روش درست معاشرت با دیگران

بسم الله الرحمن الرحیم

معاشرت با مردم هنر است. این که انسان بتواند با دیگران به طوری حشر و نشر داشته باشد که از یک دیگر بهره گیرند و نیازهای یک دیگر را برطرف کرده و بدون هیچ گونه خشونت و تهدید و ناراحتی بلکه در کمال صلح و صفا و صمیمت زندگی مسالمت آمیز داشته باشند، یک هنر بسیار لطیف و دانش بسیار ظریف و عمیق است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا با استفاده از آموزه های وحیانی اسلام بهترین و درست ترین شیوه و روش برای معاشرت و تعامل با دیگران را بیان کند. با هم این مطلب را از نظر بگذارنیم.

انسان موجودی اجتماعی

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن و علم شهودی و تجربی، انسان موجودی اجتماعی است. هر کسی این احساس را در خود می یابد و گرایش به اجتماع در ذات اوست. وجود جامعه خرد و بزرگ انسانی خود نیز دلیل وشاهدی بر این مدعا است. اجتماعی انسان غیر از جمعیت انسانی است. انسان تنها در یک جا جمع نمی شوند تا در کنار هم باشند بی آن که اجتماعی را تشکیل دهند؛ بلکه جمعیتی است که می کوشد در قالب اجتماع ، نیازهای گوناگون انسانی خویش از نیازهای غذایی، جنسی، عاطفی، مادی و مانند آن را برطرف نماید.

خداوند در آیاتی از قرآن بیان می کند که انسان در دنیا نیازمند اجتماع است، اما در آخرت دیگر نیاز اجتماعی نیست؛ زیرا حوائج انسانی در آخرت به گونه ای دیگر برطرف می شود که دیگر نیازی حتی به انسانی دیگر حتی از جنس مخالف نیست؛ زیرا نیازهایش به وسیله حورالعین، غلمان و مانند آن ها برطرف می شود. پس اگر در آخرت جمعیت انسانی فقط شکل می گیرد، ولی در دنیا چاره ای نیست که فراتر از جمعیت به اجتماع انسانی بیاندیشد؛ زیرا بدون اجتماع هیچ یا بسیاری از نیازهایش بر طرف نمی شود.

ساختار اجتماع انسانی به گونه ای است که برخی بالاتر و برخی پایین تر و برخی متفاوت از برخی دیگر هستند. این گونه است که دو جنس متفاوت مذکر و مونث نخستین اجتماع انسانی را به وجود می آورند تا با تفاوت های خویش تامین کننده ابعاد گوناگونی از نیازهای انسانی یک دیگر باشند. مرد و زن هم نیازهای عاطفی و روحی یک دیگر را تامین می کنند و با احسان و مودت و عشق ورزی و محبت سکونت و آرامش را به یک دیگر می بخشند (روم، آیه 21) و هم با تناسل و توالید، بخش دیگر از نیاز چون بقای نسل خویش را تضمین می کنند و با کار در داخل و بیرون خانه آسایش یک دیگر را فراهم می آورند.

اصل تسخیر و استخدام با توجه به تفاوت های گوناگون در آیات قرآنی از جمله آیه 32 سوره زخرف بیان شده است. خداوند می فرماید: وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُم بَعْضًا سُخْرِيًّا؛ و اجتماع انسانی به گونه ای است که برخى از آنان را از نظر درجات، بالاتر از بعضى ديگر قرار داده‏ايم تا بعضى از آنها بعضى ديگر را در خدمت گيرند.

در این آیه به اصل استخدام از طریق برتر قرار دادن در اجتماع انسانی توجه داده شده است. البته این همه حقیقت اجتماع انسانی نیست، ولی بیانگر گوشه ای از این حقیقت است که اجتماع انسانی با توجه به تفاوت هایی که میان انسان ها چه از نظر تفاوت جنسیتی و چه از نظر تفاوت ها در قوت و قدرت و ثروت و مکنت و مانند آن ها، یک اجتماعی استخدام گر است که برخی با توجه به همین تفاوت ها دیگری را زیر سلطه خویش گرفته و به تسخیر در آورده و برای نیازهای خویش به کار می گیرد.

اما بخشی دیگر از حقیقت اجتماع انسانی که مهم ترین آن ها همان اجتماع همسران است، بر اساس اصول عواطف و احساسات پایه گذاری شده است. هم چنین اجتماع انسانی که در قالب امت اسلام شکل می گیرد، اجتماعی با عنصر ولایت متقابل است.(انفال، آیه 72؛ توبه، آیه 71)

البته باید توجه داشت که اجتماع بر اساس عنصر ولایت متقابل تنها اختصاصی به امت اسلام و مومنان ندارد، بلکه حتی می تواند در میان اهل کتاب(مائده، آیه 51)، کافران(انفال، ایه 73) و حتی ظالمان و ستمگران (جاثیه، آیه 19) شکل گیرد. به این معنا که آنان نسبت به یک دیگر از صفر تا صد ارادت داشته و نیازهای یک دیگر را برطرف می کنند؛ هر چند که نسبت به دیگران از جوامع انسانی ممکن است ظلم و ستم روا دارند و به خشونتی مضاعف دست زنند و مردمانی را به استخدام و بردگی بکشانند.

