تعاملات خانوادگی در سبک زندگی قرآنی

بسم الله الرحمن الرحیم

سبک زندگی قرآنی بر مدار عدالت، احسان و اکرام می گردد و هرگز هیچ گونه ظلم و ستمی هر چند به اندازه مثقال ذره ای را بر نمی تابد. البته از آن جایی که پیامبر(ص) دعوت به مکارم اخلاقی کرده و می کوشد مومنان را بر اساس آن تربیت کند، پس زندگی قرآنی نخست بر مدار اکرام و در مرتبه نازل تری بر مدار احسان و در مرتبه پست تری در مرتبه عدالت خواهد بود. نویسنده با مراجعه به آموزه های اسلامی بر آن است تا سبک زندگی در تعاملات و معاشرت خانوادگی را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

معاشرت بر پایه معروف و پسندیده ها

خداوند در آیه 19 سوره نساء درباره معاشرت خانوادگی می فرماید: عاشِروهُنَّ بِالْمَعْروفِ فَاِنْ كَرِهْتُموهُنَّ فَعَسى اَنْ تَـكْرَهوا شَيْئا وَ يَجْعَلَ اللّه‏ُ فيهِ خَيْرا كَثيرا؛ با زنان به شايستگى رفتار كنيد، و اگر آنها به جهتى ناخوشايندتان بودند اظهار نكنيد چه بسا چيزها كه ناپسند شماست، حال آن‏كه خداوند در آن، خير فراوانى براى شما قرار داده است.

رفتار بر پایه معروف و پسندیده به معنای رفتار بر پایه همه خوبی ها، خیرات و فضایلی خواهد بود که عقل و عرف و شرع آن را پسندیده می شمارند. بر اساس قاعده طلایی «هر چه برای خود می پسندی برای دیگران بپسند» انسان می بایست بهترین ها را برای دیگران بخواهد چنان که دوست دارد دیگران نیز چنین رویه و رفتاری را با او در پیش گیرند.

شخصی نزد پیامبر(صلی الله علیه واله و سلم ) آمد تا عملی را بیاموزد که بدان خود را همواره مورد سنجش قرار دهد و بتواند نسبت خود را با خدا و بهشت ارزیابی کند. در روایت آمده است: «قال رجل للنبی(ص): یا رسول‌الله! علمنی عملا لایحال بینه و بین الجنه؟ قال: لاتغضب و لاتسال الناس شیئا و ارض للناس ما ترضی لنفسک؛ شخصی از پیامبر اسلام پرسید: «ای فرستاده خدا!‌کاری به من یاد بده که میان آن عمل و بهشت فاصله‌ای نباشد.»

پیامبر فرمود: «عصبانی مشو و از مردم چیزی طلب مکن و آنچه را برای خود می‌پسندی برای مردم نیز همان را بپسند» (امالی طوسی، ص 507؛‌ مستدرک الوسائل، ج 7، ص 222؛ بحارالانوار، ج 27، ص 72 و ج 47، ص47، ص 125)

در جایی دیگر آمده است که عرب بادیه‌نشینی نزد پیامبر آمد و رکاب شتر پیامبر(صلی الله علیه و آه وسلم) را گرفت و گفت: ای رسول خدا! چیزی به من یاد بده که به وسیله آن وارد بهشت شوم!

پیامبر فرمود: «آنچه را که دوست داری دیگران نسبت به تو روا دارند، تو نیز همان را نسبت به آنان روا دار؛ و آنچه را که ناپسند می‌داری که دیگران نسبت به تو انجام دهند، تو نیز آن را در حق آنان انجام مده. اینک، رکاب شتر مرا رها کن! (کافی، ج 2 ص 146)

همچنین آن حضرت در نصیحتی به علی‌بن‌ابی‌طالب(علیه السلام) فرمود: «یا علی! ما کرهته لنفسک فاکره لغیرک و ما احببته لنفسک فاحببه لاخیک تکن عادلا فی حکمک مقسطا فی عدلک محبا فی اهل السماء مودودا فی صدور اهل الارض احفظ وصیتی ان شاء‌الله تعالی»؛ ای علی! هرچه برای خود نمی‌پسندی برای دیگران مپسند و آنچه برای خود می‌خواهی برای دیگران هم بخواه؛ در این صورت در قضاوت خویش دادگر و در دادگری‌ات یکسان نگر خواهی بود و اهل آسمان تو را دوست خواهند داشت و در سینه اهل زمین به محبت جای خواهی گرفت. این سفارش مرا به خواست خدا به خاطر بسپار و بر آن محافظت نما. (تحف‌العقول7 ص 113؛ بحارالانوار، ج 47، ص 86)

امام علی(علیه السلام) نیز می‌فرماید: «اجعل نفسک میزانا فیما بینک و بین غیرک، فأحبب لغیرک ما تحب لنفسک و اکره له ما تکره لها؛ خودت را میزان میان خود و دیگران قرار ده، پس آنچه که برای خود دوست می‌داری، برای دیگران هم دوست بدار و آنچه برای خود نمی‌پسندی، برای دیگران هم مپسند. (نهج‌البلاغه، نامه 31)

پس اگر شخص باید در جامعه و در تعاملات و معاشرت عمومی با مردم مراعات این قاعده طلایی را بکند، به طریق اولویت باید در تعاملات و معاشرت خانوادگی این اصل مراعات شود.

