اجتماعیاخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیروان شناسیمعارف قرآنیمقالات

صبر، ویژگی ها و آثار آن

samamosبسم الله الرحمن الرحیم

یکی از حالت نفسانی انسان صبر است که به معنای استقامت و مقاومت در برابر مشکلات و مصیبت ها و مهار عواطف و احساسات شدید و حفظ خویشتن از جزع و فزع است. نویسنده در این مطلب به برخی ویژگی ها و آثار صبر بر اساس آموزه های اسلامی اشاره کرده است. با هم این مطلب را از نظر می گذارنیم.

معنا و مفهوم صبر

صبر در لغت به معنای تاب آوردن است که در برابر جزع به معنای بی تابی به کار می رود.( ترتيب العين، ج 2، ص 966، «صبر») در کاربردهای عربی صبر در سه معنای اصلی به کار رفته است: 1. حبس و نگهدارى. 2. قسمت بالاى يك چيز. 3. نوعى از سنگ سخت.( معجم مقاييس اللّغه، ج 3، ص 329، «صبر»)

صبر به معنای حالت نفسانی که در علم اخلاق به کار می رود، همان حبس و نگهداری است به طوری که وقتی شخص به صابر نگاه می کند در می یابد که از عقل خویش که قسمت بالای انسان است استفاده کرده نه از قلب و احساسات که در میانه است یا اعضا و جوارح که پایین ترین قسمت بدن است. صابر از نظر ناظر بیرونی آدمی بی قلب و عاطفه است و مانند سنگ خارا و سنگدل و سخت دل محسوب می شود. پس می توان گفت که سه معنای اصلی صبر را در حالت نفسانی انسان می توان ردگیری و شناسایی کرد. به این معنا که اگر به هر سه معنای صبر توجه کنیم می توانیم آن حالت نفسانی انسان را به عنوان صبر قلمداد کنیم؛ چه به معنای حبس و خودداری خشم و غضب و جزع باشد و چه به معنای قسمت بالای یک چیز یا سنگ خارا و نوعی سنگ سخت باشد.

در فرهنگ قرآن صبر عبارت از امساك در تنگناها و خويشتن دارى به مقتضاى عقل و شرع يا حبس نفس از چيزى است كه عقل و شرع حبس نفس از آن را اقتضا كند.( مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 474، «صبر») البته همین معنا در مفهوم اصطلاحی صبر در کتب اخلاقی اسلامی مد نظر است.

امام على عليه السلام درباره مفهوم صبر فرموده است: اَلصَّبْرُ اَنْ يَحْتَمِلَ الرَّجُلُ ما يَنُوبُهُ، وَ يـَكْظِمُ ما يَغْضِبـُهُ ؛ صبر آن است كه انسان مصيبتى را كه به او مى رسد تحمّل كند و خشم خود را فرو برد. (غرر الحكم، چاپ دانشگاه تهران، ج 2 ، 1874)

بنابراین، صبر حالت خویشتن داری و نگه داری نفس از رفتارهای هیجانی و احساسی در هنگام بروز حوادث و مشکلات و مصیبت ها است. پس صابر در برابر فشار تاب می آورد و بی تابی و جزع نمی کند و رفتاری متعادل و متعارف خواهد داشت؛ هر چند که در وهله نخست به سبب ضربه و صدمه ابتدایی مبهوت و متاثر می شود ولی به سرعت مدیریت نفس خود را به دست می گیرد و اجازه نمی دهد تا کنش های بیرونی واکنش های او را مدیریت و جهت دهد.

باید دانست که صبر از اخلاق پیامبران و صالحان است. امام على عليه السلام در این باره فرموده است: اِنَّ الصَّبْرَ وَحُسْنَ الْخُلْقِ وَالْبِرَّ وَالْحِلْمَ مِنْ اَخْلاقِ الاَنْبِيآءِ؛ صبر و شكيبائى و اخلاق نيكو و حلم و بُردبارى از اخـلاق پيـامـبران اسـت. (بحارالانوار، ج 71، ص 92)

هم چنین صبر از صفات مومنانی است که تابع پیامبران هستند و آنان را اسوه حسنه زندگی خویش قرار می دهند. امام صادق عليه السلام فرمود: اَلْمُؤْمِنُ صَبُورٌ فِى الشَّدائِدِ، وَقُورٌ فِى الزَّلازِلِ، قَنُـوعٌ بِمـا اُوتِىَ، لايَعْـظِمُ عَلَيْهِ الْمَصـائِبُ؛ مؤمن در سختيها صبور ودر مقابل اضطرابها باوقار است، بدانچه به اوداده شده قانع است، وگرفتاريها نزداوبزرگ نيست. (بحارالانوار، ج 82، ص 133)

