم تری از آن یعنی توصیه دارند . این نظریه های ایجاب می کند که حاکمیت دولت و انحصار مشروع قدرت و زور مانند امر و اصلی منطقی و عادلانه از سوی مردم پذیرفته شود . این نظریه ها همانند فرشتگان محافظ و نگهبان دلوت ها به عنوان بازوی نامریی انقیاد و اطاعت با هرگونه شورش و خشونت و عصیان مبارزه می کنند.
