انتقام سخت از ظالمان

بسم الله الرحمن الرحیم

انتقام در ساختار مقابله به مثل و عدالت تقابلی، حقی ثابت است که عقل فطری و نقل وحیانی آن را می فهمد و امضا می کند و عاقلان و مومنان بدان ایمان دارند و بدان گرایش دارند و انجام می دهند.

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، انتقام یک سنت الهی در ساختار نظام احسن است که مبتنی بر عدالت است و همان گونه که خدا انتقام می گیرد، مردمان نیز از این حق الهی برخوردار هستند تا در چارچوب عدالت انتقام گیرند و این گونه عقوبت و مجازات کرده و کیفر دهند.

انتقام به معنای مقابله به مثل

واژه انتقام از ریشه «نقمت» در اصل به معنای انکار چیزی با زبان یا با عقوبت است؛ البته به معنای اکراه یا اشد کراهت نیز آمده است.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ذیل واژه «نقم»؛ صحاح اللغه ذیل واژه)

البته مقصود از انتقام دراین مطلب، واکنشی در برابر کنش دیگری به قصد مجازات و عقوبت در چارچوب اصل عقلی و نقلی مقابله به مثل است. بنابراین، عقل در قلب سالم و نفس مستوی و معتدل، نه تنها حقیقت انتقام را می فهمد و آن را مبتنی بر حقانیت و عدالت می داند، بلکه بدان گرایش دارد و آن را تایید امضا می کند؛ چنان نقل وحیانی نیز همان را می شناسد و امضا می کند و گرایش بدان را تشویق و ترغیب می کند؛ زیرا اگر این اصل مراعات نشود، نظام احسن که بر اساس حقانیت و عدالت است فرو می پاشد و اجتماع انسانی دچار هرج و مرج می شود.

اصولا عدالت به معنای قرار دادن دو چیز هم وزن و هم سنگ است مانند دو کفه ترازو که تعادل را ایجاد و حفظ می کند؛ از همین روست که در کاربردهای عربی هماره یک «میزان» و آلت سنجه به نام ترازو است که هر چیزی را بر آن عرضه می کنند تا تناسب و تعادل امری دانسته شود. آن چیزی که چیزی دیگر به آن عرضه می شود، همان معیار و ملاک سنجش است که می تواند کیل و کیلو، پیمانه و متر و مانند آنها باشد. بنابراین، با توجه به چیزهای گوناگون معیارهای گوناگونی وجود دارد؛ زیرا معیارهای کمیت و کیفیت متفاوت است و لازم است برای سنجش هر چیزی از ترازو و میزان و معیار خاص و مناسب آن استفاده شود.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، همان گونه که کیل و پیمانه و ترازو برای سنجش کالا استفاده می شود، هم چنین برای سنجش انسانیت از معیار تقوا استفاده می شود(حجرات، آیه 13) که البته میزان الاعمال همان حق است که تجلی آن امیرمومنان امام علی(ع) و دیگر معصومان(ع) است؛ زیرا امام علی(ع) تجلی تمام کمال حق است که هر کسی را می بایست به ایشان عرضه کرد تا دانسته شود تا چه اندازه اعمالش مطابق حق و حقانیت و عدالت است.

از نظر قرآن، اقتضای حقانیت و عدالت آن است که در برابر هر عملی از خیر و شر، مطابق آن واکنش نشان داده شود؛ بر همین اساس در برابر احسان باید احسان کرد(الرحمن، آیه 60)، چنان که در برابر زشتی و بدی نیز همان اندازه می بایست واکنش نشان داد؛ چنان که خدا می فرماید: و ان عاقبتم فعاقبوا به مثل ما عوقبتم به؛ اگر ستمگر را مجازات کردید، پس تنها به مثل ستمی که به شما شده، عقوبت کنید.(نحل، آیه 126؛ حج، آیه 60) هم چنین می فرماید: فمن اعتدی علیکم فاعتدوا علیه بمثل ما اعتدی علیکم؛ پس هر که بر شما تعدی کرد شما هم به مثل آن بر او تعدی کنید.(بقره، آیه 194) یا می فرماید: جزاء سیئه بمثلها؛ پاداش زشتی و بدی، به مثل آن است.(یونس، آیه 27)

بنابراین، وقتی از انتقام و قراردادن دیگری در نقمت سخن به میان می آید، این انتقام می بایست در چارچوب مقابله به مثل باشد؛ زیرا تعدی از آن به معنای بی تقوایی و خروج از عدالت است و خدا اگر مثلا اجازه قصاص می دهد، بر اساس همان اصل مقابله به مثل است و زیاده روی و تعدی را جایز نمی داند، بلکه تعدی در قصاص یا انتقام را مصداقی از ظلم می داند. پس اگر یاری و نصرت الهی برای انتقام گیرنده است، در همین چارچوب مقابله به مثل به دور از هر گونه تعدی و تجاوز است.(بقره، آیه 194)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، مومنان نه تنها اهل عدالت قسطی هستند و بدان قیام می کنند، بلکه «قوامین بالقسط» هستند. بنابراین، اقامه عدالت قسطی در آنان جزو ملکات و مقومات شخصیتی آنان است و چنان بدان پای بند بوده و بدان قیام می کنند که حتی اگر اقامه آن علیه خودشان یا خویشان باشد، باز از آن دست بر نمی دارند؛ زیرا مومنان شاهدان الهی در زمین و گواهان حق و حقیقت و عدالت در آن هستند.(نساء، آیه 135؛ مائده، آیه 8)