معنا و مفهوم حلم

حلم به معناى نگهدارى نفس و طبع از هيجان غضب است. حلم هم چنین در کاربردهای عربی و قرآنی به معناى عقل نيز آمده است. تفسير آن به عقل، در حقيقت از اين جهت است كه مسبَّب عقل و از دستاوردهاى آن است.( مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 253، «حلم».) پس کسی که حلم می ورزد و نفس خود را نگه می دارد و اجازه نمی دهد تا هیجاناتی چون غضب او را از حالت طبیعی خارج سازد، در حقیقت خودش را تحت مدیریت عقل قرار داده و اجازه نداده تا عواطف و احساسات و هواهای نفسانی مهار نفس را در دست گیرد.

با نگاهی به معنای لغوی صبر و حلم می توان گفت که هر دو به یک معنا است؛ زیرا حبس و حفظ و نگه داری در هر دو مفهوم اصلی معنای لغوی را تشکیل می دهد. البته تفاوت هایی میان صبر و حلم دیده می شود؛ زیرا صبر همان حبس و نگه داری در سطح عادی و حلم در سطح بالاتر است. از همین روست که در ادبیات فارسی صبر را به تاب آوردن و حلم را به بردباری تعبیر کرده اند؛ زیرا بردبار کسی است که بار اضافی را نیز بر می دارد و آستانه تحمل او بیش از حالت عادی و طبیعی است. از همین روست که انسان حلیم را همان انسان عاقل دانسته اند که بسیار سخت و خشک رفتار می کند و عواطف و احساسات کم ترین تاثیر را بر او دارد.

بر اساس روایات، حلم سطح عالی و برتر صبر است؛ زیرا صبر همانند دیگر حالات نفسانی دارای مراتب و درجات شدت و ضعف است. خداوند در آیات قرآنی حضرت ابراهیم(ع) را که پس از آزمون های سخت به مقامات بلند دست یافته، به عنوان حلیم و بردبار می ستاید.(توبه، آیه 114؛ هود، آیه 75) این صفت برای پیامبران صالح که با مشکلات سخت تبلیغ مواجه بودند مطرح شده است.(هود، آیات 75 و 87؛ صافات، آیه 101)

خداوند در آیات قرآنی خودش را به نام و صفت حلیم ستوده و نامیده است.( بقره ، آیات 225 و 235 و 263 ؛ آل عمران، آیه 155 ؛ نساء ، آیه 12 ؛ مائده ، آیه 101 ؛ توبه، آیه 114 ؛ حج ، آیه 59 ؛ اسراء ، آیه 44 ؛ احزاب ، آیه 51 ؛ فاطر ، آیه 41 ؛ تغابن ، آیه 17) به نظر می رسد که این صفت و اسم در خداوند به معناى مهلت دادن و شتاب نكردن بر عقوبت نسبت به گناه است.( روح الارواح فى شرح اسماء الملك الفتّاح، ص 280؛ مجمع البيان، ج 1 ـ 2، ص 569)

ريشه و خاستگاه صبر

صبر یک فضلیت اخلاقی و انسانی است؛ زیرا به طور طبیعی انسان در برابر کنش های تند و مصیبت ها و مشکلات ، عنان اختیار خود را از دست می دهد؛ اما کسی که به خداوند باور داشته باشد، حالت صبر در او ایجاد می شود. خداوند در آیات 22 و 23 سوره حدید می فرماید: مَا أَصَابَ مِن مُّصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ؛ هيچ مصيبتى نه در زمين و نه در نفسْهاى شما به شما نرسد، مگر آنكه پيش از آنكه آن را پديد آوريم، در كتابى است. اين كار بر خدا آسان است تا بر آنچه از دست شما رفته اندوهگين نشويد و به سبب‏ آنچه به شما داده است شادمانى نكنيد، و خدا هيچ خودپسند فخرفروشى را دوست ندارد.