به هر حال، عناصری چون مودت، رحمت، محبت، ولایت ، تسخیر و استخدام و مانند آن ها از مهم ترین عواملی است که اجتماع انسانی را موجب می شود تا این گونه نیازهای یک دیگر را برطرف سازند و در مسیر کمالی خویش گام بردارند.

بهترین شیوه ها و روش های معاشرت

چنان که گفته شد تفاوت هایی در انگیزه ها و انگیخته ها در ایجاد و بقای اجتماعی انسانی وجود دارد. همین امر موجب می شود تا روش های استخدامی در معاشرت و تعامل متقابل فرق داشته باشد و تفاوت ها و تنوعی را موجب شود.

در قرآن با توجه به تفاوت ها و هم چنین انگیزه ها و انگیخته ها، تفاوت در روش ها و شیوه معاشرت مورد توجه قرار گرفته است. به عنوان نمونه خداوند در باره اصل تعامل و معاشرت میان مومنان به قاعده «رحماء بینهم» و در تعامل و معاشرت با دشمنان به قاعده شدت عمل در قالب «اشداء علی الکفار»(فتح، آیه 29) اشاره می کند.

در تعامل و معاشرت با سفیهان و نابخردان عملی و مخالفان نادان بر اصل کرامتی « وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا؛ و چون نادانان ايشان را طرف خطاب قرار دهند به ملايمت پاسخ مى‏دهند»(فرقان، آیه 63) تاکید می کند تا نرم در رفتار آنان نسبت به این دسته از جاهلان بی خرد را تبیین کند؛ و یا هنگامی که سخن بی پایه و اساس و دروغی شنیدند و با سخن و رفتار لغو و بیهوده و بی پایه ای مواجه شدند، ضمن آن که آن را نمی پذیرند و به تایید و گواهی آن بر نمی خیزند، بلکه با کرامت و بزرگواری از آن عبور می کنند و نشینده و ندیده می گیرند: وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا .(فرقان، آیه 72)

در تعامل و معاشرت همسران نیز اصل اساسی مودت و رحمت و احسان است.(روم، آیه 21) و در اصل در تعامل با والدین حتی کافر و مشرک نیز احسان به آنان به ویژه در کهنسالی و بزرگسالی است.(اسراء، آیه 23 و آیات دیگر)

از آن جایی که اجتماع در برگیرنده افراد متفاوت از همسران، خویشاوندان، فرزندان، والدین، دوستان، دشمنان، آشناییان، بیگانگان، مومنان، کافران، مشرکان، منافقان، اهل کتاب، و مانند آن ها است و نقش شخص در برابر هر یک متفاوت است. پس باید با توجه به نقش بهترین شیوه ها و روش های معاشرت و تعامل را شناخت و به کار برد. آموزه های وحیانی قرآن و اسلام به این امور لطیف و آداب اجتماعی توجه ویژه و خاصی دارد. در این جا به برخی از این شیوه ها و روش ها اشاره می شود:

