اقسام اسراف و آثار آن

بسم الله الرحمن الرحیم

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اسراف، زیاده روی و تجاوز از حدود در هر کاری است؛ بنابراین، اختصاصی به ساحت اقتصادی ندارد، بلکه حتی در ساحات اجتماعی، سیاسی، بالاتر حتی ساحات اعتقادی و اخلاقی نیز سرایت می کند؛ زیرا خدا از شرک اعتقادی و لواط به عنوان مصادیق اسراف یاد کرده و از آن باز داشته است.

اسراف در ساحت اعتقادی

از نظر اموزه های وحیانی قرآن، یکی از ابعاد اسراف، اسراف در ساحت اعتقادی است؛ زیرا کسانی که مدعی نبوت هستند در حالی در این ادعا دروغگو هستند، از مصادیق اسراف است. این افراد به اعتبار آن که دروغ بزرگی را بر زبان جاری کرده به عنوان «کذاب» معرفی می شوند؛ زیرا گاه شخص یک دروغ بزرگ می گوید که به این اعتبار صفت «کذاب» به معنای بسیار دروغگو بر او اطلاق می شود؛ در حالی که او تنها یک دروغ گفته است.(غافر، آیه 28) در این آیه بیان می شود که اگر کسی از سوی خدا به پیامبری فرستاده نشده باشد، اگر مدعی پیامبری باشد، کسی جز «مسرف کذاب» نیست.

بر اساس آموزه های قرآنی، هر گونه شک و ریب نسبت به معارف روشن الهی در حالی که برهان و دلایل عقلی و قطعی برای آن است، چیزی جز «اسراف» نیست.(همان)

هم چنین از نظر قرآن، تکذیب پیامبران و رسالت آنان(یس، آیات 14 و 19) و تکذیب قرآن به عنوان کتاب الهی نیز از دیگر مصادیق اسراف است.(زخرف، آیه 5) این تکذیب پیامبران و رسالت آنان، چیزی جز کفر نیست که از مصادیق اسراف است که بسیاری از مردم گرفتار آن می شوند.(غافر، آیات 42 و 43)

از نظر قرآن، هر گونه شرک از دیگر مصادیق اسراف است که می بایست از آن پرهیز و اجتناب کرد؛ زیرا از نظر قرآن، توحید در همه ابعاد حقیقت است و خروج از این حقیقت و حدود، به معنای اسراف خواهد بود که بسیاری از مردم گرفتار آن هستند و ایشان را به دوزخ می برد.(غافر، آیات 42 و 43)

اسراف در ساحت اخلاقی

از نظر آموزه های وحیانی پس از اسراف در ساحت اعتقادی، خطرناک ترین ساحت اسراف در ساحت اخلاقی است؛ زیرا اخلاق امری فطری است که انسان به طور فطری گرایش به اخلاق نیک و فضایل داشته و از رذایل و کارهای زشت گریزش دارد؛ اما این تا زمانی است که نفس مستوی و معتدل بر اساس الهامات فطری عمل کند؛ اما وقتی نفس از حالت اعتدال و استوا خارج شود و دفن و دسیسه گردد، دیگر به اصول اخلاقی گرایش نداشته بلکه گرفتار راذیل اخلاقی می شود و اسراف به عنوان یک رذیلت اخلاقی از این افراد صادر می گردد.