پس هیچ اتفاقی در زندگی بشر نمی افتد مگر آن که در کتاب الهی و لوح محفوظ و ام الکتاب نوشته شده باشد و آن ها بر اساس حکمت و مصلحتی اتفاق می افتد. بنابراین، بی تابی و بی صبری بشر هیچ تاثیر در آن نخواهد داشت و تنها موجب اذیت و آزار خود شخص و بروز رفتارهای نادرست و نامتعارف خواهد بود.

انسانی که به خداوند حسن ظن دارد و می داند خداوند جز خیر آفریده ها و بندگانش را نمی خواهد، در برابر مشکلات و مصیبت ها بی تابی نمی کند؛ زیرا می داند که به حکمت و یا مصلحتی این اتفاقات رخ می دهد. چنین گمان نیک به خداوند است که صبر و تاب آوری را در انسان موجب می شود؛ چنان که امیرمومنان امام على عليه السلام در بیان خاستگاه و ریشه صبر فرموده است: اَصْلُ الصَّبْرِ حُسْنُ الْيَقينِ بِاللّهِ؛ ريشـه صــبر، ايمان نيكو و عقيده استوار به خداوند است.( غرر الحكم، ج 2 ، 3184)

از همین روست که امام على عليه السلام در بیان ارزش و جایگاه صبر در ایمان شخص فرموده است: اِلْـزَمـُوا الصـَّبْرَ فَاِنَّهُ دِعامَةُ الاِيْمانِ وَمِلاكُ الاُمُورِ؛ هميشه همراه صبر و شكيبائى باشيد كه آن ستون ايمان و قوام كارهاست. (غرر الحكم، ج 2، 2542) زیرا کسی که به خداوند نیک گمان است و یقین به خداوند دارد، صبر می ورزد و با صبر خویش نشان می دهد تا چه درجه از ایمان سود برده و نور ایمان در دلش نشسته و او را تزیین کرده است. رسول خدا صلي الله عليه و آله نیز فرمود: اَلاْيْمانُ نِصْفانِ، نِصْفٌ فِى الصَّبْرِ وَ نِصْفٌ فِى الشُّكْرِ؛ ايمان دو نيمه دارد، نيمى از آن در صبر است، و نيمى از آن در شُكر نهفته است. (نهج الفصاحه ، 1070)

و امام على عليه السلام در تبیین نسبت و رابطه صبر و دین یعنی همان ایمان و اسلام نیز می فرماید: اَيُّهَا النّاسُ عَلَيْكُمْ بِالصَّبْرِ فَاِنَّهُ لاديِنَ لِمَن لا صَبْرَلَهُ؛ مردم! بر شما باد صبر و شكيبائى، چون كسى كه صــبر نداشـته باشد، دين نخواهـد داشت. (بحارالانوار، ج 71، ص 92)

امام على عليه السلام صبر در گرفتاريها را به عنوان حقیقت ایمان مطرح می کند و می فرماید: لايـَذُوقُ الْمَرْءُ مِنْ حَقيقَةِ الاِيْمـانِ حَتّى يَكُونَ فيه ثـَلاثُ خِصالٍ: اَلْفِقْهُ فِى الدّينِ وَ الصَّبْرُ عَلَى الْمَصائِبِ وَ حُسْنُ التَّقْدِيرِ فِى الْمَعاشَ؛ مرد حقيقت ايمان را نمى چشد تا اينكه داراى سه خـصلت شـود: 1 ـ به مسائل دينى آگاهى كامل داشته باشد؛ 2 ـ در گرفتاريها صبور باشد؛ 3 ـ در زندگى حساب و اندازه داشته باشد. (بحارالانوار، ج 71، ص 85)

هم چنین از امام على عليه السلام روایت است كه فرمود: اَلصَّبْرُ اَحْسَنُ حُلَلِ الاِيْمانِ وَاَشْرَفٌ خـَلائِقِ الاِنْسـانِ؛ صــبر، بهترين جـامه هاى ايمـان و از برترين ويژگيهاى اخلاقى انسان است. (غرر الحكم، ج 2، 1893)

حضرت امام على عليه السلام هم چنین با توجه به این جایگاه صبر در ایمان و یقین انسان سفارش به صبر می کند و می فرماید: عَلَيْكَ بِالصَّبْرِ، فَاِنَّهُ حِصْنٌ حَصينٌ وَ عِبادَةُ الْمُؤقِنينَ؛ بر تو باد به صبر، كه صبر دژى استوار است، و عبـادت اهـل يقـين بـه شـمار مى رود. (غرر الحكم، ج 4، 6134)

