مشکلات پیام رسانی و پیامبری از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

ماموریت از سوی خدا ابلاغ رسالات و پیام های الهی است که نه تنها وظیفه پیامبران الهی، بلکه ماموریت هر کسی است که بدان ایمان آورده باشد. انجام این ماموریت الهی دارای مشکلاتی است که نویسنده با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن، بر آن است تا برخی از آنها را تبیین کرده تا پیامبران امروزی رسالت الهی بدانند با چه مشکلاتی مواجه هستند و چگونه می توانند با آن کنار یا از آن برون آیند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

تکلیف فطری پیام رسانی و ابلاغ رسالت الهی

کسی که حق را شناخته و نسبت به امری علم داشته باشد، هر گاه ببیند کسی دنبال باطل می رود، به خود اجازه نمی دهد تا سکوت کند، بلکه تکلیف خویش می داند تا دست کم، ماموریت آگاه سازی را انجام دهد؛ زیرا این احتمال را می دهد که جهالت سبب شده تا شخص را به سوی باطل کشانده شده باشد و بتوان با آگاه سازی موجب اصلاح رفتار او شد و مسیر زندگی او را حتی تغییر داد و آن را بهبود بخشید؛ چرا که حرکت در مسیر باطل، پیامدهای خطرناکی دارد که شقاوت در دنیا و آخرت از جمله آنها است.

به نظر می رسد این گرایش فطری انسان به احقاق حق و ابطال باطل، حق شناس را به کارهایی وادار می کند که یکی از آنها عدم سکوت در برابر باطل و آگاه سازی دیگران نسبت به حق و حقانیت است. این بدان معناست که شخص حق شناس و دانشمند خود را در معرض مشکلاتی قرار می دهد تا این تکلیف و وظیفه فطری را در قالب اصول اخلاقی انجام دهد. از این روست که عالمان و حق شناسان هرگز به خود اجازه نمی دهند تا سکوت کنند یا گوشه گیری نمی نمایند. آنان هرگز برای توجیه سکوت خویش نمی گویند: «سری که درد نمی کند، دستمال نمی بندند»، بلکه وظیفه و تکلیف خویش می دانند که خطرات را گوشزد کرده و به مردمان هشدار دهند و بگویند: «ظلمات است بترس از خطر گمراهی»؛ یا نسبت به نادان همانند نابینا این مسئولیت و تکلیف را بر خود وظیفه می دانند و می گویند: «اگر بینی که نابینا و چاه است، اگر خاموش بنشینی گناه است.»

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان دارای هدایت فطری و تکوینی است که در زمان خلقت در او به عنوان داشته های فطری قرار داده و جعل شده است. انسان این آورده ها را هماره با خود دارد، مگر آن که آنها را زنده به گور و دسیسه کند. همین آورده های فطری است که توانایی و قوت شناختی و گرایشی نسبت به حق را در او فراهم آورده است.(طه، آیه ۵۰؛ شمس، آیات ۷ تا ۱۰)

بنابراین، از نظر قرآن، هر انسانی به طور فطری و تکوینی نسبت به حق معرفت و گرایش دارد. همین امر موجب می شود تا کارهایی را انجام دهد که از نظر آموزه های قرآنی در چارچوب «عهد الهی» قرار می گیرد. از جمله این عهد الهی می توان به عبودیت و بندگی خدا(ذاریات، آیه ۵۶) و ربوبیت الهی اشاره کرد که از روز نخست خلقت انسان در نشئه پیش از دنیا در ذره ذره ذات انسان به ودیعت گذاشته شده است.(اعراف،‌ آیه ۱۷۲) هم چنین از همین مصادیق عهد الهی می توان به اصول انسانی – اخلاقی چون صداقت، عدالت، وفا، امانت و مانند آنها اشاره کرد، به طوری که هر کسی حق را می شناسد و بدان گرایش دارد و از ضد آن اجتناب می ورزد و گریزش دارد(شمس، آیات ۷ تا ۱۰)؛ چرا که تقوای فطری در هر انسانی مقتضی چنین شناخت و گرایشی است، مگر آن که آن فطرت تغییر یافته و زنده به گور شده باشد.(همان) هم چنین می توان به عنوان مصادیق این عهد الهی، حق گرایی و حق گویی را بیان کرد. از همین روست که امام صادق(ع) از جدش امیرمومنان امام علی(ع) نقل کرده که فرمود: ان الله لم یاخذ علی الجهال عهدا بطلب العلم حتی اخذ علی العلماء‌ عهدا ببذل العلم للجهال لان العلم کان قبل الجهل؛ خدا از نادانان و جاهلان پیمانی برای طلب علم نگرفته تا این که از عالمان و دانشمندان پیمان بذل علم گرفت؛ زیرا علم قبل جهل است.(بحارالانوار، ج ۲، ص ۶۷، حدیث ۱۴)

