امید، عامل یا مانع رشد و آثار آن

بسم الله الرحمن الرحیم

امید به معنای چشمداشت و انتظار و توقع نسبت به کسی یا چیزی، موتور محرکه ای برای ادامه زندگی انسان و پیشرفت است. بی امید نمی توان چشم انداز روشنی نسبت به آینده و پیشرفت داشت؛ زیرا این «رجا»، «طمع»، «تمنی»، «امل» و مانند آنها در قلب و دل آدمی است که انسان را به انجام عملی وا می دارد یا منتظر می گذارد تا شرایط برای تحقق آن فراهم آید.

البته برخی گرفتار دام و خواطر شیطانی، نا امیدی می شوند و نه تنها گامی برای تحقق مقصود نمی کنند، بلکه اگر شرایط نیازمند انتظار باشد، انتظاری نمی کشند و با جزع و فزع بلکه به سبب دمیده شدن فسون ناامیدی دست به خودکشی می زنند و تمام پل ها را پشت سر خویش خراب می کنند و جایی برای انتظار نمی گذارند؛ در حالی که همین انتظار مانند «انتظار فرج» خود عامل سرزندگی، نشاط، تلاش، کوشش و مقابله با تلقینات شیطانی است.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان با امید زنده است؛ امیدی که بر پایه و اساس عقلانیت و حقایق هستی از جمله امدادهای غیبی الهی بنا گذاشته شده است و با «توهم» و آرزوهای بی پایه بسیار متفاوت است. البته از نظر قرآن، انسان میان خوف و رجا، ترس و طمع می بایست زندگی خویش را سامان دهد؛ بنابراین، در کنار امید عقلانی و حقانی و دوری از آرزو بی پایه واساس می بایست به این حقیقت توجه داشت که امید می بایست با  کار و تلاش و توکل بر خدا باشد.

بی گمان فهم و ادراک حقیقت امید، عوامل، موانع و آثار آن می تواند مفهوم جدیدی به زندگی انسان در فضای فلسفه و سبک زندگی قرآنی ارایه دهد. بر این اساس نویسنده با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن بر آن است تا این حقیقت را تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

امید در سایه حقایق و توسل به اسباب معنوی

حقیقت امید چیزی جز انتظار نسبت به بهبود وضعیت آینده به شکل مطلوب بر اساس عقلانیت و فهم واقعیت ها و حقیقت ها و پیوند اسباب مادی با معنوی نیست؛ زیرا از نظر قرآن، در فهم و درک امور نمی بایست تنها به واقعیت های موجود مادی دنیوی بسنده کرد؛ زیرا عوامل تاثیرگذار در هستی محدود به اسباب مادی دنیوی نیست، بلکه عوامل تاثیرگذار شامل اسباب معنوی نیز می شود که از مهم ترین آنها، خدا و مشیت و اراده الهی است؛ زیرا اگر تنها به اسباب مادی دنیوی و واقعیت های موجود بسنده شود، انسان دچار نومیدی می شود؛ زیرا گاه شرایط و وضعیت موجود چیزی جز بن بست نیست؛ زیرا شخص یا گروه یا اجتماع ممکن است از همه جهات تحت محاصره ای قرار گیرند که گویی نابودی و شکست برای آنان حتمی است؛ اما وقتی شخص یا گروه و اجتماع به عوامل و اسباب غیر مادی از جمله عنایات و امدادهای غیبی الهی توجه می یابد، هرگز خود را در بن بست و شکست نمی یابد، بلکه از همان جایی که احتمال شکست همه جانبه و حتی نابودی می رود، گشایشی می شود که ورقه را کاملا بر می گرداند. گزارش هایی قرآنی بسیاری را می توان یافت که در اوج مشکلات بر اساس واقعیت ها و احتمال قطعی شکست و نابودی، حقیقتی دیگر در کار می آید که ورقه را کاملا بر می گرداند؛ چنان که در داستان احاطه قوم موسی(ع) از هر سوی به وسیله لشکریان فرعونی و دریا، خدا دریا را برای موسی(ع) گشود و آنان را نجات داده و فرعونیان را غرق کرد.(شعراء، آیات 60 تا 67)

