رمضان ماه خودسازي است. در اين ماه به فضل و عنايت خاص الهي، شياطين به بند كشيده شده اند و فرصت خاصي براي خودسازي فراهم مي آيد. دوره كوتاه سي روزه ماه رمضان و شرايط استثنائي آن موجب مي شود تا بندگان ميهمان خدا باشند و از سفره بركات همه جانبه خداوند بهره برند. مائده الهي چنان گسترده است كه هر انساني مي تواند از آن سود برد. تنها زيانكاران هستند كه از اين سفره بهره اي نمي برند و بر سر سفره سي روزه الهي ماه رمضان حاضر نمي شوند.
ماه رمضان ويژگي هاي بسياري دارد كه هر يك از آن ها خود به تنهايي مي تواند ارزش اين روزها و شب ها را نسبت به ديگر زمان هاي سال دو چندان بيفزايد؛ شب ها و روزهايي كه به انسان قدرت مي بخشد تا خود را بيابد و در مسير كمالي خلافت الهي گام بردارد و تا دروازه هاي عبوديت مطلق پيش رود و مظهر ربوبيت الهي گردد.
نويسنده در مطلب حاضر بر آن است تا گزارش قرآن و تحليل آموزه هاي قرآني را از اين روزها و شب هاي خاص ارائه دهد. اينك با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.
رمضان، فرصت استثنايي «شدن»
براساس آموزه هاي وحياني قرآن، همه زمان ها و مكان ها يكسان نيستند؛ قرآن بر اين نكته تأكيد مي كند كه زمان ها و مكاني هاي خاصي وجود دارند كه براي انسان، شرايط استثنايي پديد مي آورند. اگر انسان ها اين زمان ها و مكان ها را بشناسند و از آن ها به درستي بهره گيرند، مي توانند ره صد ساله را يك شبه بپيمايند.
از نظر فلسفي، زمان به معناي طي مسافت بين قوه و فعل است. ارسطو بر اين باور بود كه زمان امري است عيني كه بستر حوادث عالم طبيعت است و ناشي از گردش دوري افلاك مي باشد. البته براساس نظريه مشهور حركت جوهري ملاصدراي شيرازي، فيلسوف عالي قدر اسلام، حركت در نهاد و جوهره عالم طبيعت رسوخ داشته و عالم طبع اساساً وجودي سيال است، و زمان نيز مقدار همين سيلان وجودي اشياء است كه بر حسب هر شيء متفاوت است. البته زماني كه در عرف مردم شايع است در واقع زمان حقيقي اشياء نبوده بلكه مقايسه و سنجش ميان اشياء مختلف زماني با يكديگر است. طبق نظر صدرالمتألهين، حركت و در نتيجه زمان، جزء ماهوي هيچيك از اشياء به خصوصه نبوده بلكه نحوه وجود همه اشياي عالم طبيعت است. از اين رو براي شناخت جوهر جسماني، تنها بيان سه بعد عمود بر هم يعني طول و عرض و عمق كافي نبوده بلكه بايد به بعد ديگر اين جوهر كه به نحوه وجود آن مربوط مي شود يعني امتداد زماني، به عنوان بعد چهارم نظر داشت.
به هر حال فلاسفه تفاوت معناداري ميان لحظات زمان با يك ديگر نمي بينند، هر چند كه نسبت به مكان هاي زمين تفاوت ها برجسته است ولي در زمان به نظر مي رسد كه هيچ گونه تفاوتي وجود ندارد. اما از نظر قرآني تفاوت زمان ها از هم بيش از تفاوت مكان ها از هم ديگر است. از اين رو در آموزه هاي قرآني بر سحرگاهان، بين الطلوعين، روزهاي جمعه و ماه رمضان به ويژه شب هاي قدر تأكيد شده است.
ماه رمضان كه خداوند در آياتي از جمله آيه 185 سوره بقره آن را ماه نزول قرآن دانسته است، يك زمان استثنايي است، چرا كه همه روزها و شب هاي آن شب هاي خاص است و مي بايست پاس داشته شود و در اين ميان شب قدر كه قرآن در آن به طور كامل بر قلب پيامبر(ص) نازل شده در آن قرار دارد. خداوند در آيه 3 سوره دخان و نيز آيات سوره قدر، شب قدر را شب مباركي مي داند كه قرآن در آن به طور كامل و به طور دفعي نازل شده است، چنان كه به يك معنا در همان شب قدر است كه وجود نوري حضرت پيامبر(ص) نيز بر زمين فرود آمده تا انسان ها را به سوي حق هدايت كرده و فرصت خلافت الهي را به آنان در بهترين وجه عنايت كند.