مراعات انصاف و احسان با خانواده

انصاف به معنای نصف و نیمه کردن، به این معناست که در کارها به گونه ای رفتار کنیم که هماره کفه ترازو در حالت اعتدال باشد و کفه ای سنگین تر نباشد. بنابراین در هر کاری که انجام می شود، انسان ضرر و زیان را مساوی میان خود و شریک تقسیم کند و کاری نکند که به او بی انصافی شود و کفه اش سنگین تر باشد. البته ممکن است که انصاف اقتضای عدالت نباشد، ولی انسان برای این که ضرر کم تری را به دیگری تحمیل کند، بخشی از ضرر را خود متحمل می شود تا این گونه نوعی ایثارگری داشه باشد.

وقتی انسان بر اساس اصل عدالت عمل می کند می بایست مقابله به مثل کند و بدی را با بدی و نیکی را با نیکی پاسخ دهد (بقره، آیه 194؛ یونس، آیه 27؛ نحل، آیه 126)؛ اما وقتی از در انصاف رفتار می کند، بر آن است تا بر اساس قاعده طلایی رفتار کند و خود را در وضعیت دیگری قرار می دهد و می گوید اگر خودم در جایگاه او بودم دوست داشتم چگونه با من تعامل کنند؟ در این زمان است که دوست می دارد که انصاف از در احسان صورت گیرد و فراتر از مقام عقل و عدل، از مقام قلب و عاطفه انسانی با او رفتار شود. این همان باب انصاف است که هر کسی دوست دارد با او چنین رفتار شود.

امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: أَنصِفِ النّاسَ مِن نَفسِكَ وَ أَهلِكَ وَ خاصَّتِكَ وَ مَن لَكَ فيهِ هَوىً وَاعدِل فِى العَدُوِّ وَالصَّديقِ؛ خودت و خانواده‌‏ات و نزديكانت و كسانى كه به آنان علاقه دارى، با مردم منصفانه رفتار كنيد و با دوست و دشمن به عدالت رفتار نمایید.(تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص 394، ح 9101)

آن حضرت (ع) در جایی دیگر می فرماید: اَلاْنْصافُ يَرْفَعُ الْخِلافَ وَ يوجِبُ الاْيتِلافَ؛ انصاف، اختلافات را از بين مى‏برد و باعث الفت و همبستگى مى‏شود. (غررالحكم، ح ۱۷۰۲)

پس در تعاملات خانوادگی باید به طریق اولویت اصل انصاف مراعات شود؛ زیرا بنیاد خانواده بر محبت، مودت، مهر و رحمت است که به حوزه قلب و عواطف ارتباط دارد تا این گونه آرامش و سکونت در خانواده حاکم گردد و روابط خانوادگی گرم و صمیمی شود؛ چرا که انصاف تعامل مبتنی بر نوعی احسان و ایثار و از خودگذشتگی است تا کم تر ضرر و زیانی متوجه طرف مقابل شود که حتی ممکن است خطاکار باشد.

خداوند در بیان مبانی، اصول و اهداف تشکیل خانواده می فرماید: وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ؛ و از نشانه‏هاى او اينكه از نوع‏ خودتان همسرانى براى شما آفريد تا بدانها آرام گيريد، و ميانتان دوستى و رحمت نهاد. آرى، در اين نعمت‏ براى مردمى كه مى‏انديشند قطعاً نشانه‏هايى است.(روم، آیه 21)

امام سجاد (ع) در تبیین حقوق زن به این اصول و اهداف اشاره کرده و می فرماید: حَقُّ رَعيَّتِكَ بِمِلْكِ النِّـكاحِ فَاَنْ تَعْلَمَ اَنَّ اللّه‏َ جَعَلَها سَكَنا وَ مُسْتَراحا وَ اُنْسا وَ واقيَةً وَ كَذلِكَ كُلُّ واحِدٍ مِنْكُما يَجِبُ اَنْ يَحْمَدَ اللّه‏َ عَلى صاحِبِهِ وَ يَعْلَمَ اَنَّ ذلِكَ نِعْمَةٌ مِنْهُ عَلَيْهِ وَ وَجَبَ اَنْ يُحْسِنَ صُحْبَةَ نِعْمَةِ اللّه‏ِ وَ يُكْرِمَها وَ يَرْفَقَ بِها وَ اِنْ كانَ حَقُّكَ عَلَيْها اَغْلَظَ وَ طاعَتُكَ بِها اَلْزَمَ فيما اَحْبَبْتَ وَ كَرِهْتَ ما لَمْ تَـكُنْ مَعْصيَةً فَاِنَّ لَها حَقَّ الرَّحْمَةِ وَ الْمُؤانَسَةِ وَ مَوْضِعَ السُّكونِ اِلَيْها قَضاءَ اللَّذَّةِ الَّتى لابُدَّ مِنْ قَضائِها وَ ذلِكَ عَظيمٌ وَ لا قُوَّةَ اِلاّ بِاللّه‏ِ؛ حق زن آن است كه بدانى خداوند او را مايه آرامش و آسايش و همدم و پرستار تو قرار داده است، هم چنين بر هر يك از شما واجب است كه خداوند را به خاطر وجود ديگرى ستايش كند و بداند كه او نعمتى است كه خداوند ارزانى داشته و واجب است كه با نعمتِ خداوندى رفتار نيك داشته باشد و او را گرامى بدارد و با او سازگارى كند و هرچند حق تو بر زنت بيشتر است و فرمان‏پذيرى از تو، در هر چه دوست مى‏دارى يا نمى‏پسندى، تا آن‏جا كه گناه نباشد، بر او لازم‏تر است، در هر حال او اين حق را دارد كه از تو مهربانى ببيند و از همدمى تو برخوردار شود، و حق دارد كه در برآوردن كامى كه به ناچار بايد برآورده شود، آرامش و آسايشش تأمين شود و اين حقى بس بزرگ است وهيچ نيرو و توانى جز به خداوند نيست. (تحف العقول ، ص ۲۶۱)

از تعریفی که برای انصاف گفته شد معلوم می شود که انصاف از مصادیق احسان است؛ زیرا در احسان عواطف در کنار عقل قرار می گیرد و انسان فراتر از عدالت می خواهد از حقوق خود بگذرد.