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، نفس مستوی و معتدل بر اساس فطرت الهی، در مسایل جنسی رفتاری خواهد داشت که بر اساس حدود عقل و نقلی است که شریعت الهی نامیده می شود؛ اما وقتی نفس از این حالت خارج شود و قلب بیمار و مریض شود، در امر جنسی نه تنها به زنا گرایش می یابد، بلکه حتی گرفتار لواط و هم جنس گرایی می شوند که بسیار خطرناک در ابعاد گوناگون است.(ذاریات، آیات 32 و 34؛ اعراف، آیات 80 و 81)

شکی نیست که هم جنس بازی و لواط از بدترین نوع اسراف پس از اسراف اعتقادی است؛ زیرا ساحت اخلاق ساحت امنیت روحی و روانی است که اگر این ساحت تهدید شود، چیزی از انسانیت نمی ماند؛ زیرا انسانیت انسان در ساحت اخلاقی خود را نمایش می دهد و اگر کسی اصول اخلاقی مراعات نکند هیچ فرقی با چارپایان و حیوانات نخواهد داشت، بلکه بدتر از آنان خواهد بود؛ زیرا چارپایان بر اساس غرایز خویش عمل می کنند، اما انسان بر اساس عقل فطری عمل می کند که ساحت آن بسیار بالاتر از سطح حیوانی و غرایز است. بنابراین، کسانی که عقل فطری خویش را با خروج از استوا و اعتدال نفس و دفن و دسیسه آن، از دست می دهند، به سطح حیوانیت بلکه پست تر از آن سقوط می کند.(اعراف، آیه 179)

شگفت این که از نظر قرآن، انسان به طور فطری گرایش به تزیین و آراستگی دارد؛ زیرا ذات انسان در حالت استوا و اعتدال است که زیباترین آراستگی نفس و تن انسان است؛ اما با این حال گرایش به این دارد تا با استفاده از ابزارهای دیگر آراستگی بر دامنه آن بیافزاید. بنابراین انواع آرایه ها برای ایجاد آراستگی بیش تر امری فطری است؛ اما خدا به انسان هشدار می دهد تا در این امر گرفتار اسراف نشوند و حدود را مراعات کنند؛ زیرا زیاده روی در این امر می تواند انسان را از امور اصلی غافل کند و نسبت به امور اصلی بی توجهی و بی اعتنایی شوند؛ بنابراین، لازم است تا عدم اسراف در آرایه ها و آراستگی حدود اعتدال و استوا و تعادل را حفظ کنند(اعراف، آیه 31 )؛ زیرا جمله «و لاتسرفوا» اختصاص به خوردن و نوشیدن نیست، بلکه به امر استفاده از زینت ها که تجویز شده نیز ناظر است به ویژه آن که تعلیل با «انه» شامل سه گانه خوردن و نوشیدن و آراستن است تا استفاده از این امور به دور از هر گونه اسراف باشد.

اسراف در ساحت اجتماعی – سیاسی

از دیگر ساحات اسراف می توان به ساحت اجتماعی – سیاسی اشاره کرد؛ زیرا چنان که گفته شد، اسراف خروج از حدودی است که عقل و نقل آن را تعیین کرده است. بنابراین، می تواند در ساحت اجتماعی – سیاسی نیز کشیده شود. از نظر قرآن، در این ساحت یکی از مصادیق اسراف استبداد و خودکامگی است که افراد مدعی علو و برتر جویی آن را در ساحات اجتماعی – سیاسی به نمایش می گذارند.(یونس، آیه 83)

از نظر قرآن، کسانی که گرفتار علو و برترجویی در عرصه و ساحت سیاسی – اجتماعی هستند، گرایش به رفتارهای خودکامگی و استبدادی دارند و برای خوار کردن و عذاب مردم، این رفتارهای خلاف عقل و نقل را در پیش می گیرند.(همان؛ دخان، آیات 30 و 31)

فتنه های سیاسی و اجتماعی که سران کفر و شرک علیه مومنان و مسلمانان انجام می دهند، بخشی از فعالیت های مسرفانه آنان است؛ زیرا اصولا علو و برترجویی که ریشه در روحیه تکبر و رویه استکباری این افراد دارد اجازه نمی دهد تا رفتاری معتدل داشته باشند؛ بلکه هماره از همه اصول اخلاقی و انسانی عبور می کنند و با اسراف و زیاده روی آسیب های جدی به مردم وارد می سازند.(همان)