در حقیقت اگر خدا از جاهل می خواهد تا از عالم بپرسد تا خود نیز عالم شود، ولی پیش از آن از عالم خواسته تا علم خویش را به جاهل ابلاغ کند؛ زیرا جاهل نمی داند که نمی داند، اما عالم می داند که دیگران نسبت به چیزی جاهل هستند و باید آنان را آگاه سازند. از نظر قرآن، وظیفه هر عالمی ابلاغ است و اگر آنان نپذیرند نمی بایست خود را به رنج بیش اندازه افکند؛ زیرا مامور به وظیفه ابلاغی هستند نه نتیجه ابلاغی.(نحل آیه ۸۲)

به هر حال، از نظر آموزه های وحیانی قرآن و اسلام، هر انسانی به طور فطری گرایش به حق شناسی، حق گرایی و حق گویی دارد. این بدان معناست که نمی تواند در برابر حق از جمله آموزه های وحیانی قرآن و اسلام ساکت بنشیند و آن را به گوش دیگران و جهانیان نرساند. این گونه است که شخص «پی» همه مشکلات را به تن و روان خویش می مالد تا این مسئولیت و تکلیف را در قالب عهد الهی و ماموریت خدایی به انجام رساند.

پیام رسانی و پیامبری وظیفه اسلامی – ایمانی

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هر انسانی افزون بر این که وظیفه فطری خود می داند تا حق گرا و حق گو باشد، بلکه بر خود به عنوان یک تکلیف شرعی می داند که این تکلیف الهی را انجام دهد؛ زیرا پیامبری و پیامرسانی تنها مختص انبیاء و رسل الهی نیست؛ هر چند که آنان به شکل خاص ماموریت یافته و ابلاغ مستقیم از سوی خدا دارند؛ اما همه مسلمانان و مومنان از سوی خدا این ماموریت را به شکل عام دارند تا پیامرسان پیام های الهی به دیگران باشند.

پس تکلیف پیام رسانی نسبت به ابلاغ رسالات الهی را می توان به عنوان یک تکلیف تکوینی – تشریعی دانست؛ یعنی هم فطرت به آن دعوت کرده و هم شریعت بدان فرمان داده است.

خدا در قرآن از مطابقت فرمان های تشریعی با هدایت های تکوینی – فطری سخن به میان آورده و بیان کرده است که عقل و نقل کاشف از یک حقیقت هستند(روم، آیه ۳۰) که از آن به هدایت الهی بشر یاد می شود.(بقره، آیه ۳۸) بشر در چارچوب هدایت های تکوینی – تشریعی می تواند به کمالات بایسته خویش برسد و در مقام خلافت الهی قرار گیرد و از سقوط در سطح پایین تر؛ یعنی چارپایان ، بلکه پست از آن، یعنی سطوح نباتات و جمادات  که گمراه ترین حالات سقوط انسانی است، رهایی یابد.(اعراف، آیه ۱۷۹)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هر انسانی نوعی ولایت الهی نسبت به دیگری دارد. البته درجات این ولایت متفاوت است؛ زیرا سطوح ولایت بر اساس نسبت انسان با خدا تعیین می شود به طوری که هر کسی در قرب الهی به عنوان متقین نزدیک تر باشد، از شدت ولایت بیش تری برخوردار است تا کسی که از این سطح دورتر باشد.

هم چنین از نظر قرآن، دایره و گستره ولایت الهی نیز بسته به همین امر فرق دارد، به طوری که ولایت بر مومنان از سوی مومنان قوی تر از ولایت مومنان بر کافران و مشرکان است.

به سخن دیگر، ولایت مومنان، از نظر قوت و شدت و هم چنین وسعت و گستره دارای فرق هایی است که بستگی به اموری دارد که در بحث ولایت از جمله ولایت متقابل در آیات قرآنی مطرح شده است.