در آیات قرآنی روابط اجتماعی بر سه اصل عدالت و احسان و اکرام تعریف شده است. البته عبور از مقام عدالت به مقام احسان سخت و دشوار است؛ زیرا شخص باید از حق خود بگذرد و به نوعی ایثار کند؛ چنان که زنی از مهریه و صداق خویش می گذرد؛ چرا که آن را اقرب و نزدیک تر به مصداق تقوای الهی می یابد که موجب ارزش گذاری و کرامت انسانی است.(بقره، آیه 237؛ حجرات، آیه 13) از مصادیق احسان، همان عفو و گذشت از خطاکار و گناهکار است؛ چنان که خداوند عفو از قاتل را به عنوان مصداقی از احسان مطرح می کند.(بقره، آیه 178)

خداوند در آیه 22 سوره نور می فرماید اگر شما دوست دارید که از خداوند از شما بگذرد پس شما هم عفو و گذشت داشته باشید؛ یعنی همان قاعده طلایی را در حق دیگران اجرا کنید.

اکرام نهایت عمل پسندیده

در آموزه های قرآنی بر اکرام به عنوان برترین فضلیت یاد شده است و تنها کسانی به این مقام می رسند که در مرتبه تقوای اخص باشند.

بر اساس آیه 8 سوره مائده عدالت مرتبه اول تقوای الهی است که از آن به تقوای عام یاد می شود. از این روست که خداوند در این آیه فرمان می دهد که عدالت را مراعات کنید که آن اقرب و نزدیک ترین رویه در رسیدن به تقوایی است که ما از آن به تقوای عام یاد می کنیم. خداوند می فرماید: اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى؛ عدالت ورزید که آن نزدیک تر به تقواست.

اما در آیه 237 سوره بقره ، احسان در قالب عفو را مرتبه دوم تقوای الهی دانسته که همان مرتبه تقوای خاص است. خداوند این مرتبه را نیز اقرب به تقوای الهی معرفی کرده و می فرماید: وَأَن تَعْفُواْ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى ؛ و این که عفو کنید که به تقوای الهی نزدیک تر است.

اما اوج مراتب تقوا را کسی داراست که اهل اکرام باشد؛ چنین شخصی نه تنها عفو می کند و بلکه پاسخ بدی را با انواع خیرات و نیکی ها می دهد؛ چنان که امام حسن(ع) در برابر شامی که دشنام داد عمل کرد و نه تنها مقابله به مثل بر اساس عدالت نکرد، بلکه بر اساس قاعده احسان، عفو کرد و بر قاعده اکرام او را مهمان کرد.

خداوند در آیه 27 سوره فرقان درباره عبادالرحمن می فرماید: وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا؛ و چون بر لغو بگذرند با کرامت و بزرگوارى مى‏گذرند.

پیامبر گرامی (ص) فلسفه و هدف بعثت خویش را تربیت افراد مومن بر اساس قاعده اکرام دانسته و می فرماید: إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ؛ (بحارالانوار، ج 16 ، ص 210؛ بحار الانوار، ج 68، ص 382، بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج 10، ص 323، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ سوم، 1424ق)

بنابراین، مومن می بایست در رفتار خانوادگی فراتر از عدالت و احسان بر مدار و محور اکرام رفتار کند. از این روست که امام باقر (ع) می فرماید: اِنَّ اَكْرَمَكُمْ عِنْدَاللّه‏ِ اَشَدُّكُمْ اِكْراما لِحَلائِـلِهِمْ؛ گرامى‏ترين شما نزد خداوند، كسى است كه بيشتر به همسر خود اکرام کند و احترام بگذارد. (وسائل الشيعه ، ج ۱۵، ص ۵۸ ، ح ۶)

مسئولیت همسران در قبال یک دیگر

در آیات و روایات به تکالیف و مسئولیت های متقابل همسران در کنار حقوق آنان پرداخته شده است. البته هر تکلیفی برای همسری، حقی برای او ایجاد می کند؛ زیرا در باطن هر حقی تکلیفی و در باطن هر تکلیفی حقی نهفته است.

پيامبر (ص) در باره مسئولیت های متقابل همسران می فرماید: اَلرَّجُلُ راعٍ عَلى اَهْلِ بَيْتِهِ وَ هُوَ مَسؤُولٌ عَنْهُمْ وَ الْمَرْاَةُ راعيَةٌ عَلى بَيْتِ بَعْلِها وَ وُلْدِهِ وَ هِىَ مَسْؤُولَةٌ عَنْهُمْ ؛ مرد، سرپرست خانواده است و درباره آنان از او سئوال مى‏شود و زن، سرپرست خانه شوهرش و فرزندان اوست و درباره آنان از وى سئوال مى‏شود. (صحيح بخارى، ج ۳، ص ۱۲۵)

