راهکار قرآنی عبور از چالش فتنه ها

بسم الله الرحمن الرحیم

فتنه، کوره الهی است که در دنیا همگان و در آخرت کافران با آن مواجه هستند؛ بنابراین، نمی توان شرایطی را یافت که فتنه ای نباشد؛ چرا که خدا به فلسفه حکیمانه خویش، چنین سنت های الهی خویش مشیت کرده که انسان در دنیا با فتنه مواجه باشد و در درون شعله های هلاکت بار آن قرار گیرد؛ چرا که بدون فتنه، بسیاری ازامور هم چنان رازگونه خواهد ماند. این کوره فتنه های الهی است که از بسیاری از امور از جمله نفاق راززدایی می کند و توانایی انسان ها را شکوفا می سازد و ناخالصی ها را می زداید و سره را از ناسره جدا می سازد.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هیچ گریزی از فتنه نیست، بلکه هرکسی می بایست بیاموزد چگونه از تهدیدها و ابتلائات و مصیبت ها بهره گیرد و به سلامت از فتنه ها سر برآورد و آن را به فرصتی بی نظیر تبدیل کند. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن، راهکار قرآنی در عبور سالم از فتنه ها را بیان کرده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

چالش های هلاکت بار فتنه های الهی

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، سنت فتنه و ابتلاء از سنت ها و قوانین حاکم بر هستی است.(عنکبوت، آیات 2 و 3؛ انبیاء، آیه 35؛ بقره، آیه 155) بنابراین، کسی نیست که در کوره فتنه آتشین نیافتد و به انواع شرور و مصیبت یا حتی خیر آزموده نشود.(همان) البته کسانی که سر بلند و سالم از کوره فتنه بیرون می آیند، در نهایت از فتنه ابدی دوزخ در امان می مانند؛ در حالی که بازندگان در فتنه، در دوزخ ابدی فتنه گرفتار خواهند ماند.(ذاریات، آیات 13 و 14)

پس از نظر قرآن، فتنه اختصاص به مومنان ندارد، بلکه همگان بدان گرفتار خواهند بود؛ از همین روست که خدا در قرآن می فرماید منافقانی که ما آنان را می شناسیم، آنان نیز مانند شاگردان تنبل کلاس دست کم در یک آزمون یا دو آزمون سالانه فتنه گرفتار می شوند تا حقیقت خویش را بنمایاند و حجت بر ایشان تمام شود.(توبه، آیات 125 و 126)

فلسفه و اهدافی برای فتنه بیان شده که شامل قرار گیری در شرایط توبه و تذکر(همان)، جداسازی صادق از کاذب(عنکبوت، آیات 2 و 3)، مجاهد و صابر از غیر آنان(محمد، آیه 31؛ بقره، آیات 155 و 156)، شناخت بهترین ها در اعمال صالح(کهف، آیه 7) و دریک کلمه جداسازی سره از ناسره(رعد، آیه 16) اشاره کرد.

فتنه های الهی برای هر شخصی متناسب با روحیه و رویّه اوست؛ بنابراین، بسیاری از مردم از جایی گرفتار فتنه می شوند که احساس امنیت می کنند؛ زیرا خودباوری به امری موجب می شود تا خدا مدعی را در دام فتنه ای گرفتار کند. پس اگر بتواند از آن برهد دانسته می شود که مدعی صادق است. از همین روست که با توجه به روحیه و رویه هر کسی گاه دست کم سالانه یا در مدتی از عمر خویش به مصیبتی بس عظیم گرفتار می شود که خود را نسبت به آن ایمن می داند. فتنه و کوره ای که برای هر کسی فراهم شده، با ابتلائات و مصیبت هایی چون مرگ همسر، فرزند، از دست رفتن مال و ثروت، ابتلاء به زن و شهوت و مانند آنها همراه است.