1. برخورد با مردم براساس قاعده طلایی: یک قاعده طلایی است که رفتار عمومی و کلی هر شخصی را با دیگران تبیین می کند. این قاعده طلایی می گوید: هر چه خود پسندی برای دیگران بپسند و هر آن چه نمی پسندی مپسند. این مطلب را پیامبر(ص) و امیرمومنان امام علی(ع) بارها در سخنان خویش گفته و بر آن تاکید کرده اند. در روايت آمده كه: «قال رجل للنبي(ص) يا رسول الله علمني عملا لايحال بينه و بين الجنه قال لاتغضب و لاتسال الناس شيئا و ارض للناس ما ترضي لنفسك، شخصي از پيامبر اسلام(ص) پرسيد: «اي فرستاده خدا! كاري به من ياد بده كه ميان آن عمل و بهشت فاصله اي نباشد.» پيامبر(ص) فرمود: «عصباني مشو و از مردم چيزي طلب مكن و نيز براي مردم بپسند آنچه را براي خود مي پسندي.»(امالي طوسي، ص 507؛ مستدرك الوسائل، ج 7، ص 222؛ بحارالانوار، ج 27، ص 72 و ج 47، ص 47، ص 125) در روايات است كه: عرب باديه نشيني نزد پيامبر(ص) آمد، ركاب شتر پيامبر را گرفت و گفت: اي رسول خدا، چيزي به من ياد بده كه به وسيله آن وارد بهشت شوم! پيامبر (ص) فرمود: «آنچه را كه دوست داري ديگر مردمان نسبت به تو روا دارند، تو نيز همان را نسبت به آنان روا دار. و آنچه را كه ناپسند مي داري ديگران نسبت به تو انجام دهند، تو نيز آن را در حق آنان انجام مده. حال، ركاب شتر را رها كن! (كافي، ج 2 ص 146) پيامبر اسلام (ص) در نصيحتي به علي بن ابي طالب(ع) گفت: يا علي ما كرهته لنفسك فاكره لغيرك و ما احببته لنفسك فاحببه لاخيك تكن عادلافي حكمك مقسطا في عدلك محبا في اهل السماء مودودا في صدور اهل الارض احفظ وصيتي ان شاء الله تعالي؛ اي علي! هرچه براي خود نمي پسندي براي ديگران مپسند و آنچه براي خود مي خواهي براي ديگران هم بخواه؛ دراين صورت در قضاوت خويش دادگر و در دادگريت يكسان نگر خواهي بود، و اهل آسمان تو را دوست خواهند داشت و در سينه اهل زمين به محبت جاي خواهي گرفت. اين سفارش مرا – به خواست خدا- به خاطر سپار. (تحف العقول، ص 113؛ بحارالانوار، ج 47، ص 86) امیرمومنان امام علي (ع)در سفارش به فرزندش گفت: يا بني تفهم وصيتي، و اجعل نفسك ميزانا [فيما] بينك و بين غيرك، فاحبب لغيرك ما تحب لنفسك و اكره له ما تكره لنفسك و لاتظلم كما لاتحب ان تظلم (تحب ان لاتظلم)، و احسن كما تحب ان يحسن اليك و استقبح لنفسك (من نفسك) ما تستقبحه من غيرك، و ارض من الناس [لك] بما ترضاه لهم من نفسك و لاتقل ما لاتعلم بل لاتقل كل ما علمت مما لاتحب ان يقال لك؛ اي پسرم! توصيه ام را درياب و خودت را ترازو و مقياس ميان خود و ديگران قرار ده: پس آنچه را كه براي خود دوست داري براي ديگران نيز دوست بدار و آنچه را كه براي خود خوش نمي داري، براي ديگران هم خوش مدار؛ ستم روا مدار، آنگونه كه دوست نداري به تو ستم شود؛ نيكي كن، آنگونه كه دوست داري به تو نيكي كنند؛ و آنچه را كه براي ديگران زشت مي داري براي خود نيز زشت بشمار؛ و چيزي را براي مردم بپسند كه براي خود مي پسندي؛ چيزي را كه نمي داني مگو، بلكه همه چيزهايي را كه مي داني مگو از مواردي كه دوست نداري كه در مورد تو گفته شود. (نهج البلاغه، صبحي صالح، نامه 13) امیرمومنان امام علي(ع) فرمود: براي ادب كردن خود همين بس كه آنچه را كه از ديگري بد مي شماري، از آن اجتناب كني؛ برادر مومنت همان حق را بر تو دارد كه تو بر او داري. (كافي، ج8، ص22) امام على عليه السلام هم چنین فرموده است: اِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ الَّذى يُحِبَّ لاَخيهِ ما يُحِبُّ لِنَفْسِهِ وَ يَكْرَهُ لَهُ ما يَكْرَهُ لِنَفْسِهِ؛ خداوند دوست دارد آن مسلمانى را كه آنچه را براى خود مى خواهد براى برادر دينى اش هم بخواهد و آنچه را براى خويشتن نمى خواهد براى او هم نخواهد. (محاسن، برقی، ج 1، ص 10) امام صادق عليه السلام نیز فرمود: قالَ عيسَى بنُ مَرْيَمَ لِبَعْضِ اَصْحابِهِ: مالا تُحِبُّ اَنْ يُفْعَلَ بِكَ فَلا تَفْعَلْهُ بِاَحَدٍ؛ حضرت عيسى بن مريم به بعضى از ياران خود فرمود: آنچه را كه دوست ندارى نسبت به تو انجام شود تو نيز نسبت به هيچ كس انجام مده!(بحارالانوار، ج 74، ص 157)
