بایدها و نبایدهای افشاگری و راززدایی

بسم الله الرحمن الرحیم

در فقه اجتماعی اموری مطرح است که مستقیم با شخصیت اجتماعی افراد ارتباط دارد؛ زیرا گاه عملی انجام می شود که نقش و جایگاه اجتماعی فرد در اجتماع به مخاطره می افتد و حتی شخص را از زندگی ساقط می کند و مسیر زندگی اش را به طور کامل تغییر می دهد.

در آموزه های قرآنی، هر چند در چارچوب اخلاق فردی و اجتماعی از اموری چون تهمت، غیبت، بهتان، افتراء، تمسخر، استهزاء و مانند آنها به عنوان رذایل اخلاقی یاد و از آن نهی شده است، اما در فقه اجتماعی اسلام مجازات هایی دنیوی نیز در نظر گرفته شده است و آن را در حد و اندازه جرم و جنایت قرار داده و حتی فراتر از نهی با تعزیرات یا حدود مجازاتی را تعیین کرده است تا به عنوان بازدارنده عمل کرده و مردم را از انجام چنین اعمال و رفتاری باز دارد.

یکی از مواردی که در فقه اجتماعی قرآن مطرح شده، افشاگری و راززدایی از امور نهان شخصی یا اجتماعی است که می تواند به عنوان جرم فراتر از ساحت اخلاقی مطرح باشد. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی، بایدها و نبایدهای این مطلب را تبیین کرده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

احکام رازداری و افشاگری در فقه اجتماعی

بی گمان هر شخص با اجتماعی رازها و اسرار مگوی دارد که افشا و راززدایی از آن می تواند آثار و پیامدهای زیانباری به جا گذارد و اشخاص را تا مرز جنون و خودکشی پیش برد یا موجبات افسردگی شدید را چنان فراهم آورد که شخص «دق» کند. هم چنین اسرار و رازهایی برای اجتماع است که افشای آن می تواند نه تنها تهدیدی بر امنیت جمعی باشد، بلکه ساحت روانی اجتماع را چنان فروپاشد که هیچ چیزی نتواند آن را ترمیم و بازسازی کند.

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، عقل فطری در قلب سالم و نفس مستوی و معتدل، اموری را به عنوان مصادیق حق و باطل می شناسد و نسبت به آنها واکنش گرایشی یا گریزشی دارد. شکی نیست که عقل فطری عدالت، صداقت و امانت را به عنوان امور حق شناخته و بدان گرایش داشته و نسبت به ظلم و دروغ و خیانت گریزش دارد. بر این اساس، به همه مصادیق و موارد امانت به دیده امر ارزشی می نگرد و به خود اجازه نمی دهد تا خیانت در امانت داشته باشد؛ زیرا خیانت و خائن را دوست نمی دارد و آن را مخالف حق می داند و به عنوان امری باطل آن را مکروه و زشت می شمارد.

از نظر قرآن، دایره مصادیق و موارد امانت بسیار گسترده است تا جایی که نفس انسانی را امانتی الهی می داند و اجازه نمی دهد تا با اعمال و رفتاری بر خلاف فلسفه و هدف و حکمت الهی با نفس تعامل و رفتار شود، حتی اگر این اعمال مخالف نسبت به نفس خویش باشد. بر همین اساس، کفر و شرک و مانند آنها را ظلم و خیانت در امانت الهی می داند. بر همین اساس هم چنین از نظر قرآن، عدم عمل مطابق هدایت های فطری عقلی و نقلی وحیانی را خیانت به خویشتن می شمارد و از آن بر حذر می دارد، چنان که مخالفت با احکام الهی که عقل و نقل آن را کشف می کند، به عنوان خیانت به نفس مطرح و از آن باز می دارد.(بقره، آیه 187)

خدا در قرآن از مردم می خواهد تا «امانت» ها را صیانت کرده و به امانت داری به «صاحبان و اهل آن» بازگردانید.(نساء، آیه 58) از جمله این امانت ها می تواند امانت الهی نفس الهی، ولایت الهی، میثاق و عهد الهی و مانند آنها باشد که می بایست چنان که تحویل گرفته شده به اهلش بازگردانده شود بی آن که خیانتی نسبت به آن روا شود.(احزاب، آیه 72؛ روایات تفسیری ذیل آیه)

خدا به صراحت از خیانت در امانت نهی کرده است، خواه خایانت نسبت به خدا و پیامبرش باشد و خواه نفس خویش یا دیگران، بلکه باید امانت دار بوده و آن را مراعات کرد.(انفال، آیه 27؛ بقره، آیه 283؛ مومنون، آیه 8؛ معارج، آیه 32)