البته از نظر قرآن، این امر اختصاص به حضرت موسی(ع) ندارد، بلکه آیتی برای مومنان است(شعراء، آیه 67) و این امر بر کسانی که اهل ایمان و توکل بر خدا همراه با عمل و اقدام هستند، تکرار خواهد شد چنان که برای مومنان در جنگ های بسیاری اتفاق افتاد که از جمله آنها جنگ های بدر، حنین و مانند آنها است.(توبه، آیه 25)

بنابراین، از نظر آموزه های قرآنی، در ایجاد امید نمی بایست تنها به اسباب مادی دنیوی بسنده کرد؛ زیرا اگر به اسباب مادی بسنده شود، شاید بتوان که در اکثر موارد به جای امید گرفتار ناامیدی می شود؛ زیرا اوضاع در بیش تر موارد بر اساس سنجه های مادی و توجه به اسباب مادی، نه تنها امیدآفرین نیست، بلکه نومیدزا است؛ اما وقتی انسان به اسباب معنوی در کنار اسباب مادی توجه می کند و به دعا و توسل و توکل تکیه می کند، امید در دل انسان ایجاد می شود و زندگی شخص به طور کامل دگرگون می گردد.

پس باید دانست که انسان زمانی می تواند امید داشته باشد که تنها به اسباب مادی دنیوی نمی بایست اکتفا کند، بلکه می بایست به اسباب معنوی و فرامادی نیز توجه داشته باشد؛ یعنی میان واقعیت موجود و حقایق توجه داشت؛ زیرا هر چند که واقعیت این است که انسان مثلا در شرایط «عسر» و «حرج» و مانند آنها است که موجب نومیدی می شود؛ زیرا یا مقصود و مطلوب دور از دسترس است یا اصلا دست یافتنی نمی نماید؛ اما وقتی انسان به حقایق توجه می کند که شامل مشیت و اراده الهی و امدادهای غیبی می شود با عمل همراه با توکل ، می تواند امید داشته باشد و مقصود و مطلوب را به دست آورد. این همان انتظاری است که در میان مومنان است؛ زیرا مومنان به این امر باور دارند که «یدالله فوق ایدیهم؛ دست خدا بالای دست هایشان است»(فتح، آیه 10)؛ یعنی نمی بایست به شرایط و وضعیت موجود تنها بسنده کرد و نومید شد؛ زیرا این خدا است که می توان کلا ورقه را بر گرداند و امری دور از دسترس یا غیر قابل دست یافتنی را ایجاد کند و شخص را به چیزی برساند که اصلا باورش نمی شود.

بی گمان انسان به امید زنده است و بر اساس آن، کار و تلاش می کند(اسراء، آیه 28؛ زیرا ابتغاء به معنای تلاش برای رسیدن به خواسته ها است؛ اما باید توجه داشت که از نظر قرآن، این کار و تلاش چنان که گفته شد می بایست همراه با توکل به خدا باشد؛ از همین روست که خدا به صراحت به پیامبرش می فرماید: فاذا عزمت فتوکل علی الله؛ پس هر گاه عزم بر عمل و کاری کردی، پس بر خدا توکل کن.(آل عمران، آیه 159)

در حقیقت از نظر قرآن، امید در سایه کار و توکل به خدا به دست می آید. این همان حقیقت امید بر اساس آموزه های قرآنی است.

اهمیت و ارزش امید در سایه درک آثار آن

از نظر آموزه های وحیانی قرآن برای درک اهمیت و ارزش امید می بایست به آثار توجه کرد؛ زیرا این آثار خود گواه روشنی است که امید در ساختار فلسفه و سبک زندگی انسان تا چه اندازه مهم و تاثیرگذار است.