حضرت یوسف(ع) گرفتار زلیخا همسر عزیز مصر می شود که اسیر محبت و عشق شدید وبه تعبیر قرآن «شغف حُبّا» است.(یوسف، آیه 30) زلیخا یوسف(ع) را در کاخ خویش گیر انداخت. درهای متعدد را «تغلیق» کرد و به محکم و استواری بست و دعوت خویش را برای زنای محصنه بیان کرد؛ اما حضرت یوسف(ع) در فتنه شهوت زلیخا، از شهوت خویش گذشت با آن که در اوج بلوغ جنسی جوانی به طور غریزی تمایل به ارضای آن قرار داشت؛ اما به سوی راهای بسته گریخت؛ زیرا تنها وظیفه و تکلیف خویش را گریز و فرار می دانست و هیچ توجهی به نتیجه فرارش نداشت؛ زیرا هرکسی مامور به تکلیف است نه نتیجه. پس چون به امید خدا و توکل بر او گریخت و امر خویش را به خدا واگذار کرد، خدا درهای بسته را به روی به اعجاز گشود.(یوسف، آیات 23 و 24)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان در دنیا به اموری گرایش دارد که برایش زینت داده شده است. این زینت ها، شامل شهوت به زن و مال و زر و سیم و مانند آنها است.(آل عمران، آیه 14) پس اولین و نخستین چیزی که بسیاری از مردم بدان آزمایش می شوند شهوت جنسی نسبت به زنان است که حضرت یوسف(ع) در آن فتنه افتاد و به برهان و عنایت الهی رهایی یافت.(یوسف، آیات 23 و 24)

پس باید توجه داشت که فتنه های الهی که در قالب شر و خیر انسان را مبتلا می کند(انبیاء، آیه 35)، چالشی بزرگ برای بشر در دنیا است که اگر به سلامت از آن نرهد، به فتنه ابدی دوزخ گرفتار می آید. البته فتنه های الهی به عنوان چالش های بزرگ زندگی برای هر کسی متناسب با روحیه و رویه اوست. بنابراین، گاه شخص به مال وثروت و خیرات گرفتار می شود و فتنه اش همین امور است. پس نمی بایست گمان کرد که فتنه ها تنها با مصیبت و بدبختی و شرور است، بلکه گاه به خیرات است؛ از همین روست که بسیاری از ثروتمندان به فتنه مال و ثروت و خیرات گرفتار می شوند و در این چالش شکست می خورند و دنیا و آخرت خویش را تباه می سازند.(قلم، آیات 17 تا 33؛ فجر، آیات 15 تا 17)

فتنه های ترکیبی با چاشنی دشمنی و براندازی

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، فتنه ها و ابتلائات و مصیبت های که به انسان می رسد همگی براساس یک برنامه از پیش تعیین شده است که در ام الکتاب قبل از خلقت مشخص شده است.(حدید، آیات 23 و24) بنابراین، نمی توان فتنه ها را از زندگی انسانی حذف کرد، بلکه می بایست آنها را شناخت و با توکل برخدا به استقبال آن رفت تا به سلامت به عنایت و فضل الهی از آنها عبور کرد. بنابراین، توکل به خدا و تفویض امر خویش به خدا برای عبور سالم از فتنه ها بسیار اساسی و مهم است.(غافر، آیات 44 و 45)

خدا در این آیات بیان می کند که چگونه بنی اسرائیل تحت ولایت موسی(ع) از فتنه های فرعونی و مکر او رهایی یافتند و مکر فرعونی که امت اسلام را میان دریا و لشکر جرّار فرعونی در محاصره کامل گرفته بود، نه تنها موجب نابودی امت اسلام نشد، بلکه به ولایت و نصرت الهی مکر فرعون و فرعونیان به خودشان بازگشت و آنان نابود و غرق شدند.(همان)

از نظر آموزه های قرآنی، اعتقاد به مالکیت مطلق خدا و مشیت حکیمانه نسبت به انسان از سوی خدا، موجب می شود تا انسان به سطحی از صبر برسد که در برابر مصیبت ها جزع و فزع نکند و به نماز و اعمال عبادی خود را تحت شرایطی قرار دهد که عنایت و فضل الهی او را در بر گرفته واز فتنه ها به سلامت بیرون برد. این در حالی است که غیر معتقدان از منافقان و کافران در فتنه ها بی پناه می مانند و هیچ راهی برای گریز نمی یابند و با جزع و فزع و کفر گویی و کفرگرایی دنیا و آخرت خویش را تباه می کنند.(بقره، آیات 155 تا 157؛ معارج، آیات 19 تا 22)

خدا در قرآن بارها بیان کرده است که مسلمانان و مومنان به انواع فتنه ها در طول زندگی بر اساس اهداف و  فلسفه فتنه گرفتار خواهند شد. این فتنه ها حتی تا جایی است که رهبران امت اسلام به ویژه پیامبر(ص) و معصومان(ع) را به شدت به چالش می کشد. در حقیقت فتنه های سخت برای مومنان واقعی وحقیقی سنتی اساسی است. پس «هر که مقرب تر است جام بلا بیش ترش می دهند.» از همین روست که در طول تاریخ پیامبران(ع) با چالش های بزرگی مواجه بودند که حیات آنان را به شدت تهدید می کرد؛ اما مکر دشمنان به خودشان باز می گشت و آنان به سلامت از کوره فتنه بلایا و ابتلائات بیرون می آمدند.