2. بشاشت و مصافحه با برادران ایمانی : مومنان وقتی با برادر ایمانی خویش مواجه می شوند، باید آداب مواجه را مراعات کنند که از جمله آن ها سلام قبل از کلام و مصافحه و دست دادن است. هم چنین باید با روی خوش و بشاش با او مواجه شود و خشنودی و سرور خویش را نشان دهد. امیرمومنان امام على عليه السلام فرموده است: اَذا لَقيتُمْ اِخْوانَكُمْ فَتَصافَحُوا وَاَظْهِرُوا لَهُمُ الْبَشاشَةَ وَالْبُشْرَ تَتَفَرَّقُوا وَما عَلَيْكُمْ مِنَ الاَوْزارِ قَدْ ذَهَبَ؛ وقتى برادرانتان را ديدار كرديد پس مصافحه كنيد و به همديگر دست بدهيد و با روى خندان با آنان ملاقات كنيد كه وقتى از هم جدا شويد همه گناهان شما آمرزيده است. (خصال ، صدوق، ص 633)
3. مدارا با عموم مردم: غیر از قاعده طلایی که باید در معاشرت با عموم مردم مراعات شود، باید اصل در تعامل را مدارا قرار داد. هم چنین پرهیز از هر گونه عمل خوار کننده و اهانت آمیز اصلی است که باید مراعات کرد. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: اَعْقَلُ النّاسِ اَشَدُّهُمْ مُداراةً لِلنّاسِ، وَاَذَلُّ النّاسِ مَنْ اَهانَ النّاسَ؛ داناترين مردم كسى است كه با مردم بيشتر مدارا كند و خوارترين مردم كسى است كه به مردم اهانت كند. (بحارالانوار، ج 75، ص 52)
4. دست در دست داشتن تا وقت جدایی: یکی از آداب مصافحه با برادران ایمانی آن است که وقتی دست دادیم تا زمانی که در کنار هم هستیم و مشکلی نیست دستش را نگه داریم تا شخص مقابل خودش دستش را جدا کند. با این کار علاقه مندی خود را به او ابراز می کنیم. این شیوه و سیره عملی پیامبر(ص) بود که مومنان به عنوان سنت حسنه از پیامبر(ص) به حکم آیه 21 سوره احزاب یاد گرفته و انجام می دهند. امام صادق عليه السلام روایت می کند: ما صافَحَ رَسُولُ اللّهِ صلي الله عليه و آله رَجُلاً قَطُّ فَنَزَعَ يَدَهُ حَتّى يَكُونَ هُوَالَّذى نَزَعَ يَدَهُ مِنْهُ؛ پيامبر خدا با هر كسى دست مى داد دستش را نمى كشيد تا طرف مقابل دستش را بكشد و از او جدا نمايد. (محجه البیضاء، ج 3، ص 388)
5. اظهار محبّت به مردم: انسان مومن باید محبت خویش را به مردم ابراز کند. اميرالمؤمنين عليه السلام از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل مى كند كه فرمود: قالَ رَسُولُ اللّهِ صلي الله عليه و آله: رَأسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الاِيمانِ بِاللّهِ عَزَّوَجَلَّ اَلتَّحَبُّبُ اِلَى النّاسِ؛ سرآغاز عقل و خردمندى بعد از ايمان به خدا اظهار محبّت به مردم و دوستى با آنان است.
6. دیدار و زیارت برادر ایمانی: یکی دیگر از اصول معاشرت و برترین های اخلاقی در تعامل با برادران ایمانی دیدار و زیارت آنان است. امام صادق عليه السلام فرموده است: مَنْ زارَ اَخاهُ فِى اللّهِ، قالَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ: اِيّاىَ زُرْتَ وَثَوابُكَ عَلَىَّ وَلَسْتُ اَرْضى لَكَ ثَوابا دُونَ الْجَنَّةِ؛ هر كس براى خدا از برادرش ديدار كند، خداوند عزوجل مى فرمايد، مرا ديدار كرده اى و ثواب تو بر منست و به ثوابى جز بهشت براى تو راضى نمى شوم. (اصول کافی، ج 3، ص 255)
7. نیکی پیش از درخواست پـدر و مـادر: احسان به والدین در آیات بسیاری بیان شده است.(بقره، آیه 83؛ نساء 36؛ انعام، آیه 151؛ اسراء، ایه 23) بهترین شیوه معاشرت با والدین در قالب احسان نگاهی اکرامی به آنان است. از جمله مصادیق آن انجام کاری پیش از درخواست آنان است. ابى ولاّد حنّاط مى گويد: سَأَلْتُ اَبا عَبْدِاللّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللّهِ: «وَبِالْوالِدَيْنِ اِحْسانا» فَقالَ: اَلاِحْسانُ اَنْ تُحْسِنَ صُحْبَتَهُما وَلاتُكَلِّفَهُما اَنْ يَسْأَلاكَ شَيْئا يَحْتاجانِ اِلَيْهِ؛ از امام صادق عليه السلام سؤال كردم درباره آيه: «وبالوالدين احسانا» فرمود: نيكى به پدر و مادر اين است كه با آنها خوشرفتارى كنى و نياز آنها را قـبل از درخـواست آنـها بـرطرف كنى تا مجبور به درخواسـت نشـوند. (بحارالانوار، ج 74، ص 79) امام صادق عليه السلام هم چنین فرمود: اَفْضَلُ الاْعَمالِ الصَّلاةُ لِوَقْتِها، وَبِرُّالْوالِدَيْنِ وَالْجِهادُ فِى سَبيلِ اللّهِ؛ برترين اعمال سه چيز است:1 ـ خواندن نماز در وقت آن؛ 2 ـ نيكى با پدر و مادر؛ 3 ـ جهاد در راه خدا. (بحارالانوار، ج 74، ص 85)