در همين شب هاي قدر ماه رمضان است كه فرشتگان و روح اعظم هرساله بر خليفه كل و حجت كامل الهي در زمين نازل مي شوند و مقدرات همه هستي رقم مي خورد.
از آن جايي كه در اين ماه، شياطين به بند كشيده مي شوند و اجازه ندارند تا چون ماه هاي ديگر انسان ها را وسوسه نمايند، فرصت استثنايي براي خودسازي و قرارگرفتن در مسير شدن هاي كمالي براي انسان فراهم مي شود. پيامبر اكرم(ص) درباره دربند شدن شياطين در اين ماه فرموده است: «با داخل شدن ماه رمضان دروازه هاي بهشت باز و دروازه هاي جهنم بسته و مرده شياطين به زنجير كشيده مي شوند» مرده به معناي عنادكنندگان، سركشان و حمله كنندگان است؛ و مقصود ازآن، همان سركش ترين و مهارگسيخته ترين شياطين مي باشد.
ماه تربيت نفس انساني
البته از آن جايي كه شياطين يكي از اسباب تحقق علت تام گمراهي بشر هستند نه تمام علت آن، بايد به اين نكته توجه داشت كه انسان از وسوسه هاي بيروني از سوي شياطين سركش و گستاخ رهايي مي يابد ولي از هواهاي نفساني خود رهايي ندارد، به ويژه آن كه در طول سال، خواسته هاي نفساني در جهت نادرست تربيت شده و با وسوسه هاي شيطاني در مسير گمراهي قرار گرفته است، بنابراين، در بند شدن شياطين فرصتي استثنايي است تا نفس را در مسير درست، تربيت كرده و خودسازي را بي هيچ مزاحمت بيروني ادامه دهيم.
همچنين بايد دانست كه هواهاي نفساني را بايد با رفتاري برخلاف خواسته هاي آن تربيت كرد. اين جاست كه نقش روزه به معناي خودداري و امساك از خوردن و آشاميدن و ديگر كارهاي حرام، در خودسازي خود را نشان مي دهد. اگر انسان در اين دوره سي روزه كوتاه مدت، خود را به درستي تربيت كند و خودسازي نمايد، در مسير تقواي الهي گام برداشته است و شرايط براي آينده او بهتر مي شود يعني زماني كه شياطين آزاد مي شوند و ماه رمضان به پايان مي رسد؛ چراكه در اين دوره سي روزه، خودسازي موجب مي شود تا به تعبير قرآن در مسير تقواي الهي گام بردارد و اميد دست يابي به تقواي اسمي فراهم آيد. به اين معنا كه انسان در اين دوره مي كوشد تا متقي شود نه آن كه متقي مي شود؛ ازاين رو خداوند تعبير به «لعلكم تتقون» مي كند (بقره، آيه 183) ولي پس از آن مي تواند با همين روند به تقواي اسمي يعني مقام متقي دست يابد.
بنابراين، انسان مي بايست توجه داشته باشد كه اگر شياطين در بند مي شوند ولي نفس درون چون تربيت نشده و از مقام نفس اماره (امركننده به بدي ها) به نفس لوامه (سرزنش كننده) و وجدان بيدار نرسيده است مي تواند آدمي را در همان ماه رمضان فريب دهد و به گناه و غفلت از خدا بكشاند. بنابراين انسان بايد با بهره گيري از شرايط روزه رمضاني، خود را بسازد و اجازه ندهد تا اين شيطان دروني يعني هواهاي نفساني وي را فريب دهد.
وقتي انسان در ماه رمضان گام هايي در مسير تقواي الهي برداشت و نفس را تا اندازه اي تربيت و رام كرد و او را به منزل نفس لوامه و سرزنش گر رساند، آن گاه پس از ماه رمضان مي تواند همين مسير را ادامه دهد و با آن كه شياطين آزاد شده اند خود را با روزه هاي مستحب و ذكر دايمي، از وسوسه هاي شيطاني حفظ كند. از اين رو پيامبر(ص) بر مواظبت بر روزه در ماه هاي ديگر تأكيد مي كند، چراكه شيطان در درون آدمي مي خزد و نفس سركش را دوباره بيدار مي كند: ان الشيطان ليجري من ابن آدم مجري الدم فضيقوا مجاريه بالجوع؛ شيطان در انسان جاري مي شود، همچون جريان خون. پس با گرسنگي، مجاري او را تنگ كنيد. (احياء علوم الدين، 1/347؛ المحجه البيضاء، 5/148، عوالي اللئالي،
1/273/97 و ص 325/66) آن حضرت (ص) همچنين فرموده است: احيوا قلوبكم بقله الضحك و قله الشبع، و طهروها بالجوع تصفو (تصف) و ترق؛ دل هاي خود را با كم خنديدن و كم خوردن، زنده كنيد و آن را با گرسنگي، پاك سازيد تا صاف و رقيق شود. (احياء علوم الدين، 3/129؛ المحجه البيضاء، 5/451)
ويژگي هاي روزه رمضان
روزه از احكام اختصاصي شريعت اسلام نيست، بلكه همه شرايع آسماني داراي احكامي چون نماز و روزه و انفاق به ديگران بودند. از اين رو خداوند بيان مي كند كه روزه چنان كه بر گذشتگان فرض و واجب بود، برشما نيز واجب شد تا شايد تقوا پيشه كنيد و متقي شويد. (بقره، آيه 381)
البته زمان روزه گرفتن درشرايع ديگر شايد متفاوت باشد؛ چنان كه از نظر مقدار وجوب زمان امساك و يا چيزهايي كه مي بايست از آن امساك و خودداري شود نيز متفاوت است.