یکی از فتنه هایی که رهبران و مومنان در طول تاریخ با آن مواجه بودند، تعرضات دشمن برای به چالش کشیدن رهبران بوده است تا آنان نتواند در جایی پای خویش را محکم و استوار کنند، بلکه با انواع توطئه ها و مکرها می خواستند حتی ایشان را از سرزمین خودشان بیرون کرده و جلوی فعالیت ایشان را در میان مردم بگیرند.(اعراف، آیه 27؛ یونس، آیه 83؛ مائده، آیه 49) حرکت های استفزاری دشمنان هماره با شکست همراه بوده است؛ چنان که حرکت استفزازی برای بیرون کردن موسی(ع) با شکست مواجه شد و فرعون خویش غرق گشت.(اسراء، آیات 103 و104)

همین تلاش ها در باره پیامبر مکرم (ص) نیز انجام شد و دشمنان خواستند تا ایشان را از سرزمین خویش بیرون کنند و اجازه فعالیت ندهند که نه تنها مکر ایشان نتیجه مثبت نداد، بلکه موجب شد تا پیامبر(ص) مکه را فتح کند و آن را سرزمین وحی و توحید قرار دهد؛ زیرا سنت الهی براین قرار گرفته تا مومنان پیروز باشند و دشمنان گرفتار مکر خویش شوند.(اسراء، آیات 76 و 77)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، مومنان با توکل بر خدا و تفویض امر خویش به خدا می توانند با صبوری از همه فتنه ها عبور کنند، به شرطی که شکیبایی ورزند و هیجان زده هم چون کافران و منافقان عمل نکنند. عبور از مکر و کید دشمنان که بر ساختار فتنه سامان یافته و هم چون آتش شعله می گیرد و هیجان افزا است، جز با توکل و تفویض و صبوری شدنی نیست. باید هیجان را مهار و مدیریت کرد و با صبر و شکیبایی به سلامت از کوره آتشین فتنه بیرون آمد و دشمن را نابود و سرکوب کرد.

انسان مومن و امت ولایی می بایست هماره در انتظارانواع و اقسام فتنه ها و بلایا و ابتلائات باشند و به استقبال آن بروند؛ البته نه به معنای آن که خود فتنه ساز باشند و فتنه ایجاد کنند؛ بلکه به معنای آن است که از فتنه ها نترسند و نهراسند و با ایمان و توکل به خدا به سوی آن بروند و از فواید آن بهره مند شوند؛ زیرا فتنه نه تنها استعدادها و توانایی های سرشته در ذات هر کسی را آشکار می کند، بلکه رسواگر دیگران بوده و دشمنی دشمنان نهان را آشکار می کند.

البته مومنان می بایست شرایط فتنه را بشناسند و براساس شرایط فتنه عمل کنند، نه این که همان رفتار پیش از فتنه را داشته باشند؛ بلکه با هوشیاری به استقبال فتنه بروند و اجازه ندهند که دشمنان در ضربه زدن موفق باشند؛ از همین رو، اگر گفته می شود در نماز می بایست تقصیر کرده و نماز شکسته را به شکلی خاص به جا آورند(نساء، آیات 101 و102)، همین هوشیاری و نیز تغییرات جزیی و موثر را در امور دیگر نیز داشته باشند.

بنابراین، نمی بایست شرایط فتنه را شرایط خارج از فتنه یکسان دید؛ بلکه با توجه به مقتضیات زمان و مکان عمل کرد و یک رویه را در پیش نگرفت. از آن جایی که انواع ابتلائات و مصیبت ها به عنوان فتنه الهی تعریف شده است، نوع واکنش نسبت به آنها نیز می بایست متفاوت باشد؛ البته در همه آنها می بایست اصولی چون مالکیت خدا، صبر و توکل و تفویض مد نظر قرار گیرد، ولی در جزئیات می بایست بر اساس موقعیت و متقضیات عمل شود.

پس در جنگ ترکیبی و شناختی نمی توان از همان شیوه و رویه جنگ های نظامی ساده یا جنگ نرم ومانند آنها عمل کرد، بلکه می بایست با توجه به مقتضیات عمل کرد. پس اگر قارون و فرعون و هامان با زر و زور و تزویر به میدان آمده است، می بایست با سه گانه به جنگ او رفت و اگر بلعم باعورا و سامری نیز به میدان آمد می بایست از ابزارها و شیوه ها و روش های متناسب با آن به جنگ فتنه رفت.