8. رفت و آمد با پـدر و مـادر: از دیگر اصول معاشرت با والدین، حفظ صله رحم و رفت و آمد با ایشان است. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: مَنْ سَرَّهُ اَنْ يُمَدَّلَهُ فِى عُمْرِهِ وَيُبْسَطَ فِى رِزْقِهِ، فَلْيَصِلْ اَبَوَيْهِ فَاِنَّ صِلَتَهُما طاعَةُ اللّهِ، وَلْيَصِلْ ذارَحِمِهِ؛ هر كس دوست دارد عمرش افزون و روزيش فراوان باشد به پدر و مادرش صله و احسان كند اين كار او اطاعت خداست و همين طور با خويشان خود صله رحم به جا آورد. (بحارالانوار، ج 74، ص 85)
9. کسب خشنودى پـدر و مـادر: در تعامل و معاشرت با والدین باید اصل را بر رضایت و خشنودی آنان قرار داد. پس باید کاری کرد که آنان خشنود و راضی باشند و به گونه ای رفتار نکنیم که آنان خشم بگیرند و غیظ کنند. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده است: رِضَى اللّهِ مَعَ رِضَى الْوالِدَيْنِ وَسَخَطُ اللّهِ مَعَ سَخَطِ الْوالِدَيْنِ؛ خشنودى خدا با خشنودى پدر و مادر، و خشم او با خشم پدر و مادر است. (بحارالانوار، ج 74، ص 80)
10. نگاه محبت آمیز به پـدر و مـادر: نباید در تعامل و معاشرت با والدین تنها به صله رحم و دید و بازدید عادی بسنده کرد، بلکه باید پیش آنان نشست و با آنان سخن گفت؛ زیرا والدین دوست دارند فرزندانشان با ایشان سخن بگویند و اگر حرفی هم نداشته باشند فقط جلوی آنان بنشنند و با نگاه محبت آمیز به آنان نظر کنند؛ نه این که موبایل بردارند و یا خود را به کاری سرگرم کنند و تنها حضور فیزیکی داشته باشند. اگر حضور فیزیکی دارند باید این حضور جسمی همراه با نگاه محبت آمیزی باشد که انرژی مثبت ایجاد می کند. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده است: نَظَرُ الْوَلَدِ اِلى والِدَيْهِ حُبّا لَهُما عِبادَةٌ؛ نگاه كردن فرزند به پدر و مادرش از روى محبّت عبادت محسوب مى شود. (بحارالانوار، ج 74، ص 80)
11. اکرام و احسان به ادب در معاشرت با فـرزندان: برخورد بزرگوارانه به توده مردم خوب است، ولی در باره برخی دیگر خوب تر و مهم تر است. البته این اکرام باید با احسانی باشد که ادب را به کودک می آموزد و او را به بهترین شکل پرورش و آموزش می دهد. امام صادق عليه السلام فرموده است: اَكْرِمُوا اَوْلادَ كُمْ وَاَحْسِنُوا ادابَهُمْ يَغْفِرْلَكُمْ؛ فرزندان خود را احترام كنيد و آنها را خوب تربيت كنيد تا خداوند شما را بيامرزد. (بحارالانوار، ج 104، ص 95) از امام هشتم عليه السلام نقل شده كه فرمود: بِرُّوا اَوْلادَكُمْ وَاَحْسِنُوا اِلَيْهِمْ فَاِنَّهُمْ يَظُنُّونَ اَنَّكُمْ تَرْزُقُونَهُمْ؛ با فرزندان خود خوشرفتارى نمائيد و به آنها احسان كنيد چون آنها گمان مى كنند، كه شما روزى آنها را مى دهيد. (بحارالانوار، ج 74، ص 77)
12. مراعات عدالت در میان فرزندان: در معاشرت با فرزندان عدالت را مراعات کنید تا حسادتی را موجب نشود و احساسی چنین به آنان دست ندهد. امام صادق عليه السلام فرمود: اِعْدِلُوا بَيْنَ اَوْلادِ كُمْ كَما تُحِبُّونَ اَنْ يَعْدِلُوا بَيْنَكُمْ فِى الْبِرِّوَ اللُّطْفِ؛ عدالت را بين فرزندانتان مراعات كنيد، همانطور كه دوست داريد آنها در نيكى و اظهار مهربانى بين شما به عدالت رفتار نمايند. (بحارالانوار، ج 104، ص 92)
13. عمل به وعده در برخورد بـا فرزندان و کودکان: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: اَحِبُّوا الصِّبْيانَ وَارْحَمُوهُمْ وَاِذا وَعَدْتُمُوهُمْ شَيْئا فَفُوا لَهُمْ فَاِنَّهُمْ لايَرَوْنَ اِلاّ اَنَّكُمْ تَرْزُقُونَهُمْ؛ كودكان را دوست بداريد و آنان را مورد لطف و مهر و محبت قرار دهيد و هرگاه با آنها وعده داديد وفا كنيد؛ چون آنها شما را روزى دهنده مى دانند. (محجه البیضاء، ج 3، ص 388)