بر اساس گزارش ها و تحلیل های قرآنی، سران کفر و شرک علیه منادیان توحید وارد عمل مسرفانه می شوند و حتی با قتل آنان تلاش می کنند تا عقاید و اخلاق مسرفانه خویش را صیانت کنند. پس قتل پیامبران و مومنان از سوی دیگر شاخص های رفتار مسرفانه است.(غافر، آیه 28)

البته از نظر قرآن، در ساحت اجتماعی، اسراف محدود به استبداد و خودکامگی یا قتل ندارد، بلکه اهانت و خوارسازی مردم و شکنجه آنان و مثله کردن مقتول(اسراء، آیه 33؛ نورالثقلین، ذیل آیه) و هم چنین ایجاد ناامنی و ترس اجتماعی، فتنه گری اجتماعی و مانند آنها نیز از مصادیق اسراف سیاسی – اجتماعی است.(یونس، آیه 83؛ غافر، آیات 30 و 31)

هم چنین اسراف و زیاده روی در قصاص و کشتن بی جا و مانند آنها از دیگر مصادیق اسراف در ساحت اجتماعی – سیاسی است که می بایست از ان اجتناب کرد؛ زیرا مجوز قصاص به شرطی داده می شود که در چارچوب حدود باشد؛ پس تقاص می بایست به میزان تجاوزاتی باشد که انجام گرفته و خدا چنین شخصی را نصرت می دهد و هیچ اعتراض نسبت به چنین شخصی نیست؛ اما اگر اسراف و زیاده روی کند، می بایست پاسخگوی زیاده روی و اسراف خویش باشد.(اسراء، آیه 33)

اسراف در ساحت اقتصادی

بی گمان وقتی سخن از اسراف به میان می آید، اولین چیزی که تبادر می کند، اسراف در ساحت اقتصادی به ویژه در خوردن و نوشیدن است؛ زیرا خدا به صراحت از زیاده روی و اسراف در خوردن و نوشیدن بازداشته است(اعراف، آیه 31)؛ زیرا شکی نیست که اسراف در این امور نه تنها برای بدن مفید نیست، بلکه حتی زیان هایی به بدن وارد می سازد که از جمله آنها بیماری جسمی متنوع است. البته اسراف در ساحت خوراک و طعام می تواند به روان آدمی نیز آسیب برساند؛ زیرا یکی از مهم ترین عوامل سقوط معنوی و عدم رشد در ساحت تزکیه نفس است؛ این در حالی است که آیات و روایات بسیاری بر تزکیه نفس تاکید داشته و از مردم خواسته شده تا با روزه و کم خوری شرایط را برای تزکیه نفس فراهم آورند.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اسراف در امور اقتصادی می تواند حتی در خرید و فروش بلکه انفاق و صدقات مالی خودنمایی کند؛ زیرا گاهی انسان می خواهد خیری به دیگری برساند و با کمک مالی دستگیر دیگری باشد، اما گاه در این امر اسراف و زیاده روی می کند که می تواند بسیار آسیب زا باشد؛ زیرا اسراف در این می تواند موجب ملامت و حسرت شود؛ از همین روست که خدا حتی به پیامبرش فرمان می دهد تا راه اعتدال در پیش گیرد که راه قوام و ایستادگی و استوار است.(انعام، آیه 141؛ اسراء، آیه 29)

امام صادق(ع) می فرماید که صدقه دادن به اندازه ای که برای شخص و خانواده اش چیزی باقی نماند، از مصادیق اسراف است(نورالثقلین، ذیل آیه 141 سوره انعام)؛ بنابراین، می بایست شخص در صدقات و انفاقات مالی حدود اعتدال را نگه دارد و به سمت اسراف نرود.