بنابراین، هر کسی می بایست امانت دار باشد و آن را مراعات کند و هرگز به خویش اجازه ندهد تا در امانتی خیانت کند. از جمله این امانت ها، رازها و اسرار شخصی و اجتماعی است که در اختیار شخص قرار گرفته یا به طریقی نسبت به آن آگاهی یافته است.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، وقتی نسبت به عیب و بدی یا زشتی کسی آگاه شویم، می بایست آن را به عنوان امانت در پیش خویش نگه داریم و آن را افشاء و آشکار نسازیم تا دیگران نیز آن از مطلع و آگاه شوند؛ زیرا چنین رفتاری محبوب خدا نیست و از آن بر حذر می دارد.(نساء، آیه 148)

از نظر قرآن، راززدایی و افشاگری نسبت به رازهای مسلمانان به ویژه در نزد دشمنان حرام است و نمی بایست آنها را در پیش آنان بازگویی کرد و اطلاعات محرمانه مسلمانان را در اختیار دشمنان قرار داد.(آل عمران، آیه 118؛ توبه، آیه 16)

البته شکی نیست که افشاگری و راززدایی نسبت به اطلاعات امنیتی و نظامی امت اسلامی حرام و ممنوع است و خدا چنین خیانتی را بر نمی تابد و مجازات می کند.(ممتحنه، آیه 1) این در حالی است که از نظر قرآن کسانی چنین اطلاعات و رازهایی را در اختیار دشمنان می گذارند که جزو جرگه منافقین یا سست ایمان هایی هستند که ایمان در آنان تثیبت نشده است.(نساء، آیه 83)

بنابراین، اصل در رازها و اسرار شخصی و اجتماعی، حفظ امانت و مراعات آن به عنوان یک امر واجب است که عقل فطری و نقل وحیانی آن را کشف کرده و بر آن مهر تایید گذاشته است. بنابراین، افشاگری و رازدایی به عنوان خیانت تلقی شده و حرام و ممنوع دانسته شده است؛ مگر آن که در شرایطی خاص نسبت به برخی از اموری فردی جواز افشاگری و راززدایی داده شده که آن نیز در ساحت دفاع از حریم شخصیت خویش و اتهام زدایی(یوسف، آیه 26) و یا افشای ظلم (نساء، آیه 148) که در این موارد می تواند به افشای راز پرداخت و حتی زشت کاری شخصی را بر ملا کرد و به «جهر» اطلاع رسانی کرد.

بر اساس آموزه های قرآنی، نه تنها گاه افشاگری و راززدایی جایز، بلکه واجب شرعی است که عقل و نقل آن را کشف می کند؛ به عنوان نمونه وقتی منافقان با نفوذ در بدنه امور کشوری بر آن هستند تا اطلاعات و رازها و اسرار امنیتی و نظامی را در اختیار دشمنان بگذارند یا توطئه هایی را علیه پیامبر(ص) و اولیای امور و مومنان داشته باشند، لازم است تا آنان را رسوا کرد و جلوی اعمال خیانت آنان را گرفت. از همین روست که خدا حتی منافقان را تهدید می کند که اگر دست از رفتارهای منافقانه و ضد امنیتی بر ندارند، آنان را رسوا کرده و پرده از افکار و رفتار زشت آنان بر می دارد و آنان را به پیامبر(ص) و مومنان معرفی می کند.(توبه، آیه 64؛ محمد، آیات 29 و 30)

به نظر می رسد خدا همان گونه که جریان نفاق را به اشکال گوناگون رسوا کرد و با بیان شیوه ها و روش های منافقان، پرده از چهره نفاق و منافقان برداشت(همان؛ توبه، آیات 47 و 48 و 72 و 107؛ محمد، آیه 16)، گاه حتی به شکل خاص و موردی منافقان را معرفی کرد تا جلوی خیانت آنان گرفته شود و امکان ضربه زدن به پیامبر(ص) و امت اسلام را پیدا نکنند.(بقره، آیه 204؛ مجمع البیان، ذیل آیه در خصوص اخنس بن شریق) بر اساس گزارش های قرآنی، افشاگری خدا نسبت به توطئه عبدالله بن ابی و همدستانش، روشی بود تا جلوی توطئه آنان گرفته شود؛ زیرا آنان می خواستند با تبلیغات و فعالیت های ضد رهبری، مردم را از انفاق و کمک مالی به همراهان پیامبر(ص) به ویژه مهاجران باز دارند، و خدا آنان را رسوا کرد و توطئه آنان را بر ملا ساخت.(منافقون، آیه 7؛ مجمع البیان، ذیل آیه)

البته این گروه منافقان به سرکردگی عبدالله ابن ابی بارها رفتارهای ضد اجتماعی علیه رهبری داشته و بر آن بودند تا با اتهام زنی به همسران پیامبر(ص) ایشان را در موقعیت نامطلوبی قرار دهند؛ اما افشاگری خدا آنان را رسوا کرد و آنان به مقصود خویش نرسیدند.(نور، آیه 11؛ مجمع البیان، ذیل آیه)