از آن جايي كه مردم مدينه با يهوديان درتماس و ارتباط دايم بودند از روزه هاي آنان آگاهي داشتند. هنگامي كه حكم واجب روزه رسيد، خداوند حكم كرد كه بر شما نيز همانند ديگر امت ها و ملت ها روزه واجب شد. مسلمانان اين گونه گمان بردند كه در انجام طريقت امساك و روزه گرفتن نيز بايد از اهل كتاب تقليد كنند.
به سخن ديگر، پيش از آنكه قوانين جزيي روزه وارد شود مردم براساس همان قوانين شرايع ديگر اقدام به روزه مي كردند و در طول شبانه روز تنها يك بار افطار مي كردند و زناشويي در شب را حرام مي دانستند؛ ولي پس از آن، قوانين اسلامي وارد شد و تغييراتي درشمار روزها و زمان و نحوه روزه گرفتن داده شد. از جمله اين تغييرات مي توان به وجوب روزه و خودداري از خوردن و آشاميدن از زمان فجر تا شب هنگام و جواز زناشويي در شب اشاره كرد.
روزه در شريعت اسلام درماه رمضان واجب شد؛ چرا كه ماه نزول قرآن است. خداوند در آيه 581 سوره بقره ماه رمضان را ماه خاصي برمي شمارد، كه در آن نشانه هاي روشني براي هدايت وجود دارد، چنان كه ماه فرقان نيز مي باشد و انسان هايي كه مي خواهند راه رستگاري را بپيمايند و متقي شوند از غير ايشان بازشناخته مي شوند. درقرآني كه در اين ماه فرو فرستاده شده نيز ويژگي هاي هدايت عمومي مردم، دلايل روشن هدايت عمومي و جدايي حق از باطل و راه راست از راه گمراهي وجود دارد.
دراين ماه فرصت استثنايي براي دعا و نيايش فراهم مي آيد و خداوند به بندگان، عنايت خاص و ويژه اي مبذول مي دارد و دعاهاي ايشان را پاسخ مي گويد. از اين رو ماه رمضان را ماه استجابت دعا نيز دانسته اند چنان كه خداوند به صراحت در آيه 681 سوره بقره به اين امر اشاره مي كند. امام حسن(ع) دراين باره مي فرمايد: ان لكل صائم عند فطوره دعوه مستجابه فاذا كان اول لقمه فقل: بسم الله اللهم يا واسع المغفره اغفرلي؛ هر روزه داري هنگام افطار يك دعاي اجابت شده دارد. پس در اولين لقمه افطار بگو: به نام خدا، اي خدايي كه آمرزش تو فراگير و وسيع است، مرا ببخش. (اقبال الاعمال، ص611)
هدايت و رشد در ماه رمضان
هم چنين ماه رمضان، ماه دست يابي به هدايت رشدي است. هدايت رشدي همان چيزي است كه حضرت موسي (ع) بنابر اين آيات سوره كهف، سفر سخت و دشوار خويش را تا مجمع البحرين براي ديدن عالم رباني و دست يابي به علم لدني كه از آن به علم رشدي تعبير مي كند، آغاز مي كند. بنابر اين، مي توان گفت كساني كه مي خواهند سفر رشدي خويش را انجام دهند و به علم لدني دست يابند مي توانند از زمان ماه رمضان براي اين سفر رشدي بهره برند، چرا كه خداوند ماه رمضان را ماهي مي داند كه در آن احتمال دست يابي به علم لدني و رشدي فراهم است.