14. همراهی کردن فرزندان در کار: برای این که فرزند تربیت خوبی پیدا کند، او را با خود همراه کنید تا ادب بیاموزد. امام صادق عليه السلام فرمود: دَعْ اِبْنَكَ يَلْعَبُ سَبْعَ سِنينَ وَيُؤْدَّبُ سَبْعا وَاَلْزِمْهُ نَفْسَكَ سَبْعَ سِنينَ فَاِنْ اَفْلَحَ وَ اِلاّ فَاِنَّهُ مَنْ لاخَيْرَ فِيهِ؛ پسرت را، هفت سال رها كن بازى كند و در هفت سال بعد او را تربيت كن و در هفت سال سوّم 14 تا 21 هميشه همراهت باشد، پس اگر درستكار و مفيد شد چه خوب والاّ خيرى در او نيست. (بحارالانوار، ج 104، ص 95)
15. دست بر سر فرزندان و نوادگان کشیدن: باید با محبّت با فرزند برخورد کرد. این بهترین شیوه معاشرت با فرزند است. سنت و سیره پیامبر(ص) دست کشیدن بر سر فرزند و نوادگان بود تا این گونه محبت خویش را ابراز کند. در روایت است: كانَ النَّبِىُّ صلي الله عليه و آله اِذا اَصْبَحَ مَسَحَ عَلى رُؤُوسِ وَلَدِهِ وَ وَلَدِ وَلَدِهِ؛ پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله هر روز صبح نسبت به فرزند و نوه هايش اظهار لطف و مهربانى مى كرد و دست بر سرشان مى كشيد. (بحارالانوار، ج 104، ص 99)
16. نگاه محبت آمیز به فرزند: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: اِذا نَظَرَ الْوالِدُ اِلى وَلَدِهِ فَسَرَّهُ كانَ لِلْوالِدِ عِتْقُ نَسَمَةٍ قِيْلَ يارَسُولَ اللّهِ وَاِنْ نَظَرَ سِتّينَ وَثَلاثَمِائَةِ نَظْرَةً؟ قالَ: اَللّهُ اَكْبَرُ؛ هنگامى كه پدر به فرزند نگاه كند و او را خوشحال كند مثل اينست كه بنده اى را آزاد كرده است سؤال شد حتى اگر 360 بار نگاه كند؟ فرمود: الله اكبر. «كنايه از اينكه بله، خدا بزرگتر از اينهاست». (بحارالانوار، ج 74، ص 80)
17. اکرام به خویشاوندان: در تعامل با خویشاوندان نیز باید اصل اکرام را در نظر گرفت و فراتر از احسان از مقام مکارم اخلاقی با آنان رفتار کرد. امیرمومنان امام على عليه السلام فرموده است: وَاَكْرِمْ عَشيرَتَكَ فَاِنَّهُمْ جَناحُكَ الَّذى بِهِ تَطيرُ وَاَصْلُكَ الَّذى اِلَيْهِ تَصِيُر وَ يَدُكَ الَّذى بِها تَصُولُ؛ خويشاوندانت را گرامى بدار، چون آنها بال تو هستند كه توسط آنها پرواز مى كنى و ريشه تو هستند كه به آن بر مى گردى و دست تو هستند كه بواسطه او دفاع مى كنى. (بحارالانوار، ج 74، ص 105)
18. صله رحم: با خویشاوندان باید صله رحم و رفت و آمد داشت. این عمل آثار مادی و معنوی بسیاری چون طول عمر و افزایش برکت و روزی و هم چنین آثار اخروی دارد. از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود: اِنَّ صِلَةَ الرَّحِمِ تُهَوِّنُ الْحِسابَ يَوْمَ الْقِيامَةِ؛ معاشرت و رفت و آمد با خويشاوندان، حساب روز قيامت را بر انسان آسان مى كند. (بحارالانوار، ج 74، ص 102) روات مى گويند: سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ صلي الله عليه و آله يَقُولُ: اِنَّ صِلَةَ الرَّحِمِ مَثْراةٌ فِى الْمالِ وَمَحَبَّةٌ فِى الاَهْلِ وَمَنْسَأَةٌ فِى الاَجَلِ؛ از پيامبر شنيدم كه مى فرمود: صله رحم موجب ازدياد مال و محبوبيّت در ميان خويشاوندان و تأخير در مرگ مى شود. (بحارالانوار، ج 74، ص 102)
19. صله رحم با سلام: اگر وقت ندارید کاری برای خویشان انجام دهید یا مشکلی از آنان را برطرف کنید و یا به امور دیگر آنان بپردازید، دست کم به آنان سلامت کنید و این گونه صله رحم را به جا آورید. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: صِلُوا اَرْحامَكُمْ فِى الدُّنْيا وَلَوْبِسَلامٍ؛ در دنيا صله رحم كنيد اگر چه فقط با سلام باشد. (بحارالانوار، ج 74، ص 104)
20. مسافرت برای دیدار والدین: اگر در شهرهای دوری زندگی می کنید برای صله رحم به جا آوردن و دیدار والدین تلاش کنید . رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده است: سِرْ سَنَتَيْنِ بِرَّ والِدَيْكَ سِرْسَنَةً صِلْ رَحِمَكَ؛ دو سال راه برو تا به پدر و مادر نيكى كنى و يكسال راه طى كن تا صله رحم انجام دهى. (بحارالانوار، ج 74، ص 103)