هم چنین خدا در آیاتی نسبت به زنان پیامبران راززدایی کرده و به افشاگری علیه رفتارهای زشت و خیانت آمیز آنان پرداخته است که از جمله آنها خیانت همسران نوح و لوط نسبت به آنان است؛ زیرا این همسران رازهای شوهرهای خویش را پیش کافر برده و رازدایی می کردند و خدا نه تنها آنان را رسوا کرد بلکه در همین دنیا به مجازات کافران دچار کرد و آنان را با کافران به عذاب استیصال ریشه کن نمود.(تحریم، آیه 10؛ مجمع البیان، ذیل آیه)

از نظر قرآن، کسی که رازهای دیگران را نگه نمی دارد و افشا می کند، می بایست بداند که خدا او را به حال خویش رها نمی کند، بلکه در همین دنیا او را رسوا و به عنوان گناهکار در آخرت مجازات می کند. بر اساس آموزه های قرآنی، برخی از همسران پیامبر(ص) رازی که پیامبر(ص) به او گفته بود را به دیگران گفته و راززدایی کرده و خیانت در امانت نمود؛ خدا این همسران پیامبر(ص) را گناهکار دانسته و خواستار توبه آنان شد تا از مجازات الهی رهایی یابند. از نظر قرآن، چنین راززدایی از سوی همسران پیامبر(ص) از رازهای پیامبر(ص) نوعی توطئه و همدستی علیه آن حضرت(ص) است.(تحریم، آیات 3 و 4؛ جامع البیان؛ ذیل آیه)

بر اساس گزارش های قرآنی، برخی از اهل کتاب از یهود رازهای پیامبرانش را به دشمنان آنان منتقل می کردند و این گونه اسباب قتل پیامبران فراهم می آمد.(بقره، آیه 61؛ کافی ج 2، ص 372، حدیث 6) بنابراین باید توجه داشت که گاه افشاگری و راززدایی از اسرار می تواند بستری برای قتل حتی پیامبران شود. از همین رو، نمی بایست نسبت به رازها و اسرارهای شخصی یا اجتماعی مردم کم توجهی داشت، بلکه آن را می بایست همانند گنجینه ای گرانبها حفظ و مراعات کرد و اجازه نداد هر کسی بدان دسترسی داشته باشد.(مومنون، آیه 8)

البته گاه می شود که شخص پس از رسوایی نسبت به توطئه ای که داشته به توجیه می پردازد؛ چنان که وقتی خدا توطئه منافقان برای ترور و قتل پیامبر(ص) را به ایشان وحی کرد، منافقان برای توجیه کارشان گفتند که ما داشتیم شوخی و بازی می کردیم: انما کنا نخوص و نلعب.(توبه، آیات 62 و 65؛ مجمع البیان، ذیل آیه)

بر اساس گزارش های قرآنی و روایی معتبر و متواتر گروهی که به عنوان «اهل عقبه» شناخته می شوند با هم توطئه و دسیسه کردند تا شتر پیامبر(ص) را پی کرد و موجبات قتل او را فراهم آورند. افشاگری خدا موجب شد تا این توطئه منافقان عقیم بماند. این داستان عقبه زمانی رخ می دهد که گروهی از بدخواهان هنگام بازگشت پیامبر(ص) و مسلمانان از غزوه تبوک شتر پیامبر(ص) را پی کرده و او را به قتل برسانند.(توبه، آیه 72؛ مجمع البیان، ذیل آیه)

بنابراین، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، همان گونه که صیانت از امانت رازها و اسرار واجب و لازم است، گاه واجب آن است که راززدایی شود تا جلوی ظلمی گرفته یا متهمی از اتهام برهد یا حتی از قتلی جلوگیری شود؛ زیرا ممکن است که شخصی در جمع قرار گیرد که گروهی علیه مومنان یا انسان های بی گناه بلکه حتی رهبری توطئه کرده و بخواهند که ایشان را به قتل برسانند. در این موارد نه تنها حفظ امانت راز واجب و لازم نیست، بلکه راززدایی و افشاگری واجب است تا جلوی توطئه و قتلی گرفته شود؛ چنان که حضور مومن آل فرعون در گروه فرعونیان و دسترسی به اطلاعات محرمانه و جلسات دسیسه آنان موجب شد تا ایشان به اطلاعات مهمی دسترسی یابد که اگر به حضرت موسی(ع) گفته نمی شد موجب قتل آن حضرت می شد. اطلاع رسانی به هنگام و افشاگری و راززدایی به موقع مومن آل فرعون موجب شد تا حضرت از مصر به مدین بگریزد و خود را از دشمن در امان نگه دارد.(قصص، آیه 20)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، افشاگری نسبت به اسرار نظامی و امنیتی و اسرار امت اسلامی و مسلمانان در اختیار دشمنان گذاشتن آن اسرار کاری شیطانی است.(نساء، آیه 83) بنابراین، اگر کسی بخواهد خود را از عمل شیطانی افشاگری نسبت به امور مسلمانان دور نگه دارد می بایست پیش از هر گونه افشاگری و راززدایی نسبت به اخبار و اطلاعات و اسرار آن را به رهبری جامعه در میان گذارد تا او هر چه صلاح می داند انجام دهد.(همان)