انجام مسئولیت های متقابل زمینه ساز بهره مندی از بهشت و برکاتی از جمله شفاعت در روز قیامت است. پيامبر (ص) می فرماید: اَ يُّمَا امْرَاَةٍ ماتَتْ وَ زَوْجُها عَنْها راضٍ دَخَلَتِ الْجَنَّةَ؛ هر زنى، از دنيا برود و شوهرش از او راضى باشد، به بهشت مى‏رود. (نهج الفصاحه، ح ۱۰۲۲) امام باقر (ع) نیز می فرماید: لا شَفيعَ لِلْمَرْاَةِ اَنْجَحُ عِنْدَ رَبِّها مِنْ رِضا زَوْجِها؛ هيچ شفاعت كننده‏اى براى زن نزد پروردگارش نجات بخش‏تر از رضايت شوهرشنيست. (خصال، صدوق، ص ۵۸۸)

رضایت مندی از یک دیگر

زن و شوهر باید کاری کنند که هر دو از یک دیگر راضی و خشنود باشند. امام على (ع) درباره رفتار و سیره خود و فاطمه (س) می فرماید : فَوَ اللّه‏ِ ما اَغْضَبْتُها و لا اَكْرَهْتُها عَلى اَمْرٍ حَتّى قَبَضَهَا اللّه‏ُ عَزَّوَجَلَّ اِلَيْهِ و لا اَغضَبَتْنى و لا عَصَتْ لى اَمرا و لَقَد كُنْتُ اَنْظُرُ اِلَيْها فَتَنكَشِفُ عَنِّى الهُمومُ وَالاَحزانُ ؛ به خدا سوگند كه هرگز بر فاطمه عليها السلام غضب نكردم و او را به كارى مجبور نساختم، تا آن‏ كه خداوند عزّوجلّ او را به نزد خويش بُرد و او نيز مرا خشمگين نساخت و هرگز برخلاف خواست من عمل نكرد و من هرگاه به او نگاه مى‏كردم، غصّه‏ها و اندوه‏هايم برطرف مى‏شد. (كشف الغمّة ، ج ۱، ص ۳۶۳)

پيامبر (ص) می فرماید: مَنْ كانَ لَهُ امْرَاَةٌ تُؤذيهِ لَمْ يَقْبَلِ اللّه‏ُ صَلاتَها وَ لا حَسَنةً مِنْ عَمَلِها حَتّى تُعينَهُ وَ تُرضيَهُ وَ اِنْ صامَتِ الدَّهرَ وَ قامَتِ اللَّيْلَ وَ اَعْتَقَتِ الرِّقابَ وَ اَ نْفَقَتِ الاَمْوالَ فىسَبيلِ اللّه‏ِ وَ كانَتْ اَوَّلَ مَنْ يَرِدُ النّارَ ثُمَّ قالَ و عَلَى الرَّجُلِ مِثْلُ ذلِكَ الوِزْرِ وَ الْعَذابِ اِذاكانَ لَها مُؤذيا ظالِما ؛ هر زنى، كه شوهرش را آزار دهد، اگر تمام عمرش را روزه بگيرد و شب‏ها عبادت كندو بنده‏ها آزاد نمايد و مال‏ها در راه خدا انفاق كند، خداوند هيچ نماز و كار نيكى را از اونمى‏پذيرد، تا آن‏گاه كه به شوهرش كمك كند و او را از خود راضى نمايد وگرنه آن زناولين كسى است كه به جهنم مى‏رود. سپس فرمودند: مرد، هم اگر همسر خود را اذيتكند يا به او ظلم نمايد، چنين گناه و عذابى خواهد داشت. (ثواب الاعمال ، ص ۳۳۵، ح ۱)

البته انسان به طور طبیعی هنگام خطا و گناه خشم می گیرد ولی باید خود را مهار و مدیریت کند و دیر خشم و زود خشنود باشد. پیامبر(ص) می فرماید: اِلا اِنَّ خَيْرَ الرِّجالِ مَنْ كان بَطى‏ءَ الْغَضَبِ سَريعَ الرِّضا وَ شَرَّ الرِّجالِ مَنْ كانَ سَريعَ الْغَضَبِ بَطى‏ءَ الرِّضا ؛ بدانيد كه بهترين انسان‏ها كسانى هستند كه دير به خشم آيند و زود راضى شوند وبدترين انسان‏ها كسانى هستند كه زود به خشم آيند و دير راضى شوند. (نهج الفصاحه ، ح ۴۶۹)

در این صورت است که مورد رضایت خداوندی قرار می گیرند و شرایط زندگی آنان بهبود می یابد؛ چنان که پیامبر(ص) در جایی دیگر می فرماید : اِذا اَرادَ اللّه‏ُ بِاَهْلِ بَيْتٍ خَيْرا فَقَّهَهُمْ فِى الدّينِ وَ وَقَّرَ صَغيرُهُمْ كَبيرَهُمْ وَ رَزَقَهُمُ الرِّفْقَ فى مَعيشَتِهِمْ وَ الْقَصْدَ فى نَفَقاتِهِم وَ بَصَّرَهُمْ عُيُوبَهُمْ فَيَتُوبُوا مِنْها وَاِذا اَرادَ بِهِمْ غَيْرَ ذلِكَ تَرَكَهُمْ هَمَلاً؛ هرگاه خداوند براى خانواده‏اى خير بخواهد، آنان را در دين دانا مى‏كند، كوچك‏ترها بزرگ‏ترهايشان را احترام مى‏نمايند، مدارا در زندگى و ميانه‏روى در خرج كردن راروزيشان مى‏نمايد و به عيوبشان آگاهشان مى‏سازد، تا آنها را برطرف كنند و اگر براى آنان جز اين بخواهد، به‏خودشان واگذارشان مى‏نمايد. (نهج الفصاحه، ح ۱۴۷)