و بر همین اساس است که رسول خدا صلي الله عليه و آله صبر را سلاح مؤمن می داند و صبر را به ایمان مستند می کند و می فرماید: نِعْمَ سِلاحُ الْمُؤْمِنِ الصَّبْرُ وَ الدُّعآءُ؛ چه نيكو سلاحى است صبر و دُعا براى مؤمن. (نهج الفصاحه، 3128)

اقسام صبر

صبر حالت نفسانی و رفتاری است که انسان در هنگام شدائد و مشکلات و مصیبت‌ها و سختی‌ها در پیش می‌گیرد. براساس روایات معتبر صبر در سه جا خودش را نشان می‌دهد: اَلصَّبرُ ثَلاثَةٌ: صَبرٌ عِندَ المُصیبَةِ، وَ صَبرٌ عَلَى الطّاعَةِ وَصَبرٌ عَنِ المَعصیَةِ؛(الکافی ج2، ص91)

  1. الصبر «عِنْدَ الْمُصِیبَةِ»: یعنی وقتی مصیبت و بلایی بر انسان وارد شد صبر پیشه می‌کند و جزع و فزع ندارد؛ پس با استرجاع خودش را آرام می‌کند؛ خداوند می‌فرماید: وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِّنَ الْخَوفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِیبَةٌ قَالُواْ إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّـا إِلَیْهِ رَاجِعونَ؛ و قطعاً شما را به چیزى از قبیلِ‏ ترس و گرسنگى و کاهش در اموال و جانها و محصولات مى‏آزمائیم و مژده ده شکیبایان و صابران را یعنی همان کسانى که چون مصیبتى به آنان برسد، مى‏گویند: «ما از آنِ خدا هستیم و به سوى او باز مى‏گردیم.»(بقره، آیه 156)
  2. الصبر «عَلَی الطَّاعَةِ»: یعنی تکالیف سخت و شدید را با استقامت و پایداری انجام می‌دهد و از زیر آن فرار نمی‌کند؛
  3. الصبر «عَنِ الْمَعْصِیَة»: یعنی وقتی با معصیت مواجه شد صبر می‌کند و خویشتنداری دارد. خداوند می‌فرماید: قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِکَ أَزْکَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا یَصْنَعُونَ ؛ به مردان با ایمان بگو: «دیده فرو نهند و پاکدامنى ورزند، که این براى آنان پاکیزه‏تر است، زیرا خدا به آنچه مى‏کنند آگاه است.» (نور، آیه 30)

از امام على عليه السلام نیز روایت است كه فرمود: اَلصَّبْرُ، اِمّا صَبْرٌ عـَلَى الْمُصِيبـَةِ، أَوْ عـَلَى الطّـاعـَةِ، أَوْ عَنِ الْمَعْصِيَةِ وَهذَا الْقِسْمُ الثّالِثُ أَعْلى دَرَجَةً مِنَ الْقِسْمَينِ الاَوَّلَيْنِ؛ صبر يا بر مُصيبت است، يا بر اطاعت خدا، يا در مقابل معصيت است، كه قسم سوّم از دو قسم قبلى با ارزش تر است. (ميزان الحكمه، نشر دفتر تبليغات اسلامى، ج 5، 10101)

البته همه صبرها در یک مرتبه و میزان و ارزش نیست، بلکه برخی ارزشی تر است، چنان که امام على عليه السلام فرمود: اَلصَّبْرُ عَلى طاعَةِ اللّهِ اَهْوَنُ مِنَ الصَّبْرِ عَلى عُقُوبَتِهِ؛ صبر بر طاعت خدا، از صبر بر عذاب او آسانتر است.(غرر الحكم، ج 2، 1731 )

از امام زين العابدين عليه السلام نیز نقل شده كه در وصيّت به فرزندش امام باقر عليه السلام فرمود: يا بُنَىَّ اِصْبِرْ عَلى الْحَقِّ وَ اِنْ كانَ مُرّاً؛ در راه حق، صبر و بردبارى داشته باش اگر چه تلخ باشد.( بحارالانوار، ج 71، ص 77 )

انگيزه‏ها و شاخه هاى صبر

صبر در برابر مشکلات و مصیبت ها و به ویژه در سه قسم پیش گفته بسیار سخت و دشوار است و بسیاری از مردم توان آن را ندارند که صبر پیشه گیرند و بی تابی نکنند. البته چنان که گفته شد کسی که به خداوند گمان نیک داشته باشد هرگز بی تابی نمی کند و هر چیز را بر اساس حکمت و مصلحت می داند.

