در مقاله حاضر نويسنده به ارزيابي برتري نيت يا عمل مومن مي پردازد و براساس حديث معروف نبوي برتري و كماليت نيت بر عمل شخص را به اثبات مي رساند با هم آن را ازنظر مي گذرانيم.
نقش ايمان در ارزش گذاري
يكي ا زمسايلي كه در ميان مومنان مطرح مي شود، مسايلي چون تقدم ايمان بر عمل و يا عمل بر ايمان و همچنين تقدم نيت بر عمل است. مراد از تقدم، ارزش و جايگاه و اهميت آن است. به اين معنا كه اگر بخواهيم براي عمل و يا نيت، اولويت درجه يك و درجه دو قرار دهيم، آيا نيت اولويت درجه يك است يا آن كه عمل در درجه نخست اولويت قرار مي گيرد؟ ارزش كدام يك بيشتر از ديگري است.
هرچند كه آموزه هاي قرآني، ايمان و عمل صالح و نيز نيت و عمل را همتراز گرفته و ايمان بي عمل و عمل بي ايمان را بي ارزش دانسته و به هردو اصالت بخشيده است، ولي اگر بخواهيم يكي را مقدم بر ديگري قرار دهيم، كدام يك بر ديگري تقدم مي يابد؟
در مجموع اگر بخواهيم ارزش گذاري داشته باشيم، ايمان و نيز نيت نقش كليدي تر دارد. بر اين اساس عمل نيك بي نيت و يا بي ايمان، شايد ارزش و اعتباري در ميان مردم داشته باشد، ولي در حقيقت پشيزي نمي ارزد؛ زيرا آن چه به عمل، معنا و مفهوم مي بخشد قصد و نيت شخص است كه بازتابي از ايمان و عقايد اوست.بسياري از مردم كارهايي انجام مي دهند كه نمي فهمند براي چه انجام مي دهند؟ بنابراين شناخت واحساسي كه از آن به «ايمان» تعبير مي شود، به اين اعمال معنا و مفهوم واقعي مي بخشد و اعتبار وارزش مي دهد. پس آن چه مهم و ارزشي است، نيت و ايمان است.
بهره مندي در ثواب
در برخي از آموزه هاي اسلامي و قرآني اين معنا مورد تاكيد قرار گرفته است كه اشخاص به سبب همگروي به موضوع و يا امري، در ثواب وعقاب آن شريك مي شوند. از اين رو، گفته اند اگر كسي آرزو داشته تا در كاري با ديگري شريك باشد، ثواب آن عمل براي او نوشته مي شود.
اين مسئله همانند مسئله «تشابهت قلوبهم» است كه به سبب مشابهتي كه در نيت و قلب ميان افراد است همگروي پديد مي آيد و شخص را در جرگه آنان قرار مي دهد. نمونه اين در اعمال زشت، درباره پي كردن ناقه حضرت صالح(ع) آمده است. با آن كه پي كننده آن يك نفر بود و همان يك نفر شتر را مي كشد ولي همه در اين جرم شريك دانسته شده و عقاب مي شوند و خداوند مي فرمايد: فعقروها، همه آنان، شتر را پي كردند وكشتند.
تشابهت قلوبهم، موجب مي شود تا انسان اگر نيت خيري داشته باشد در ثواب آن شريك شود و ثواب آن اعمال براي وي نوشته شود. با اين همه مي بايست توجه داشت، كه اين مشابهت و همانندي در تمامي جزئيات نيست. به اين معنا كه نمي توان تمامي پيامدها و آثار و بركات را براي دارنده نيت خير و يا شر بار كرد، بلكه در برخي از امور از اين همانندي بهره و يا زيان مي برند.
آيت الله فاضل لنكراني(ره) در جلسه خارج فقه و اصول خويش مي فرمودند: اين كه گفته مي شود اگر كسي مثلاً به حادثه اي چون زلزله بميرد در حكم شهيد است، منظور اين نيست كه در همه چيزها در حكم شهيد است و نيازي به كفن نداشته باشد چنان كه شهيد نيازي ندارد، بلكه مراد آن است كه چنين شخصي در ثواب شهيد مشاركت دارد و همان ثواب شهيدان را مي برد. بنابراين نمي توان گفت كه نيت خير و همراهي با گروهي، به معناي بهره مندي از همه آثار و ثواب ها و كاركردهاي آن عمل باشد، به گونه اي كه هيچ تمايز و فرقي ميان عمل كننده اي كه نيت خير داشته با تنها نيت خيركننده نداشته باشد؛ بلكه بي گمان كسي كه كار خوبي را با نيت خوب انجام مي دهد، در يك فرازي بلندتر و بهره هاي بيش تري از كسي قرار مي گيرد كه تنها نيت خير داشته و عملي را انجام نداده و يا ناتوان از انجام آن به سبب شرايط و مقتضيات آن است.