21. احـترام و گرامی داشتن بـزرگسـالان: رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: مَنْ وَقَّرَ ذا شَيْبَةٍ لِشَيْبَتِهِ آمَنـَهُ اللّهُ تَعـالى مِنْ فَـزَعِ يَـوْمِ الْقِـيامَةِ؛ هر كس پيرمردى را بخاطر پيرى او گرامى بدارد، خداوند او را از سختى و هراس روز قيامت در امان قرار خواهد داد. (بحارالانوار، ج 75، ص 137)
22. اعلام و اظهار محبت به دوستان: از بهترین روش های معاشرت آن است که دوستان خویش را به هر شکلی شده خوشحال کنید و آنان را نسبت به ارادت و محبت خویش آگاه سازید. امام صادق عليه السلام فرمود: اِذا اَحْبَبْتَ رَجُلاً فَاَخْبِرْهُ؛ وقتى شخصى را دوست دارى دوست داشتن خود را به او اعلام كن. (بحارالانوار، ج 74، ص 181) از نظر اسلام دوستی جایگاه و ارزش بسیاری دارد؛ زیرا خیر و شر آن دامن گیر هر دو طرف می شود و بسا کسانی که به دوستی به بهشت رفتند و بسا که در دوزخ افتادند. دوست خوب از خویش بهتر است و اگر نباشد نوعی خویشاوندی سببی است. چنان که امام على عليه السلام فرمود: اَلْمَوَدَّةُ قَرابَةٌ مُسْتَفادَةٌ؛ رفاقت و دوستى يك نوع خويشاوندى اكتسابى است. (بحارالانوار، ج 74، ص 106)
23. خوشرویی در برخورد با دوستان: این یکی از بهترین شیوه هایی است که اسلام به آن توصیه می کند. امام بـاقر عليه السلام فرمود: اَتى رَسُولَ اللّهِ صلي الله عليه و آله رَجُلٌ فَقالَ: يا رَسُولَ اللّهِ، اَوْصِنى فَكانَ فِيما اَوْصاهُ اَنْ قالَ: اِلْقَ اَخاكَ بِوَجْهٍ مُنْبَسِطٍ؛ مـردى خدمت رسول خدا صلي الله عليه و آله آمد و عرض كـرد: اى رسول خدا، بمن وصيّتى كن پيامبر صلي الله عليه و آله ضمن سفارشهايش فـرمود: بـا دوست خود با روى خوش و اخـلاق خوب برخورد كن. (بحارالانوار، ج 74، ص 171)
24. مراعات مرزهای دوستی : در معاشرت با هر کسی حتی دوستان باید برخی از مرزها حفظ شود تا دوستی در مسیر درست باقی و برقرار بماند. از جمله مرزهای دوستی سفارش های امیرمومنان امام على عليه السلام است که فرمود: اِبْذِلْ لِصَديقِكَ كُلَّ الْمَوَدَّةِ، وَلاتَبْذُلْ لَهُ كُلَّ الطُّمَأنِينَةِ، وَاَعْطِهِ كُلَّ الْمُواساةِ وَلا تُفِضْ اِلَيْهِ بِكُلِّ الاَسْرارِ؛ با دوست خود در اظهار محبّت سنگ تمام بگذار، ولى صد در صد به او اعتماد نكن و شيوه احتياط پيشه كن و با او به مواسات رفتار كن اما همه اسرار خود را به او مگو. (بحارالانوار، ج 74، ص 165)
25. برآورد نيازهـاى دوسـت پیش از درخواست: همان طوری که باید با والدین برخورد کریمانه داشت و پیش از درخواست آنان حاجات و نیازهای آنان را برآورده ساخت، هم چنین با دوستان باید این گونه بود. امام على عليه السلام فرمود: لايُكَلِّفْ اَحَدُكُمْ اَخاهُ الطَّلَبَ اِذا عَرَفَ حاجَتَهُ؛ وقتى كسى پى برد كه دوستش به چيزى نيازمند است، بايد قبل از درخواست نياز او را بر طرف كند. «و او را وادار به سئوال و درخواست ننمايد.» (بحارالانوار، ج 74، ص 166)
26. بهانه ترایشی و پذیرش عذر و بهانه دوستان و برادران ایمانی : دوست باید این گونه باشد و حتی برای دوستان عذرتراشی کند. امير مؤمنان على عليه السلام می فرماید: اِقْبَلْ عُذْرَ اَخيكَ، وَاِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ عُذْرٌ فَالْتَمِسْ لَهُ عُذْرا؛ عذر برادر خود را بپذير، و اگر او عذرى نداشت براى خطاى او عذرى بتراش. (بحارالانوار، ج 74، ص 165)
27. مراعات عدالت در باره دوستان و خویشان: بر اساس آموزه های قرآنی عدالت را باید نسبت به همه برقرار کرد. البته برخی از امور چون عواطف ممکن است سد راه شود و انسان به نفع خویش و دوست بر خلاف عدالت عمل کند. پس همان طوری که دشمنی نباید موجب خروج از عدالت شود(مائده، آیه 8) هم چنین دوستی و خویشی نباید این گونه موجب خروج انسان از اصل عدالت گردد. (نساء، آیه 135) امام على عليه السلام نیز فرمود: لاتُضَيِّعَنَّ حَقّ اَخيكَ اِتِّكالاً عَلى مابَيْنَكَ وَبَيْنَهُ فَاِنِّهُ لَيْسَ لَكَ بِاَخٍ مَنْ ضَيَّعْتَ حَقَّهُ؛ سعى كن حقوق برادرت را با اتكاء به دوستى و رفاقت پايمال نكنى، زيرا آن كس كه حقّ او بوسيله تو ضايع گشته برادر دينى تو نخواهد بود. (بحارالانوار، ج 74، ص 165)