خداوند به سبب جايگاه خاص روزه هاي ماه رمضان فرمان مي دهد تا به هر طريقي شده انسان ها اين ماه را درك كنند و از فوايد و آثار آن بهره مند شوند. امام حسن (ع) مي فرمايد: ان الله جعل شهر رمضان مضمار الخلقه، فيستبقون فيه بطاعته الي مرضاته؛ به درستي كه خداوند ماه رمضان را ميدان مسابقه خلق خود ساخته تا به وسيله طاعتش به رضاي او سبقت گيرند. (تحف العقول، ص 932)
در اين ماه دل هاي مرده با باران رحمت الهي هم چون زمين كه از باران بهاري بهره مند مي شود و رستاخيز دارد، زنده مي شود. از اين رو امام محمدباقر(ع) در وصف بهاري بودن ماه رمضان مي فرمايد: لكل شيء ربيع، و ربيع القرآن شهر رمضان؛ هر چيزي بهاري دارد و بهار قرآن ماه رمضان است.(كافي، ج2، ص 036)
امام سجاد(ع) در نيايشي كه در صحيفه سجاديه نقل شده، به توصيف ماه رمضان و روزه هاي آن مي پردازد. آن حضرت(ع) مي فرمايد: اللهم و انت جعلت من صفايا تلك الوظائف و خصائص تلك الفروض شهر رمضان الذي اختصصته من سائر الشهور و تخيرته من جميع الازمنه و الدهور و اثرته علي كل اوقات السنه بما انزلت فيه من القرآن و النور و ضاعفت فيه من الايمان و فرضت فيه من الصيام و رغبت فيه من القيام و اجللت فيه من ليله القدر التي هي خير من الف شهر؛ بار خدايا! تو از كارهاي برگزيده و واجبات مخصوص، ماه رمضان را قرار داده اي؛ همان ماهي كه آن را از همه ماهها اختصاص داده و بر همه زمانها و روزگارها برتري داده و بر همه وقتهاي سال برگزيده اي به سبب قرآن و نوري كه (قرآني كه نور و روشنايي از ضلالت و گمراهي است) در آن فرو فرستادي و به سبب آن كه ايمان را در آن ماه چندين برابر نمودي (از بسياري عبادت و بندگي در آن، آن را كامل گردانيدي) و روزه را در آن واجب و برپا شدن (براي عبادت) را در آن ترغيب نمودي و شب قدر را كه از هزار ماه بهتر است در آن بزرگ گردانيدي.
آن حضرت در ادامه مي فرمايد: (ع): ثم اثرتنا به علي سائر الامم، و اصطفيتنا بفضله دون اهل الملل، فصمنا بامرك نهاره، و قمنا بعونك ليله، متعرضين بصيامه و قيامه لما عرضتنا له من رحمتك، و تسببنا اليه من مثوبتك و أنت الملي بمارغب فيه اليك، الجواد بما سئلت من فضلك، القريب الي من حاول قربك؛ سپس ما را به وسيله آن ماه بر همه امتها برگزيدي و به فضل و برتري آن، ما را بر ملتها و كيشها برتري دادي (اين بيان صريح و آشكار است در اين كه ماه رمضان از خصايص پيروان دين اسلام است، چنان كه در شرح جمله سوم از دعاي چهل و چهارم به آن اشاره شد) پس به فرمان تو روزش را روزه داشتيم و به ياري تو شبش را (براي بندگي) برخاستيم در حالي كه روزه داشتن و برخاستن آن خود را براي رحمتت كه ما را بر آن خواسته اي در آورديم و آن را وسيله پاداش تو گردانيديم و تو به آنچه از درگاهت خواسته شود توانايي، به آنچه از فضل و احسانت درخواست گردد بخشنده اي، به كسي كه قصد تقرب به (رحمت) تو كند نزديكي.
حضرت زهرا (س) روزه هاي ماه رمضان را عامل دست يابي به اخلاص مي داند و مي فرمايد: جعل الله … الزكاه تزكيه للنفس و نماء في الرزق، و الصيام تثبيتا للاخلاص؛ خداي تعالي زكات را مايه پاكي جان و فزوني روزي، و روزه را براي پابرجايي اخلاق قرارداد. (احتجاج طبرسي ج 1، ص 852)
و در جايي ديگر درباره چگونگي دست يابي به اخلاص در ماه رمضان مي فرمايد: ما يصنع الصائم بصيام اذا لم يصن لسانه و سمعه و بصره و جوارحه؛ اگر روزه ، زبان و گوش و چشم و دست و پاي روزه دار را از ارتكاب اعمال ناپسند حفظ نكند، روزه را مي خواهد چه كند و به چه دردش مي خورد. (مستدرك الوسائل، ج 7، ص 663)