مقتضی ولایت الهی مومنان این است که دیگران به را به حق و صبر توصیه کنند(عصر، آیه ۳) و امر به معروف و نهی از منکر نمایند که فطرت آن را می شناسد و به معروف گرایش و نسبت به منکر گریزش دارد. شکی نیست که بزرگ ترین منکر و امر ناپسند همان ظلم به خویشتن است که در قالب شرک و کفر انجام می شود. خدا شرک از به عنوان «ظلم عظیم» معرفی می کند و از آن برحذر می دارد.(لقمان، آیه ۱۳) بنابراین، مومنان به عنوان اهل ایمان و عمل صالح، وظیفه و تکلیف شرعی خویش می دانند تا دیگران از جمله کافران و مشرکان را از کفر و شرک به عنوان ظلم عظیم و منکر و امر ناپسند باز دارند و آنان را به توحید دعوت کنند تا این گونه خویشتن را نیز از خسران و زیان ابدی رهایی بخشند؛ زیرا بدون انجام توصیه و سفارش دیگران به حق و صبر حتی اهل ایمان و عمل صالح نیز از زیان ابدی در امان نیستند.(عصر، آیات ۱ تا ۳)

در آیات قرآنی بیان می شود که افرادی چون اصحاب کهف(کهف، آیات ۱۳ تا ۲۰)، مومن آل فرعون(غافر، آیات ۲۸ تا ۳۵) و مومن شهر انطاکیه(یس، آیات ۲۰ تا ۲۵) با عنوان دو ماموریت الهی وظیفه و تکلیف خویش را ابلاغ رسالت الهی و حمایت  و دفاع از پیامبران می دانستند و در این راه مشکلات بسیاری را به جان خریده اند که حتی منجر به شهات آنان شده است.

از نظر قرآن، انسانی که حق را شناخته باشد نمی تواند سکوت کند  و بی طرف بماند؛ زیرا مسئولیت و تکلیف تکوینی و تشریعی خویش می داند که پیام الهی را ابلاغ کند حتی اگر دیگران مخالفت و تکذیب کنند. این گونه است که عذر در پیشگاه الهی دارد که وظیفه خویش را انجام داده هر چند که به نتیجه نرسیده است.(اعراف، ‌آیه ۱۶۴)

سختی و مشکلات پیام رسانی و پیامبری

در آیات قرآنی به نکته توجه داده شده که پیام رسانی و پیامبری دارای مشکلات و سختی هایی بسیار است که گاه موجب قتل می شود و مخاطبان پیام به جای پذیرش پیام الهی، نه تنها به تکذیب آن می پردازند و آن را دروغ می شمارند و پیام رسان را دروغگو می دانند، بلکه برای رهایی از گوشزدهای پیام رسان که مبتنی بر هدایت فطری آنان است، به قتل پیام رسان از پیامبران و مومنان پیام رسان اقدام می کنند.(بقره، آیه ۷۸؛ نساء، آیه ۱۵۵؛ غافر، آیات ۲۸ تا ۳۵؛ یس، آیات ۲۰ تا ۲۵)

به نظر می رسد که مشکلات پیامرسان تنها از سوی کافران و مشرکان نیست، بلکه گاه حتی مسلمانان نیز اقداماتی می کنند که منجر به شهادت پیامبران و پیام رسانان می شود. خدا در قرآن بیان می کند که یهودیان بسیاری از پیامبران خویش را تکذیب کرده و در مخالفت با پیام های اصلاحی آنان، ایشان را به قتل رسانده و شهید کرده اند.(بقره، آیه ۷۸)

همین یهودیان که به شریعت موسی(ع) اسلام آورده و مومن به آن بودند، تحت تاثیر وسوسه های شیطانی سامری به گوساله پرستی رو آورده و علیه خلیفه الهی قیام کرده و نزدیک بود خلیفه موسی یعنی هارون (ع) را به شهادت برسانند.(اعراف،‌ آیه ۱۵۰) هم چنین همین یهودیان علیه مسیح(ع) قیام کرده و برای قتل ایشان اقدام کردند که البته نتیجه بخش نبود.(نساء، آیات ۱۵۵ تا ۱۵۷)

بنابراین، عنوان دروغگو یا ساحر یا مجنون یا سفیه و مانند آنها از ابتدایی ترین مشکلاتی است که پیام رسانان با آن مواجه می شوند؛ زیرا بسیاری از آنان نه تنها مورد طرد اجتماعی، حبس و بازداشت، اخراج از دیار خویش، سنگسار، تهدید به قتل، بلکه به قتل رسانیده می شوند و پیامرسان می بایست جانش را کف دست خویش بگیرد و بداند که همه این ها ممکن است برایش اتفاق بیافتد اگر بخواهد رسالت الهی را به درستی و تمام کمال انجام دهد و از مواضع حق عقب نشینی نکند و بر مواضع حق خویش بماند و رضایت الهی را بر رضایت خلق و مردم ترجیح دهد.(انفال، آیه ۳۰؛ اسراء، آیه ۷۶؛ کهف، آیه ۲۰؛ هود، آیه ۹۱)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن،‌ بزرگ ترین و مهم ترین، مشکلی که پیامرسانان با آن مواجه می شوند، مشکلات روحی خودشان است؛ زیرا فطرت و شریعت مقتضی این است که انسان حق شناس و حق گرا، پیام الهی حق را برسانند و حق را گسترش دهد. پس وقتی با مخالفت و تکذیب مواجه می شود، احساس ناراحتی می کنند و تلاش دارد تا حتی با رنج و سختی پیام را برساند و دیگران را به ایمان برساند و با حق همراه سازد.(شعراء، آیه ۳)