28. مراعات حقوق زيردستان و خدمتكاران: ابوذر مى گويد: سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ صلي الله عليه و آله يَقُولُ: اِخْوانُكُمْ جَعَلَهُمُ اللّهُ تَحْتَ اَيْديكُمْ، فَمَنْ كانَ اَخُوهُ تَحْتَ يَدِهِ فَلْيُطْعِمْهُ مِمّا يَأْكُلُ وَلْيُكْسِهِ مِمّا يَلْبِسُ وَلا يُكَلِّفْهُ ما يَغْلِبُهُ فَاِنْ كَلَّفَهُ ما يَغْلِبُهُ فَلْيُعِنْهُ؛ از رسول خدا صلي الله عليه و آله شنيدم كه فرمود: خداوند بعضى از برادران شما را زير دست شما قرار داده هر كس برادر و هم نوعش را زيردست دارد بايد از آنچه خود مى خورد به او بخوراند، و از آنچه مى پوشد به او هم بپوشاند، و هيچ وقت كارى كه خارج از قدرت اوست به او نسپارد و اگر كار دشوارى را به او سپرد او را كمك كند. (بحارالانوار، ج 74، ص 141)
29. مشخص کردن مسئولیت خدمتـكاران: امام على عليه السلام فرمود: وَاجْعَلْ لِكُلِّ اِنْسانٍ مِنْ خَدَمِكَ عَمَلاً تَأْخُذُهُ بِهِ، فَاِنَّهُ اَحْرى اَلاّ يَتَواكَلُوا فِى خِدْمَتِكَ؛ مسئوليت هر يك از زيردستان خود را مشخّص نما و بعد بازخواست كن، كه اين بهتر است براى اين كه هريك مسئوليّت را به گردن ديگرى نياندازد. (نهج البلاغه، ص 405)
30. مراعات حال همسایه در قالب ارث بر: با همسایه باید به گونه ای عمل کرد که گویی از خویشاوندان ارث بر آدمی است. امام على عليه السلام فرمود: وَاللّهَ، اَللّهَ فِى جيرانِكُمْ، فَاِنَّهُمْ وَصِيَّةُ نَبِيِّكُمْ مازالَ يُوصِى بِهِمْ حَتَّى ظَنَنَّا اَنَّهُ سَيُوَرِّثُهُمْ؛ خدا را، خدا را درباره همسايگان كه آن سفارش پيامبر صلي الله عليه و آله شماست، پيامبر صلي الله عليه و آله مرتّب درباره همسايه سفارش مى كرد تا جائيكه ما گمان كرديم كه همسايه از همسايه ارث خواهد برد. (نهج البلاغه، ص 422) امام صادق عليه السلام نیز فرمود: اَحْسِنْ مُجاوَرَةَ مَنْ جاوَرْتَ تَكُنْ مُسْلِما؛ با همسايه ات خوشرفتارى كن تا مسلمان راستين باشى. (بحارالانوار، ج 74، ص 158) امام صادق عليه السلام هم چنین فرمود عَلَيْكُمْ بِحُسْنِ الْجَوارِ فَاِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ اَمَرَ بِذلِكَ؛ بر شما باد به خوشرفتارى با همسايه، چون خداوند تبارك و تعالى به آن امر فرموده است. (بحارالانوار، ج 74، ص 150)
31. مراعات پدرانه با یتیمان : رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: كُنْ لِلْيَتيمِ كَالاَبِ الرَّحيمِ وَاعْلَمْ اَنَّكَ تَزْرَعُ كَذلِكَ تَحْصُدُ؛براى يتيم همچنان پدرى مهربان باش و بدان همانطور كه كشت مى كنى درو خواهى كرد. (بحارالانوار، ج 77، ص 173)
32. پرهیز از نگاه تند به مبتلایان: اگر کسی به بیماری خاص مبتلا است به گونه ای نگاه نکنید که رنجیده خاطر شود. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: لاتُديمُوا النَّظَرَ اِلى اَهْلِ الْبَلاءِ وَالْمجْذُومينَ فَاِنَّهُ يَحْزُنُهُمْ؛ نگاه خود را به گرفتار و معلولها و جذاميها، طولانى نكنيد چون نگاه طولانى شما، آنها را محزون و رنجيده خاطر مى كند. (بحارالانوار، ج 75، ص 15)
33. بهترین شیوه برخورد با ضعیفان و ناتوانان: از امام باقر عليه السلام نقل شده كه فرمود: اَرْبَعٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ بَنَى اللّهُ لَهُ بَيْتا فِى الْجَنَّةِ: مَنْ اوَى الْيَتيمَ، وَرَحِمَ الضَّعيفَ، وَ اَشْفَقَ عَلى والِدَيْهِ وَرَفِقَ بِمَمْلُوكِهِ؛ هر كس داراى چهار صفت باشد، خداوند براى او خانه اى در بهشت مى سازد. 1 ـ يتيم را پناه دهد 2 ـ به ضعيف رحم كند 3 ـ به پدر و مادر مهر بورزد 4 ـ با غلام و كنيزش مدارا نمايد. (بحارالانوار، ج 75، ص 20)