البته شکی نیست که برخی از امور به عنوان انگیزه می تواند باعث تقویت صبر در آدمی شود. اصولا انسان وقتی آثار و برکات چیزی را می شناسد و می داند علاقه مند به آن امر شده و برای آن تلاش می کند. اموری در زندگی است که موجب ایجاد و تقویت صبر در آدمی می شود و به عنوان انگیزه های صبر خودنمایی می کند.

رسول خدا صلي الله عليه و آله درباره انگیزه های ایجادی و تقویتی صبر بر چهار انگیزه اصلی توجه داده و فرموده است: اَلصَّبْرُ عَلى اَرْبَعِ شُعَبٍ: اَلشـَّوْقُ وَ الشـَّفَـقَةُ وَالزَّهادَةُ، وَ التَّرقُّبُ، فَمَنِ اشْتاقَ اِلَى الْجَنَّةِ سَلا عَنِ الشَّـهَواتِ، وَ مَنْ اَشْفَقَ عَنِ النّارِ رَجَعَ عَنِ الْمُحَرَّماتِ، وَ مَنْ زَهِـدَ فِى الدُّنْيا تـَهاوَنَ بِالْمُصيباتِ، وَ مَنِ ارْتَقَبَ الْمَوْتَ سـارَعَ فِى الْخَيْراتِ؛ صبر چهار شعبه دارد: اشتياق، هراس، وارستگى، و انتظار. پس هر كس مشتاق بهشت است بايد از شهوات بيرون برود؛ و كسى كه از آتش مى ترسد بايد از گناهان برگردد؛ و كسى كه نسبت به دنيا زهد مى ورزد، بايد گرفتارى را سبك بشمارد، و كسى كه در انتظار مرگ است بايد در كارهاى خوب بشتابد. (ميزان الحكمة، 5/10133)

ویژگی های صبر و صابران

صبر از ارزش و اهمیت و جايگاه ارزشمندی در زندگی انسان برخوردار است؛ کسی که صبر دارد زندگی را با آسایش و آرامش بیش تر می پیماید و کم تر آسیب می بیند و بیش تر از زندگی بهره می برد.

از همین روست که امام على عليه السلام درباره جایگاه ارزشمند صبر در زندگی بشر فرموده است: اَلصَّبْرُ فِى الاُمُورِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ فَاِذا فارَقَ الرَّأْسُ الْجَسَدَ فَسَدَ الْجَسَدُ فَاِذا فارَقَ الصَّبْرُ الاُمُورَ فَسَدَتِ الاُمُورُ؛ صبر در كارها همانند سر در بدن است، همانطور كه وقتى سر از بدن جدا شود، بدن فاسد مى شود، هنـگامى هـم كه صبر از كارها جـدا شود كـارها تبـاه مى شـود. (بحارالانوار، نشر كتابفروشى اسلاميه، ج 71، ص 73)

پس صبر را باید در زندگی رییس و امیر قرار داد و هر چیز را تحت حکومت و حاکمیت آن قرار داد. رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: عَلَيْكَ بِالْعِلْمِ فَاِنَّ الْعِلْمَ خَليلُ الْمُؤْمِنِ، وَالْحِلْمَ وَزيرُهُ، وَالْعَـقْلَ دَليلُهُ، وَالْعَـمَلَ قَيِّمُهُ، وَالرِّفْـقَ اَبُـوهُ، وَاللِّـينَ اَخُـوهُ، وَالصَّبْرَ اَميرُ جُنُودِهِ؛ بر توباد علم، كه علم دوست مؤمن است، وبردبارى وزير مؤمن است، وخرد راهنماى اوست، وعمل سرپرست او، ومدارا كردن پدر او، وملايمت برادر او، وصبر امير سپاهيان اوست. (نهج الفصاحه، نشر سازمان انتشارات جاويدان، حدیث 1961)

وقتی صبر حاکم بر نفس انسانی باشد و حالت صبر در انسان ملکه و مقام شود، دیگر چیزی از بیرون نمی تواند بر او مسلط و چیره شود و او را برده و بنده خود سازد. از همین روست که صبر را دشمن سختيهای دانسته اند. امام على عليه السلام فرمود: اَقوى عَدُوِّ الشَّدآئِدِ الصَّبْرُ؛ قويترين دشمن سختيها صبر و تاب آوری در برابر آنهاست. (غرر الحكم، ج 2، 2908)