از نظر قرآن، انسان می بایست از طیبات الهی استفاده کند و در امر استفاده اسراف نکند تا مورد غضب و خشم الهی واقع نشود.(طه، آیه 81؛ نساء، آیه 6؛ اعراف، آیه 31)

ضرورت اجتناب از اسراف و توبه از آن

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اسراف گناهی بزرگ است که باید از آن اجتناب کرد و اگر اسراف انجام شد می بایست توبه کرد و استغفار کرد.(زمر، آیات 53 و 54)

البته از آن جایی که اسراف گناهی بزرگ است؛ یعنی جزو گناهانی است که خدا کیفر دوزخ را برای آن تعیین کرده و وعده داده است(غافر، آیه 43)، ممکن است که انسان گرفتار نومیدی و یاس شود و شخص گمان کند با چنین گناهی نمی تواند رضایت خدا را کسب کرده و از غفران و رحمت الهی برخوردار شوند؛ اما خدا به همگان این نکته را مورد توجه قرار می دهد که هر گناهی با توبه و استغفار بخشیده می شود جز شرک. بنابراین نمی بایست از بخشش خدا ناامید شوند، بلکه باید به امید به مغفرت الهی استغفار کرده و از عمل خویش توبه نمایند و به اصلاح امر فاسد خویش یعنی اسراف بپردازند.(زمر، آیات 53 و 54؛ آل عمران، آیات 146 تا 148)

از نظر قرآن، کسانی که اهل اسراف هستند، افزون بر این که گرفتار خشم و غضب الهی شده و به دوزخ می روند(غافر، آیه 43) در دنیا اگر توبه نکنند، به خشم الهی گرفتار می شوند و هلاک می گردند؛ زیرا اینان به ویژه در اسراف اعتقادی، جزو گمراهان هستند.(غافر، آیه 34؛ یس، آیات 13 تا 29)

بر اساس آموزه های قرآنی، مسرفان اعتقادی با ایجاد ترس و خوف در دل مومنان(یونس، آیه 83)، شوم و نحس دانستن پیامبران(یس، آیات 16 تا 19)، تکذیب پیامبران(همان)، تهدید آنان(همان)، فسادگری در زمین و تباهی در آن(شعراء، آیات 151 و 152)، حق ناپذیری(یس، آیات 13 و 19)، تزیین اعمال زشت و انجام کارهای نابهنجار(یونس، آیه 12)، هم جنس گرایی(اعراف، آیات 80 و 81)، ناسپاسی و غفلت از خدا و توبه او(یونس، آیه 12) و مانند آنها نشان می دهند که از راه اعتدال و استوا خارج شده و از صراط مستقیم فطرت دور گشته اند که این گونه فکر و عمل می کنند.

در حقیقت این گونه رفتارها و کردارها چیزی جز آثار اسراف به ویژه در ساحت اعتقادی – اخلاقی نیست؛ زیرا کسانی که گرفتار اسراف هستند و اسراف ملکه و مقوم ذات آنان شده، نمی توانند رفتاری معتدل و مستوی داشته باشند بلکه هماره از حدود الهی و اخلاقی که عقل و نقل کشف می کند، تعدی و تجاوز می کنند و پای بند اصول شریعت نیستند.

البته از نظر قرآن، مسرفان تنها کافران و مشرکان نیستند، بلکه مومنان نیز ممکن است در اموری دیگر چون اجتماعی – سیاسی یا اقتصادی اسراف کنند، چنان که مسرفان در قصاص یا خورد و خوراک از جمله این افراد هستند. بنابراین، لازم است تا مومنان خود را از اسراف دور نگه دارند و اگر خدای ناکرده اسرافی کردند به سرعت توبه و استغفار کنند تا مورد بخشش و مغفرت قرار گیرند.

از نظر قرآن، مرفهان غافل مردمی مسرف و ناسپاس هستند و کارهایی را انجام می دهند که به ضرر شخص و اجتماع تمام می شود؛ زیرا از نظر قرآن، رفاه طلبی و اتراف عاملی مهم در گرایش به اسراف در میان مردم است.(یونس، آیه 12)