هم سفره ای و هم غذایی

برخی از کارها و اعمال با آن که ساده است ولی عامل تقویت ارتباطات و تحکیم روابط خانوادگی می شود. از جمله این امور نشستن در کنار هم و خوردن غذا است. پيامبر (ص) برای همین بر این امور تاکید داشته و می فرماید : اِنَّ اللّه‏َ يُحِبُّ المُؤمِنَ وَ يُحِبُّ اَهْلَهُ وَوُلْدَهُ وَ اَحَبُّ شَى‏ءٍ اِلَى اللّه‏ِ تَعالى اَن يَرَى الرَّجُلَ مَعَ امَرأَتِهِ و وُلْدِهِ عَلى مائِدَةٍ يَأكُلونَ فَاِذَا اجتَمَعوا عَلَيْها نَظَرَ اِلَيْهِم بِالرَّحْمَةِ لَهُمْ فَيَغْفِرُ لَهُم قَبْلَ اَن يَتَفَرّقُوا مِنْ مَوْضِعِهِم ؛ خداوند، مؤمن و خانواده و فرزندانش را دوست دارد. محبوب‏ترين چيز نزد خداوندآن است كه مرد را با زن و فرزندانش بر سفره‏اى ببيند كه از آن غذا مى‏خورند. پس در آن هنگام كه بر سفره گرد آيند، به آنها نگاهى مهربانانه مى‏كند و آنها را پيش از آن‏كه از جاىخود متفرق شوند، مى‏آمرزد. (تنبيه الغافلين ، ص ۳۴۳، ح ۴۹۸)

پيامبر (ص) هم چنین می فرماید که مرد می بایست غذایی که همسرش دوست دارد بخواهد و آن را میل کند تا این گونه صفا و صمیمت میان آنان افزایش یابد. ایشان می فرماید: اَلمُؤمِنُ يَأكُلُ بِشَهْوَةِ اَهلِهِ، اَلمُنافِقُ يَأكُلُ اَهْلُهُ بِشَهْوَتِهِ ؛ انسان با ايمان به ميل و رغبت خانواده‏اش غذا مى‏خورد، ولى منافق ميل و رغبت خود را به خانواده‏اش تحميل مى‏كند. (كافى ، ج ۴، ص ۱۲، ح 6)

آرایش زن برای همسر

انسان زیباترین موجود و آفریده هستی و خداوند وقتی انسان را آفریده و به حالت استوا درآورد برخود آفرین گفت: فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ(مومنون، آیه 14)

انسان نیز زیبایی را دوست می دارد و دنبال زینت ها می رود.(حدید، آیه 20) بر زن و مرد است که زیبایی را مراعات کرده و به آراستگی خود بپردازند؛ چرا که آراستگی و زینت های حلال دنیا برای مومنان است. البته از آن جایی که زنان از شنیدن لذت می برند و گوش آنان برای شنیدن حرف های خوش و نیک و زیبا آماده است؛ مردان از راه چشم لذت می برند. پس بر زن است که خود را بیاراید. پيامبر (ص) می فرماید : يَجِبُ عَلَى الرَّجُلِ لاِمْرَأَتِهِ ما يَجِبُ لَهُ عَلَيْها، اَن يَتَزَيَّنَ لَها كَما تَتَزَيَّنُ لَهُ فى غَيرِ مَأثَمٍ ؛ همان حقوقى كه لازم است مرد در رابطه با همسر خود رعايت كند، بر زن نيز لازم است اين‏كه شوهر، خود را براى همسر خويش آراسته كند؛ همان‏گونه كه زن، خود را درغير گناه براى همسر خويش آراسته مى‏كند. (الفردوس ، ج ۵، ص ۵۲۱ ، ح ۸۹۵۳)

امام صادق نیز می فرماید: لا غِنى بِالزَّوجِ عَنْ ثَلاثَةِ اَشْياءَ فيما بَيْنَهُ وَ بَيْنَ زَوْجَتِهِ وَ هِى الْمُوافَقَةُ لِيَجْتَلِبَ بِها مُوافَقَـتَها وَ مَحَبَّتَها وَ هَواها وَ حُسْنُ خُلُقِهِ مَعَها وَ اِسْتِعْمالُهُ اسْتِمالَةَ قَلْبِها بِالْهَيْئَةِ الْحَسَنَةِ فى عَيْنِها وَ تَوسِعَتِهِ عَلَيْها ؛ شوهر در رابطه با همسرش از سه چيز بى‏نياز نيست: سازگارى كه با آن، سازگارى ومحبت و عشق زن را به خود جلب كند و خوش اخلاقى با او و دلبرى از او با آراستن خودبراى وى و فراهم آوردن امكانات رفاهى او. (تحف العقول ، ص ۳۲۳)

در باره گفتار نیک مردان می توان به این حدیث اشاره کرد که امام سجاد(ع) بیان فرموده است ایشان می فرماید: اَلْقَوْلُ الْحَسَنُ يُثْرِى الْمالَ وَ يُنْمِى الرِّزْقَ وَ يُنْسِئُ فِى الاَجَلِ وَ يُحَبِّبُ اِلَى الاَهْلِ وَ يُدْخِلُ الْجَنَّةَ؛ گفتار نيك، ثروت را زياد و روزى را فراوان مى‏كند، مرگ را به تأخير مى‏اندازد، انسان را در خانواده محبوب مى‏كند و به بهشت وارد مى‏نمايد. (خصال، ص ۳۱۷، ح ۱۰۰)