عوامل و موجبات انتقام  

از نظر قرآن، کارهایی موجب می شود تا خدا در مقام انتقام بر آید؛ زیرا برخی از کارها چنان زشت و بد است که خشم الهی را به دنبال دارد. از نظر قرآن، از مهم ترین عوامل موجب خشم و انتقام می توان به مواردی چون اعراض و رویگردانی از آیات الهی(سجده، آیه 22)، تقلید کورکورانه از نیاکان و تکذیب پیامبران و مومنان(زخرف، آیات 23 و 25)، جرم و گناه (سجده، آیه 22؛ ابراهیم، آیات 27 و 29؛ روم، آیه 27)، تاسف الهی(زخرف، آیات 51 و 55)، مخالفت با حدود و احکام الهی(مائده، آیه 95)، ظلم و ستمگری(حجر، آیات 78 و 79)، عهد شکنی و پیمان شکنی(اعراف، آیات 135 و 136؛ زخرف، آیات 51 و 55)، غفلت از آیات الهی(اعراف، آیه 136)، کفر و انکار آموزه های وحیانی و حق ناپذیری(زخرف، آیات 23 تا 25)، رفتارهای نابهنجار جنسی چون لواط و هم جنس گرایی(حجر، آیات 58 و 59 و 79)، فسق(زخرف، آیات 51 تا 55)، اتراف و خوشگذرانی و بدمستی همراه با کفر(زخرف، آیات 23 تا 25)  و مانند آنها اشاره کرد.

با درنگ و تامل در موارد پیش گفته دانسته می شود که همه این موارد به یک معنا از مصادیق ظلم است، و شکی نیست که ظالم می بایست تنبیه و مجازات شود. البته کسی این گونه عمل می کند، به خدا ظلم نمی کند، بلکه به خودش ظلم می کند و انتقام الهی چیزی جز بازتاب و پیامد همان ظلم نیست.  از همین روست که در تعابیر قرآنی از چنین امری به عنوان «ظلموا انفسهم» است.(ابراهیم، آیات 45 تا 48) پس انتقام های الهی ناظر به «ظلم» است(حجر، آیات 78 و 79) که مصادیق بسیاری دارد که برخی از آنها ذکر شده است.

البته از نظر قرآن، برخی از مردم جاهل علیه مومنان روشی را در پیش می گیرند که خود انتقام ظالمانه است. چنان که انتقام فرعون از ساحران مومن و شکنجه و قتل آنان(اعراف، آیه 120 و 126)، انتقام یهود از مومنان مسیحی و سوزندان آنان(بروج، آیات 4 تا 8)، انتقام منافقان ثروتمند از مومنان(توبه، آیه 74) و مانند آنها از مصادیق انتقام ظالمانه است؛ چنان که اگر کسی فراتر از حد و اندازه تعدی و تجاوز در انتقام کند، او نیز انتقام ظالمانه کرده و خدا از چنین افرادی نیز حمایت نمی کند و نصرت نمی دهد؛ زیرا لازم است تا در انتقام رعایت عدالت شود و از حد و اندازه نگذرد بلکه مقابله به مثل باشد.(شوری، آیه 40)

هم چنین خدا در مسائل شخصی به ویژه میان مومنان خواستار عفو و احسان است و حتی فرمان می دهد که عفو بهتر از انتقام در قصاص است؛ زیرا بخشش و عفو در عین قدرت بسیار خوب و پسندیده است.(نساء، آیات 148 و 149؛ بقره، آیات 178 و 194)

انتقام حق مشروع عقلی و نقلی

چنان که گفته شد، انتقام به معنای مجازات و عقوبت و کیفر ظالمان در همان سطح و اندازه ظلم و ستم، حکم شرعی الهی است که عقل فطری و نقل وحیانی آن را می شناسد و بدان گرایش دارد. خدا به صراحت انتقام گرفتن از ستمگبران را حق مشروع و مسلم ستمدیدگان دانسته و به ستمدیده یادآور می شود که خدا آنان را در این امر انتقام یاری کرده و با نصرت الهی به پیروزی می رسند.(شوری، آیه 41)

از نظر قرآن، یکی از سنت های الهی در کنار سنت انتقام، سنت مکر الهی است؛ زیرا خدا بر اساس سنت مکر اجازه می دهد تا ظالمان هر گونه که بخواهند عمل کنند و این گمانه در آنان تشدید شود که همه کاره هستند و هیچ کس در برابر ظلم و ستم آنان نیست؛ اما خدای خیرالماکرین، در زمانی که ظالمان گمان می کنند مکرشان کارگر شده، چنان انتقامی سخت از آنان می گیرد که راهی برای بقای آنان نمی ماند و آنان نیست و نابود شده و در آخرت نیز گرفتار دوزخ می شوند.(ابراهیم، آیات 46 و 47)