از نظر قرآن، انسان در سایه امید به رحمت و پاداش الهی است که در کارهای سخت وارد می شود و تکالیفی چون جهاد را به جان می خرد و در یک کلمه کارها بر او آسان می شود؛ زیرا امید دارد که با انجام تکالیف و کارهای سخت می تواند رضایت خدا را به دست آورد. پس هر کاری را انجام می دهد تا رضایت خدا را به دست آورد و پاداشی را کسب کند. پس هر کاری هر چند که بسیار سخت و دشوار باشد، با امید به رحمت و پاداش بزرگ الهی برای انسان آسان می شود. بنابراین، آسانی کارها برای هر کسی در سایه امید به دست می آید.(نساء، آیه 104)

بر اساس گزارش های قرآنی، امید به عنایت الهی موجب می شود تا شخص کارهای سخت و تکالیف سنگین را انجام دهد و استقامت و پایداری ورزد و در شرایط سخت جنگی نومید نشود، بلکه امیدوارانه فعالیت و تلاش کند تا به نتیجه برسد.(نساء، آیه 84)

اصولا انگیزه حرکتی انسان و عزم به عمل زمانی در انسان تقویت می شود که امید به موفقیت و کامروایی داشته باشد. بنابراین، اگر کسی به میدان جهاد می رود، به امید پیروزی در دنیا یا پاداش اخروی در قبال شهادت است(توبه، آیه 52) و اگر دست به دعا بر می دارد، به امید اجابت است(بقره، آیه 186) و اگر به اعمال صالح می پردازد به امید لقاء الله است(کهف، آیه 110؛ عنبکوت، آیه 5)، چنان که اصلاح رفتارها و افکار و تصحیح آن به دنبال امید به آینده برتر و نظام عالی هم چون نظام عدالت قسطی در همه جهان است.(یونس، آیات 7 و 8؛ کهف، آیه 110؛ انبیاء، آیه 105)

هم چنین از نظر قرآن، اگر امید به آمرزش و مغفرت الهی نبود، انسان پس از گناه دچار افسردگی و نومیدی می شد و هرگز کاری برای توبه و اصلاح امر خویش نمی کرد، اما وقتی امید به آمرزش و مغفرت الهی داشته باشد، اقدام به توبه و اصلاح امر خویش می کند.(بقره، آیه 218؛ زمر، آیه 53)

خدا به عناوین گوناگون مومنان را تشویق و ترغیب به امیدواری می کند تا گرفتار نومیدی نشوند که مانع حرکت و پیشرفت می شود؛ از این رو، همان گونه که برای تقویت روحیه و استقامت مجاهدان امیدآفرینی می کند و آنان را پیروز میدان نبرد حق و باطل معرفی می نماید، هم چنین به کسانی که دچار اسراف در امور زندگی شده اند، این امید را می دهد که با توبه و استغفار و اصلاح امر می توانند مورد مغفرت الهی قرار گیرند و از رحمت خاص الهی نیز برخوردار شوند.(زمر، آیه 53)

شکی نیست که امید نقش بسیار مهمی در اصلاح و بازگشت انسان خطاکار و گناهکار دارد و این امید است که او را به این سو باز می گرداند و از ادامه خطاکاری و گناهکاری باز می دارد.(نساء، آیه 64؛ توبه، آیات 102 و 106)

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، قرار گیری در زمره محسنین(اعراف، آیه 56)، قرار گیری در مقام اسوه و سرمشق دیگران(احزاب، آیه 21؛ ممتحنه، آیه 6)، بازگشت به سوی خدا و کسب نعمت های ازدست رفته(قلم، آیات 17 تا 32)، تلاش و کوشش برای رفع مشکلات و موانع(یوسف، آیه 87)، جلب رحمت(احزاب، آیه 56)، صبر جمیل و شکیبایی زیبا(یوسف، آیه 83) و مانند آنها از دیگر آثار امید است.