غیرت و امانت داری

مرد و زن باید اهل خیانت نباشند و نسبت به یک دیگر امانت داری کنند. البته شایسته مرد است که غیرت ورزد و دیگران را از حریم خویش دور نگه دارد و غیرت زدایی کند و مردی را به حریم راه ندهد؛ ولی بر زن است که امانت داری کرده و به شوهرش خیانت نکند و مردی را به حریم خویش راه ندهد. امام صادق (ع) می فرماید : اِنَّ اللّه‏َ تَبارَكَ وَ تَعالى غَيورٌ وَ يُحِبُّ كُلَّ غَيورٍ وَ لِغَيْرَتِهِ حَرَّمَ الْفَواحِشَ ظاهِرَها وَ باطِنَها؛ خداوند تبارك و تعالى با غيرت است و هر با غيرتى را دوست دارد و از غيرتمندىاوست كه زشتى‏ها را از پيدا و ناپيدا، حرام فرموده است. (كافى، ج ۵ ، ص ۵۳۵، ح ۱)

امام على (ع) درباره غیرت مرد می فرماید : ايّاكَ وَ التَّغايُرَ فى غَيْرِ مَوْضِعِ غَيْرَةٍ فَاِنَّ ذلِكَ يَدْعُو الصَّحيحَةَ مِنْهُنَّ اِلَى السَّقَمِ وَلكن اَحْكِمْ اَمْرَهُنَّ فَاِنْ رَأَيْتَ ذَنْبا فَعاجِلِ النَّـكيرَ عَلَى الْكَبيرِ وَ الصَّغيرِ وَايّاكَ اَنْ تُعاقِبَ فَتَعْظُمَ الذَّنْبُ وَ تُهَوَّنَ الْعَتْبُ ؛ از غيرت نابه‏جا بپرهيز؛ چرا كه اين كار، زنان درستكار را به لغزش مى‏كشانَد؛ اما بركارزنان، نظارت داشته باش و هرگاه گناهى از آنان ديدى، چه بزرگ و چه كوچك، ازطريق نشان دادن ناخشنودى خويش، با آن برخورد كن و از مجازات كردن بپرهيز، چراكه گناه، بزرگ و تذكّر، كم اثر مى‏گردد. (تحف العقول، ص ۸۷)

البته امام صادق (ع) بر اساس قاعده طلایی می فرماید: بِرُّوا آباءَكُمْ يَبِرَّكُمْ اَبْناؤُكُمْ وَ عِفُّوا عَنْ نِساءِ النّاسِ تَعِفَّ نِساؤُكُمْ ؛ به پدر و مادر خود نيكى كنيد، تا فرزندانتان به شما نيكى كنند و نسبت به زنان مردم پاكدامن باشيد، تا زنانتان پاكدامن باشند. (كافى ، ج ۵، ص ۵۵۴ ، ح ۵)

اجتناب از بگو مگو

جدال و مجادله حتی اگر حق باشد موجب کدورت و تیرگی روابط می شود. از این روست که در خانواده می بایست از هر گونه جدال و مجادله اجتناب کرد.

امام هادى (ع) می فرماید : اَلْمِراءُ يُفْسِدُ الصَّداقَةَ الْقَديمةَ وَ يُحِلُّ الْعُقْدَةَ الْوَثيقَةَ وَ اَقَلُّ ما فيهِ اَنْ تَـكونَ فيهِ الْمُغالَبَةُ وَ الْمُغالَبَةُ أمتَنُ اَسْبابِ الْقَطيعَةِ ؛ بگو مگو، دوستى طولانى را از بين مى‏بَرد و رابطه محكم را به جدايى مى‏كشاند وكمترين اثر بگو مگو اين است كه هر كدام از دو طرف، مى‏خواهد بر ديگرى پيروز شود وهمين در پى پيروزى بودن، مهم‏ترين عامل قطع رابطه است. (نزهة الناظر، ص ۱۳۹، ح ۱۱)

جدال ریشه در بدخویی دارد که باید آن را ترک کرد؛ زیرا این گونه رفتارها زندگی را سخت و آرامش را سلب می کند. امام على (ع) می فرماید : ثَلاثٌ لايَهْنَأُ لِصاحِبِهِنَّ عَيْشٌ: اَلْحِقْدُ، وَ الْحَسَدُ، وَ سُوءُ الْخُلْقِ ؛ سه چيز است كه هر كس داشته باشد، زندگى بر او شيرين نيست: كينه، حسد و بد اخلاقى. (غررالحكم ، ح ۴۶۶۳)

رعایت مسایل جنسی

در آیات قرآنی از جمله آیه 58 سوره نور از سه زمان خلوت همسران سخن به میان آمده که هیچ کس در آن سه وقت از شبانه روز حق ورود به خلوتگاه همسران را ندارند. البته این خلوت کردن ها موجب تحکیم روابط همسری می شود. عرض کردن به همسر در این سه وعده در دستور کار اسلام قرار دارد. پیامبر(ص) به زنانی که وظیفه و تکلیف خود را مراعات نمی کنند هشدار داده و می فرماید:: لا يَحِلُّ لاِمْرَاَةٍ اَنْ تَنامَ حَتّى تَعْرِضَ نَفْسَها عَلى زَوْجِها تَخْلَعُ ثيابَها وَ تَدْخُلُ مَعَهُ فى لِحافِهِ فَـتُلْزِقُ جِلْدَها بِجِلْدِهِ، فَاِذا فَعَلَتْ ذلِكَ فَقَدْعَرَضَتْ نَفْسَها؛ هيچ زنى پيش از آن‏كه خود را در اختيار شوهرش قرار دهد، يعنى لباسش را درآورد و با او به بستر برود و خود را به او بچسباند، حق ندارد بخوابد، وقتى چنين كرد در واقع خود را در اختيار شوهرش قرار داده است. (مكارم الاخلاق، ص ۲۳۸)