بطور مثال انسان نيكوكاري عمل نيك و پسنديده اي انجام مي دهد و شخص ديگر آرزو مي كند كه همانند او توفيق چنين عملي را داشته باشد، چنين شخصي قطعاً در ثواب آن كار نيكوكار سهيم است ولي اينطور نيست كه از همه آثار و ثوابها و بركات آن عمل برخوردار گردد چرا كه در اينصورت تفاوتي ميان آن عمل كننده با اين آرزو كننده نخواهد بود.
برتري و كماليت نيت بر عمل شخص
برخي با توجه به حديث معتبر نبوي «نيه المومن خير من عمله» گمان كرده اند كه اصولانيت برتر از عمل است. اين مطلب بسيار غلط و نادرست است؛ زيرا اگر چه گفته شد نيت و ايمان مقدم و ارزشي تر از عمل صالح است، ولي اين بدان معنا نيست كه تنها نيت و ايمان كفايت مي كند و ارزش و اعتبار آن از عمل كردن بهتر مي باشد.
به سخن ديگر، گاه انسان كاري نيك انجام مي دهد بي آن كه نيتي و يا نيت نيك و قصد خيري داشته باشد، ولي گاه كاري نيك را با نيت و قصد خير انجام مي دهد. بي گمان نوع دوم ارزشي تر و برتر است. اما گاهي شخص، نيت و قصد خيري دارد ولي به عللي نمي تواند آن را انجام دهد و گاه ديگر تنها نيت خير دارد و اصولاقصد عمل و انجام آن را ندارد؛ بي گمان اين دومي اصلاارزش و اعتباري ندارد و آن كسي ثواب مي برد كه نيت خير داشته و يا حتي اقدام عملي نيز انجام داده ولي نتوانسته آن را به جا آورد.
مثلاشخصي كه به قصد بجا آوردن نماز جماعت به مسجد مي رود اما درمي يابد كه امام نيامده و او بايد بطور فرادي نماز خود را بگذارد، چنين شخصي ثواب كامل نماز جماعت را برده است زيرا براي انجام عمل نماز جماعت حركت كرده و به مسجد آمده اما موفق به انجام آن عمل خير نشده است و لذا حديث معروف پيامبر(ص) نيه المومن خير من عمله درباره او مصداق مي يابد.
نكته ديگر آن كه هر كسي مي كوشد بهترين و كمال ترين كارهاي نيك را انجام دهد و اصولاانسان هاي سالم مي كوشند تا برترين ها و كمال ترين را داشته باشند ولي جهان مادي، مقتضيات و شرايطي را تحميل مي كند كه نمي توان آن را چنان كه هست به جا آورد.
بسياري از طراحان و نقاشان و نويسندگان، بر اين نكته تاكيد دارند كه آن چه در ذهنشان وجود داشت بسيار كامل تر و برتر از آن چه بود كه به تصوير كشيده و انجام داده اند. اين ها خود بيانگر آن است كه همواره شرايط بيروني انجام عمل سخت تر است و اصولاعالم ماده از ظرفيت بسيار كم تر و محدودتري نسبت به عالم معنا برخوردار مي باشد. بنابراين انسان همواره در ذهن خويش عمل كامل و تمامي را در نظر دارد تا انجام دهد ولي شرايط بيروني، اجازه تحقق كمالي آن را نمي دهد. از اين رو گفته شده است: نيه المومن خير من عمله؛ نيت مومن بهتر از خود عملش است. در اين جا سخن از نسبت سنجي ميان نيت شخص با عمل همان شخص است نه با عمل شخص ديگر. يعني گفته نشده است نيه المومن خير من العمل؛ نيت مومن برتر از عمل مي باشد. بلكه گفته شده است كه نيت مومن خيلي بهتر و برتر از عملي است كه انجام مي دهد، زيرا نيت در ذهن به قصد كمالي است ولي در خارج يا ناقص و همراه خطا و اشتباه است و يا اصولابه كمالي كه در ذهن داشته تحقق نمي يابد. بنابراين همواره قصد و نيت دروني و ذهني شخص مومن بهتر و كمالي تر از عمل خود همان مومن مي باشد. بر اين اساس ثواب و پيامدهاي هر عمل نيك و صالح مومني براساس نيت و قصد باطني و ذهني او داده مي شود نه بر اساس خروجي و عمل بيروني.
اين در حقيقت همان معناي ارزش گذاري اسلام و آموزه هاي اسلامي بر شناخت و ايمان و نيت است؛ زيرا هر چه شناخت و ايمان و نيت شخص كامل تر باشد، تصويري كه از عمل دارد كمالي تر مي باشد و براساس آن، عمل وي نيز هر چند كه از كمالي برخوردار نباشد داوري و ارزشگذاري مي شود. بر اين اساس بايد گفت هر چه شناخت فرد كامل تر باشد نيت او كامل تر است و اعمال نيك هر چند به سبب عوامل بيروني ناقص باشد، با اين همه، پاداش و آثار كمالي خود را مي گيرد .