البته کسانی که امید به لقاء الله و حیات پس از مرگ دارند و برای آخرت خویش تلاش می کنند، هر گز دنبال ظلم و طغیانگری(فرقان، آیه 21؛ نباء، آیات 22 و 27) استکبار(فرقان، آیه 21) و فساد و افساد (عنکبوت، آیه 36) و مانند آنها نمی روند و گرایش به دنیاطلبی و آخرت گریزی ندارند.(یونس، آیه 7)

باید توجه داشت که نابودی امت های ظالم و مستکبر و عذاب های دنیوی نسبت به آنها، خود یکی از عوامل امیدآفرین برای مردمان و عبرت است تا نه خود دنبال ظلم و استکبار نروند، بلکه امید داشته باشند که ظلم و استکبار در نهایت نابود می شود و مستکبران و ظالمان در همین دنیا نیز مجازات می شوند.(فرقان، آیه 20)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان مومن می بایست در زندگی خویش به این باور و اعتقاد و ایمان کامل باشد که مومنان پس از عسر به یسر می رسند و از مشکلات به آسانی و از بحران اقتصادی به آسایش و رفاه دست می یابند حتی اگر این بحران ها و مشکلات به سبب خطا و گناه بوده ولی امید به بخشش و مغفرت داشته و بهبود اقتصادی را توقع و انتظار دارند.(قلم، آیات 17 تا 32)

امید به پاداش های الهی(فاطر، آیه 29؛ نوح، آیه 13)، حل مشکلات زندگی در سایه لطف و رحمت الهی(طلاق، آیه 7؛ هود، آیات 9 و 11)، امید به امدادهای غیبی الهی(بقره، آیه 214)، امید به رضایت خدا و بهبود شرایط اقتصادی(حشر، آیه 8)، امید به عفو و بخشش خدا(نساء، آیات 98 و 99)، امید به فضل خدا(نساء، آیه 32)، امید به هدایت الهی(توبه، آیه 18؛ کهف، آیه 24؛ قصص، آیه 22)، امید به رستگاری(قصص، آیه 67)، امید به لقاء الله(کهف، آیه 110؛ عنکبوت، آیه 5)، امید به مغفرت (بقره، آیه 235)  و مانند آنها از دیگر امیدهایی است که انسان مومن را در شرایط سخت سرپا نگه می دارد و اجازه نمی دهد تا گرفتار ناامیدی و آثار زیانبار آن شود.

البته مومنان امیدی حقیقی و واقعی بر پایه مبانی حق و عقلی است و هرگز گرفتار امیدواهی و پوچ نمی شوند که بی جا و بی ریشه است. بنابراین، امید به مال و فرزند و زندگی جاودانه و آسایش و آرامش دایمی در دنیا ندارند؛ زیرا می دانند که این امیدها واهی و بی جا و پوچ است.(شعراء، آیه 129؛ کهف، آیه 46)