فشار روحی که به سبب تکذیب رخ می دهد بسیار زیاد است؛ زیرا وقتی کسی چیزی را به علم حضوری و شهودی و یقینی دریافت کند، نمی تواند در برابر گمراهی، ضلالت، شقاوت، بدبختی و سقوط دیگران بی خیال بنشیند و کاری نکند، بلکه بدون توجه نتیجه به وظیفه الهی خویش عمل می کند و مشکلات آن را به جان می خرد.(اعراف، آیه ۱۶۴)

از نظر قرآن، مشکلات پیامرسان از نظر روحی تا جایی است که احساس ضیق صدر و فشار روحی می کنند؛ زیرا انسان وقتی حقیقت را به علم و شهود می بیند، از این که دیگران خودشان را به هلاکت می افکنند، ناراحت می شوند. همین احساس رنج بسیاری را موجب می شود.(شعراء، آیات ۳ و ۱۳)

خدا در قرآن بیان می کند که بهتر آن است که انسان از خدا شرح صدر و گشایش روحی بخواهد تا تحت فشارهای به ویژه درونی کفر گویی و کفر گرایی دیگران به جای حق گویی و حق گرایی، کم تر رنج ببرد و تحت فشار بیرونی از مواضع حق کوتاه نیاید  و سکوت و خاموشی پیشه نکند.

به نظر می رسد که پیامبری نیازمند شرح صدر است؛ از این روست که حضرت موسی(َع) از خدا شرح صدر می خواهد تا از ضیق صدر در انجام ماموریت رهایی یابد(طه، آیه ۲۵؛ شعراء، آیه ۱۳) و خدا پیش از تکلیف رسالت بر پیامبر(ص) شرح صدر به ایشان عنایت کرده است.(شرح، آیه ۱)

شرح صدر موجب می شود که انسان در برابر حق هر چه هم بزرگ و سنگین باشد، تحمل آن را داشته باشد و از مشکلات روحی در امان ماند و به سادگی تن به حق  و حقیقت داده و فشارها را نیز متحمل شود.(زمر، آیه ۲۲)

کسی که شرح صدر نداشته باشد گویی در فضای بالای آسمان در شرایط سخت تنفسی گرفتار شده و به سختی بالا می رود و ناتوان شده است(انعام، ‌آیه ۱۲۵)؛ اما دارنده شرح صدر احساس سبکی و بی وزنی می کند و هیچ فشاری را بر خود احساس نمی کند،‌ هر چند که فشارهای بیرونی بسیار سنگین  و جانکاه باشد.(همان)

انسانی که برخوردار از شرح صدر نباشد، با کوچک ترین فشار و احساس خطر از میدان می گریزد و راه فرار را بر قرار ترجیح می دهد(شعراء، آیات ۲۰ و ۲۱)؛ اما وقتی شرح صدر  داشته باشد، همه خطرها را حتی شهادت را به جان می خرد و عالمانه به میدان رسالت گام می گذارد؛ چنان که حضرت موسی(ع) این گونه بود و پس از تحقق شرح صدر به میدان رسالت شتافت و ترسی از هیچ چیز از اتهام سحر ، جنون، تهدید به زندان و قتل نداشت.(شعراء، آیات ۱۱ تا ۵۱)

از نظر قرآن، انسان اگر در مسیر حق گام بردارد با حمایت ها و امدادهای غیبی می تواند بسیاری از مشکلات را بر دارد، به شرط آن که از مواضع حق عقب نشینی نکند و ثابت قدم بر آن باقی ماند و استقامت ورزد.(فصلت، آیه ۳۰؛ احقاف، آیه ۱۳)

خدا گزارش می کند که حتی جنیان مومن برای انجام رسالت پیام رسانی فعالیت ها و اقداماتی را انجام دادند در حالی که این احتمال را می دادند که با مخالفت  و تکذیب دیگران مواجه می شوند.(جن، آیات ۱ تا ۲۷)