صبر عمل نیک است اما برای برخی نیکوترین اعمال است. در روایت است که صبر بهترین و نیکوترین عمل برای فقیران است. رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: اَلصـَّبْرُ حَـسَن وَلكِنْ فِى الْفُقَراءِ اَحْسَنُ؛ صبر نيكوست ولى در فقراء نيكوتر است. (نهج الفصاحه، 2006)

صـبر هم چنین محبوبترين جرعه ای است که انسان می نوشد. رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: ما مِنْ جُرْعَةٍ اَحَبُّ اِلَى اللّهِ مِنْ جُرْعَةِ غَيْظٍ كَظَمَها رَجُلٌ، اَوْ جُرْعَةِ صَبْرٍ عَلى مُصيبَةٍ؛ هيچ جرعه اى از جُرعه خشمى كه مردى فرو برد، يا جرعه صبرى كه بر مصيبتى نوشيده شود، پيش خدا محبوبتر نيست. (نهج الفصاحه، 2564)

برتری صبر شيعيان

انسانی که می داند می تواند صبر کند. البته چنان که گفته شد کسی که حسن ظن و گمان نیک و یقین به حکمت و مصلحت الهی در زندگی داشته باشد او نیز صبر می کند. صبر چنین افرادی به سبب کلیت حسن ظن به خدا است. البته هر چه فشار بیش تر باشد صبر سخت تر خواهد بود. کسی که بداند تحت شدائد به مقامات می رسد و میوه و ثمره شیرین خواهد برد بر مصیبت و سختی راحت تر صبر می کند.

بر همین اساس گفته شده که صبر شیعیان خیلی ارزشمند است؛ زیرا بر بسیاری از مصیبت های سنگین صبر می کنند با آن که علمی به جزئیات و آثار و برکات آن ندارند. امام صادق عليه السلام درباره ارزشمندی صبر شیعیان به سبب جهالت نسبت به حکمت ها و مصالح آن فرموده است: نَحْنُ صُبَّرٌ وَ شيعَتُنا اَصْبَرُ مِنّا، قُلْتُ: جُعِلْتُ فِداكَ، كَيْفَ صارَ شيعَتُكُمْ اَصْبَرُ مِنْكُمْ؟ قالَ: لاِنّا نَصْبِرُ عَلى ما نَعْلَمُ وَ شيعَتُنا يَصْبِرُونَ عَلى مالايَعْلَمُونَ ؛ ما خاندان، صبور و شكيبائيم و شيعيان ما، از ما هم شكيباترند. گفتم: جانم به فدايت، چگونه شيعيان شما از شما شكيباترند؟ فرمود: چون صبر ما بر چيزى است كه مى دانيم. امّا شيعيان ما صبر و شكيبائى مى ورزند بر چيزى كه نمى دانند. (بحارالانوار، ج 71، ص 80)

نشانه‏هاى صبور

برای هر چیزی نشانه ای است. اگر بخواهیم نشانه های صبر را در خود و دیگران به دست آوریم می توانیم به نشانه هایی اشاره کنیم که پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود. آن حضرت (ص) می فرماید: عَلامَةُ الصّابِرِ فِى ثَلاثٍ: اَوَّلُها، اَنْ لايَكْسِلَ، وَالثَّانِيَةُ، اَنْ لايَضْجُرَ، وَالثّالِثَةُ، اَنْ لايَشْكُوَ مِنْ رَبِّهِ عز و جل لاِنَّهُ اِذا كَسِلَ فَقَدْ ضَيَّعَ الْحَقَّ وَ اِذا ضَجِرَ لَمْ يُؤَدِّ الشُّكْرَ، وَاِذا شَكا مِنْ رَبِّهِ عز و جل فَقَدْ عَصاهُ؛ نشانه انسان صبور در سه چيز است: 1 ـ اين كه كسل نمى شود؛ 2 ـ دل تنگ نمى شود؛ 3 ـ از پروردگارش شكايت نمى كند؛ چرا كه وقتى كسل شود، حق را ضايع و تباه خواهد كرد، و هنگامى كه دلتنگ شد، سپاسگزارى نمى كند و وقتى كه از پروردگارش شكايت كند، گناه خواهد كرد. (بحارالانوار، ج 71، ص 86)