عوامل و بسترهای امیدآفرین

از نظر قرآن، عوامل متعدد و متنوعی موجب می شود تا امید در انسان ایجاد شود. از نظر قرآن، حتی وجود اسوه های نیک و موفق در میان انسان خود موجب می شود تا امید در دلهای پیروان ایجاد شود؛ چنان که پیامبر(ص) و حضرت ابراهیم و مومنان واقعی از کسانی هستند که در جایگاه انسان های موفق موجب می شوند تا دیگران به آینده امیدوار شوند و همان راه ایشان را سرمشق فکری و عملی قرار دهند و فلسفه و سبک زندگی خویش را بر اساس فلسفه و سبک زندگی آنان سامان دهند.(احزاب، آیه 21؛ ممتحنه، آیات 4 و 6)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اموری چون ایمان به خدا و قیامت(توبه، آیه 18)، عبادت (بقره، آیه 21؛ حج، آیه 77)، توبه و عمل صالح(قصص، آیه 67)، کارهای خیر(حج، آیه 77)، اقرار به گناه و ایمان به پذیرش توبه(توبه، آیه 102)، انفاق آشکار و نهان(فاطر، آیه 29)، اطاعت از خدا(آل عمران، آیه 132)، اطاعت از پیامبر(همان)، استغفار به پیشگاه خدا و طلب مغفرت(نمل، آیه 46)، اجتناب از پلیدی و کردارهای شیطانی (مائده، آیه 90)، اجتناب از رباخواری(آل عمران، آیه 130)، بشارت های الهی(حجر، آیه 55)، خشیت عالمانه از خدا (توبه، آیه 18)، تقوای الهی(بقره، آیه 189)، تقرب به خدا(نور، آیه 31؛ قصص، آیه 67)، تهجد و نافله شب(اسراء، آیه 79؛ طه، آیه 130)، جهاد در راه خدا(بقره، آیه 218؛ مائده، آیه 35)، حفاظت از مرزهای اسلامی(آل عمران، آیه 200)، تعمیر مساجد الهی(توبه، آیه 18)، اعمال عبادی چون نماز(فاطر، آیه 29)، روزه(بقره، آیه 183)، زکات(نور، آیه 56؛ توبه، آیه 18)، ذکر الهی(انفال، آیه 45)، ذکر نعمت های الهی(اعراف،آیه 69)، رعایت حدود الهی(طلاق، آیه 1)، دیدن معجزات الهی(بقره، آیه 73)، هجرت در راه خدا(بقره، آیه 218) و مانند آنها از مهم ترین عوامل و بسترهای امید آفرین است؛ زیرا خدا عنایت خاصی به این افراد می کند و انگیزه در زندگی و عمل را در ایشان تقویت و افزایش می دهد و ناامیدی را از دلهای ایشان دور می سازد.

موانع امید و آثار نومیدی

از نظر قرآن، اموری می تواند مانع جدی بر سر راه امیدواری انسان باشد. از مهم ترین آنها یاس از روح الله و رحمت الهی است.(یوسف، آیه 87)

هم چنین فقدان ایمان و باور به آخرت و لقاء الله و مانند آنها نیز از مهم ترین موانع جدی بر سر راه امید انسانی است.(یوسف، آیه 87؛ عنکبوت، آیه 23) از نظر قرآن، بروز مشکلات و امور ناخوشایند در زندگی(هود، آیه 9؛ روم، آیه 36)، شرایط نامطلوب مانند پیری و از کارافتادگی(آل عمران، آیه 40) و خشکسالی(شوری، آیه 28) در کنار گمراهی و ضلالت از راه حق و هدایت الهی(حجر، آیه 56) از مهم ترین موانع امید در انسان است.

البته باید توجه داشت که نومیدی خود بیانگر و نشانه ای از گمراهی و ضلالت است؛ زیرا کسانی گرفتار نومیدی می شوند که گرفتار ضلالت هستند.(حجر، آیات 55 و 56) هم چنین از نظر قرآن، کافران به سبب عدم ایمان و گرفتاری به کفر، مایوس از رحمت الهی و روح الله هستند.(یوسف، آیه 87)

از نظر قرآن، نومیدی انسان موجب می شود تا کارهای ناشایست انجام دهد و به عذاب الهی گرفتار شود.(یونس، آیات 7 و 8) هم چنین نومیدی از لقاء الله سبب سرکشی است(یونس، آیه 11؛ فرقان، آیه 21)؛ چنان که نومیدی از لقاء الله سبب درخواست های نامعقول از جمله درخواست تحریف قرآن و پیشنهاد آن به پیامبر(ص) از سوی کافران و مشرکان می شود.(یونس، آیه 15)

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، خودبزرگ بینی و تکبر درونی(فرقان، آیه 21)، سستی و ضعف کافران در برابر مومنان(نساء، آیه 104)، عبرت نگرفتن از سرگذشت دیگران(فرقان، آیه 20) از جمله پیامدهای منفی نومید از لقاء الله و رحمت الهی است.

به هر حال، نومیدی آثار زیانباری دارد. از همین روست که خدا آن را حرام دانسته و از آن نهی کرده است.(یوسف، آیه 87؛ زمر، آیه 53؛ حجر، آیه 55)