آن حضرت(ص) در جایی دیگر می فرماید: اِنَّ خَيْرَ نِسائِكُمُ الْوَلُودُ الْوَدُودُ الْعَفيفَةُ، الْعَزيزَةُ فى اَهْلِهَا، الذَّليلَةُ مَعَبَعْلِهَا، الْمُتَبَرِّجَةُ مَعَ زَوْجِها، اَلْحِصانُ عَلى غَيْرِهِ الَّتى تَسْمَعُ قَوْلَهُ وَ تُطيعُ اَمْرَهُ وَ اِذاخَلا بِها بَذَلَت لَهُ ما يُريدُ مِنها ؛ بهترين زنانتان، زن زايا، بسيار مهربان و پاكدامن است كه نزد خويشاوندان خود عزيزباشد و در برابر شوهرش فروتن و مطيع، خود را براى شوهرش بيارايد و از غير اوبپوشاند، سخن شوهرش را بشنود و فرمان او را اطاعت نمايد و چون شوهرش با او خلوتكند، خود را در اختيار او قرار دهد.(كافى، ج ۵ ، ص ۳۲۴، ح ۱)

سفارش دیگران درباره معاشرت نیک با زن

در آموزه های قرآنی به این نکته توجه داده شده که زهد ورزی تنها گلیم خویش از آب بیرون کشیدن نیست؛ بلکه انسان نسبت به دیگران نیز مسئولیت دارد؛ از این روست که امر به معروف و نهی از منکر از واجبات اصلی در جامعه اسلامی است. خداوند در آیات سوره عصر بیان می کند که انسان ها تنها در صورتی از خسران و زیان ابدی رهایی می یابند که چهار اصل را مورد توجه قرار دهند: ایمان ، عمل صالح، توصیه به دیگران به حق و توصیه به صبر.

پس سفارش کردن دیگران به کارهای نیک و معروف از وظایف هر مسلمان و مومنی است. از جمله باید دیگران را به نیک رفتاری نسبت به همسر دعوت و سفارش کرد. پيامبر (ص) می فرماید: اِسْتَوْصُوا بِالنِّساءِ خَيْرا؛ يكديگر را به رفتار نيك با زنان سفارش كنيد. (بحارالأنوار ، ج ۳۳، ص ۶۲۸ ، ح ۷۴۴)

اکرام نسبت به والدین و فرزندان

همان طوری که نسبت به همسر به ویژه زن می بایست اکرام روا داشت، نسبت به والدین و فرزندان نیز می بایست بر اساس اکرام رفتار و معاشرت داشت. خداوند در آیات قرآنی بر احسان و اکرام والدین تاکید بسیار می کند.(بقره، آیه 63؛ نساء، آیه 36؛ انعام، آیه 151؛ اسراء، آیه 23)

امام سجّاد (ع) در تبیین حقوق فرزندان می فرماید: وَ أمّا حَقُّ وَلَدِكَ فَتَعْلَمَ اَنَّهُ مِنْكَ وَ مُضافٌ اِلَيْكَ فى عاجِلِ الدُّنْيا بِخَيْرِهِوَ شَرِّهِ وَ اَنَّكَ مَسئوُلٌ عَمّا وُلّيْتَهُ مِنْ حُسْنِ الاَدَبِ وَالدَّلالَةِ عَلى رَبِّهِ وَ الْمَعونَةِ لَهُ عَلى طاعَتِهِ فيكَ وَ فى نَفْسِهِ فَمُثابٌ عَلى ذلِكَ وَ مُعاقَبٌ فَاَعْمَلْ فى اَمْرِهِ عَمَلَ المُتَزَيِّنِ بِحُسْنِ اَثَرِهِ عَلَيْهِ فى عاجِلِ الدُّنْيا، المُعذِرِ اِلى رَبِّهِ فيما بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ، بِحُسْنِ الْقيامِ عَلَيْهِ وَ الاَخْذِ لَهُ مَنْهُ وَ لا قُوَّةَ اِلاّ بِاللّه‏ِ ؛ حقّ فرزند تو آن است كه بدانى او از توست و در اين جهان در نيك و بدِ خويش وابسته به توست و با تو نسبت به پرورش دادن خوب و راهنمايى كردن او به راه پروردگارش و يارى رساندن به او در اطاعت خداوند هم درباره خودت و هم حق او مسؤول هستى و براساس اين مسئوليت پاداش مى‏گيرى و كيفر مى‏بينى، پس در كار فرزند همچون كسى عمل كن كه كارش را در اين دنيا به حسن اثر خويش آراسته مى‏كند و تو به سبب حسن رابطه ميان خود و او سرپرستىِ خوبى كه از او كرده‏اى و نتيجه الهى كه ازاو گرفته‏اى، نزد پروردگار خويش معذور باشى و هيچ نيرو و توانى جز به خداوند نيست. (تحف العقول، ص ۲۶۳)