آثار صبر و برکات آن

در آیات و روایات آثار و برکاتی برای صبر و تاب آوری در برابر مشکلات و مصیبت ها آمده است که به برخی از آن ها اشاره می شود:

  1. بهشت: از مهم ترین آثار صبر در زندگی فلاح و رستگاری و رسیدن به بهشت است. امام باقر عليه السلام فرمود: اَلْجَنَّةُ مَحْفُوفَةٌ بِالْمَكارِهِ وَ الصَّبْرِ فَمَنْ صَبَرَ عَلَى الْمَكارِهِ فِى الدُّنْيا دَخَلَ الْجَنَّةَ، وَ جَهَنَّمُ مَحْفُوفَةٌ بِاللَّذّاتِ وَ الشَّهواتِ، فَمَنْ اَعْطى نَفْسَهُ لَذَّتَها وَ شَهْوَتَها دَخَلَ النّـارَ؛ بهشت آميخته به سختيها و صبر و بُردبارى است، پس هر كس در دنيا بر سختى ها شكيبا و صبور باشد، وارد بهشت مى شود، و جهنّم آميخته به شهوات و خوشگذرانيهاست. پس هر كس خواسته ها و شهوات نفس خود را تأمين كند، وارد آتش مى شود. (اصول كافى، ج 2، ص 73، ح 7، مكتبة الاسلامية، تهران 1388 هجری)
  2. مقدّمه رستگارى و بهشت : امام على عليه السلام فرمود: اِنَّكَ لَنْ تُدْرِكَ ما تُحِبُّ مِنْ رَبِّكَ اِلاّ بِالصَّبْرِ عَمّا تَشْتَهى؛ تو به آنچه كه دوست دارى از پروردگارت بتو برسد (بهشت) دست نمى يابى، مگر اينكه در مقابل خواسته هاى نفسانى مقاومت كنى (غرر الحكم، ج 3، 3794)
  3. پيروزى: از دیگر آثار صبر می بایست به پیروزی در کارها و موفقیت در امور اشاره کرد. امام على عليه السلام فرمود: اَلصَّبْرُ كَفِيلٌ بِالظَّفَرِ؛ صبر ضامن پيروزى است.( غرر الحكم، ج 1، 760) از همین گفته شده است: صبر وظفر هردو دوستان قديمندبر اثر صبر نوبت ظفر آيد. امام على عليه السلام هم چنین فرمود: مَنْ رَكِبَ مَرْكَبَ الصَّبْرِ اِهْتَدى اِلى مِضْمارِ النَّصْرِ؛ كسى كه بر مركب صبر و بردبارى سوار شُد به ميدان پيروزى خواهد رسيد. (بحارالانوار، ج 78، ص79) امام على عليه السلام فرمود: لايَعْدِمُ الصَّـبُورُ الظَّـفَرَ وَ اِنْ طـالَ بـِهِ الزَّمـانُ؛ انسان صبور و شكيبا پيروزى را از دست نمى دهد، اگر چه زمان آن طولانى شود. (ميزان الحكمة ج 5، 10070)
  4. رهایی از فقر: امام على عليه السلام فرمود: اَلصَّبْرُ جُنَّةٌ مِنَ الْفاقَةِ؛ صــبر و بردبـارى سپرى در برابر فقر است.
  5. گنج بهشتى: پيامبر خدا صلي الله عليه و آله فرمود: اَلصَّبْرُ كَنْزٌ مِنْ كُنُوزِ الْجَّنَّةِ؛ صـبر و شـكيبـائى گنجى از گنجهاى بهشت است. (بحارالانوار، ج 82، ص 137)
  6. بهترین عبادت: امام على عليه السلام فرمود: اَفْضَلُ الْعِبـادَةِ الصَّـبْرُ وَالصَّمْتُ وَاِنْتِظارُ الْفَرَجِ؛ برترين پرستش خدا صبر و شكيبائى، سكوت وانتظارفرج است. (بحارالانوار، ج 71، ص 96)
  7. بهره مندی از بهترین ثواب ها : امام على عليه السلام فرمود: ثَوابُ الصَّبْرِ اَعْلَى الثَّوابِ؛ پاداش صبر، بالاترين پاداشها است. (غرر الحكم، ج 3، 4694)