آن حضرت(ع) در باره تعامل با مادر می فرماید: فَحَقُّ اُمِّكَ فَاَنْ تَعْلَمَ اَنَّها حَمَلَتْكَ حَيْثُ لا يَحْمِلُ اَحَدٌ اَحَدا وَ اَطْعَمَتْكَ مِنْ ثَمَرَةِ قَلْبِها ما لا يُطْعِمْ اَحَدٌ اَحَدا وَ اَنَّها وَقَتْكَ بِسَمْعِها وَ بَصَرِها وَ يَدِها وَ رِجْلِها وَ شَعْرِها وَ بَشَرِها وَ جَميعِ جَوارِحِها مُسْتَبْشِرَةً بِذلِكَ فَرِحَةً مُوابِلَةً مُحْتَمِلَةً لِما فيهِ مَكرُوهُها وَ اَلَمُها وَ ثِقْلُها وَ غَمُّها حَتّى دَفَعَتْها عَنْكَ يَدُ الْقُدْرَةِ وَ اَخْرَجَتْكَ اِلَى الاَرْضِ فَرَضَيْتَ اَنْ تَشْبَعَ وَ تَجوعَ هىَ وَ تَكْسُوَكَ وَ تَعْرى وَ تَرْويَكَ وَ تَظْمَاَ وَ تُظِلَّكَ وَ تَضْحىوَ تُنَـعِّمَكَ بِبُؤْسِها وَ تُلَذِّذَكَ بِالنَّوْمِ بِاَرَقِها وَ كانَ بَطْنُها لَكَ وِعاءً وَحِجْرُها لَكَ حِواءً وَ ثَدْيُها لَكَ سِقاءً وَ نَفْسُها لَكَ وِقاءً تُباشِرُ حَرَّ الدُّنْيا وَ بَرْدَها وَ دونَكَ، فَتَشْكُرَها عَلى قَدْرِ ذلِكَ وَ لا تَقْدِرُ عَلَيْهِ اِلاّ بِعَوْنِ اللّه‏ِ وَ تَوْفيقِهِ؛ حق مادرت اين است كه بدانى او تو را چنان در رحم خويش نگهداشته و پرورشداده كه كس ديگرى را بدان گونه برنگيرد، و از ميوه دل خود تو را چنان تغذيه نموده كه هيچ كس ديگرى را آن‏گونه غذا ندهد و به راستى تو را با گوش و چشم و دست و پا وپوست و تمام اعضا و جوارحش با خوش‏رويى و دلشادى نگهدارى كرده و هر ناگوارى و درد و سختى و نگرانى دوران باردارى را تحمّل كرده، چنان كه دستِ تجاوز آفات وبلاي را از تو دور ساخته و تو را بر زمين نهاده و خشنود بوده است كه تو سير باشى و اوخودش گرسنه مانَد، و تو لباس بر تن داشته باشى و او برهنه باشد و تو را سيراب سازد وخودش تشنه مانَد و تو را در سايه قرار دهد و خودش زير آفتاب بسربرد، و با بيچارگى خود تو را نعمت دهد، و با بى‏خوابى خود به تو لذّت خواب را چشاند، و شكمش ظرف وجودِ تو بوده و دامنش پرورشگاه تو و پستان چشمه نوش تو و جانش نگهدارت بوده است. سرد و گرم دنيا را براى تو و به خاطر تو چشيده است، پس براى قدرشناسى از اينهمه ايثار و از خودگذشتگى او را سپاس گزار باش و جز با يارى و توفيق خداوند نخواهى توانست اين همه را قدردانى كنى. (تحف العقول ، ص ۲۶۳)

پيامبر (ص) می فرماید : نَظَرُ الْوَلَدِ اِلى والِدَيْهِ حُبّا لَهُما عِبادَةٌ ؛ نگاه محبّت‏آميز فرزند به پدر و مادرش، عبادت است.(تحف العقول ، ص ۴۶)

از امام صادق عليه‏ السلام سوال شد : عَنْ اَبى وَلاّدٍ الْحَنّاطِ قالَ: سَاَ لْتُ اَبا عَبْدِاللّه‏ِ عليه‏ السلامعَنْ قَوْلِ اللّه‏ِ:«وَ بِالْوالِدَيْنِ اِحْسانا» فَقالَ: اَلاِحْسانُ اَنْ تُحْسِنَ صُحْبَتَهُما وَ لا تُكَلِّفَهُما انْ يَسْألاكَشَيْئا هُما يَحْتاجانِ اِلَيْهِ؛ ابى ولاّد مى‏گويد: معناى آيه «به پدر و مادرتان نيكى كنيد» را از امام صادق عليه‏ السلامپرسيدم، فرمودند: نيكى به پدر و مادر اين است كه رفتارت را با آنها نيكوكنى و مجبورشان نكنى تا چيزى كه نياز دارند از تو بخواهند یعنی قبل ازدرخواست آنان، نيازشان را برطرف كنى. (بحارالأنوار، ج ۷۴، ص ۷۹، ح ۷۸)

امام صادق (ع) در بیان بهترین مردان امت می فرماید: خَيْرُ الرِّجالِ مِن اُمَّتِى الَّذينَ لا يَتَطاوَلونَ عَلى اَهليهِم و يَحِنُّونَ عَلَيهِم وَ لا يَظلِمونَهُم ؛ بهترين مردان امّت من كسانى هستند كه نسبت به خانواده خود خشن نباشند،اهانت نكنند، دلسوزشان باشند و به آنان ظلم ننمايند. (مكارم الاخلاق ، ص ۲۱۶)