  8. بهره مندی از منازال ابرار : امام على عليه السلام فرمود: اِنْ صَبَرْتَ اَدْرَكْتَ بِصَبْرِكَ مَنازِلَ الاَبْرارِ وَ اِنْ جَزَعْتَ اَوْرَدَكَ جَزَعُكَ عَذابَ النّارِ؛ اگر صبر كنى به مقام و منزلت نيكان مى رسى، و اگر بى تابى كنى، آن تو را به آتش وارد مى كند.(غرر الحكم، ج 3، 3713 )
  9. خیررسانی : صبر هماره خیر را با خود به دنبال دارد. امام صادق عليه السلام فرموده است: اَلصَّبْرُ يُعَقِّبُ خَيْراً، فَاصْبِرُوا تَظْفُرُوا؛ عاقبت صبر وشكيبائى خيراست، بنابراين صبركنيد، تا پيروز شويد. (بحارالانوار، ج 71، ص96)
  10. خشنودی خدا و اجر الهی: امام باقر(ع) می فرماید: مَنْ صَبَرَ وَ اسْتـَرْجَعَ وَ حـَمِدَ اللّهَ عِنْدَ الْمُصيـبَةِ فَقَدْ رَضِىَ بِما صَنَعَ اللّهُ، وَ وَقَعَ اَجْرُهُ عَلَى اللّهِ وَ مَنْ لَمْ يَفْعَلْ ذلِكَ جَرى عَلَيْهِ الْقَضآءُ وَ هُوَ ذَميمٌ وَ اَحْبَطَ اللّهُ اَجْـرَهُ؛ كسى كه صبر كند، و كلمه استرجاع، يعنى ( اِنّا لِلّهِ وَاِنّا اِلَيْهِ راجِعُونَ ) بگويد و هنگام گرفتارى خدا را ستايش كند، پس او از كار خدا خشنود است و اجرش با خداست و كسى كه اين چنين نكند، سرنوشت او تغيير نمى كند و مذمّت مى شود و پاداش او هم از بين مى رود.( بحارالانوار، ج 71، ص 96)
  11. مايه عزّت: ابوحمزه ثابت بن دینار ثُمالى از امام باقر عليه السلام نقل مى كند كه فرمود: سَمِعْتُهُ يَقُولُ: مَنْ صَبَرَ عَلى مُصيبَةٍ زادَهُ اللّهُ عز و جلعِزّاً عَلى عِزِّهِ وَ اَدْخَلَهُ جَنَّتَهُ مَعَ مُحَمَّدٍ وَ اَهْلِ بَيْتِهِ؛ كسى كه در مقابل مصيبت شكيبائى ورزد، خداوند عز و جلبر عزّت او مى افزايد و او را با حضرت محمد صلي الله عليه و آله و خاندانش وارد بهشت مى كند.( بحارالانوار، ج 82، ص 128)
  12. مقام مجاهدان: جهاد اقسامی دارد که شامل جهاد علمی و جهاد نظامی و جهاد مالی و جهاد نفس است. بی گمان صبر در حوزه جهاد اکبر نفس قرار می گیرد و شخص از آثار آن بهره مند خواهد شد. امام على عليه السلام فرمود: مَنْ صَبَرَ عَلى طاعَةِ اللّهِ وَ عَنْ مَعاصيهِ فَهُوَ الْمُجاهِدُ الصَّبُورُ ؛ كسى كه در اطاعت خدا و كناره گيرى از گناهان صبر و شكيبائى داشته باشد، او مجاهد بسيار صبورى است. (غرر الحكم، ج 5، 9190)
  13. بهره مندی از نعمت های اخروی : امام على عليه السلام فرمود: لايُنْعَمُ بِنَعيمِ الاخِرَةِ اِلاَّ مَنْ صَبَرَ عَلى بَلاءِ الدُّنْيا؛ تنها كسى به نعمت هاى آخرت مى رسد، كه در مقابل گرفتاريهاى دنيا صبر و شكيبائى داشته باشد. (غرر الحكم، ج 6، 10752)
  14. شیرینی صبر : امام على عليه السلام فرمود: حَلاوَةُ الظَّفَرِ تَمْحُو مِرارَةَ الصَّبْرِ؛ شيرينى پيروزى، تلخى صبر را محو مى كند. (غرر الحكم، ج 3، 4882)
  15. بهشت بی حساب: از رسول خدا صلي الله عليه و آله سؤال شد: هَلْ رَجُلٌ يَدْخُلُ الْجَنَّةَ بِغَيْرِ حِسابٍ؟ قـالَ: نَعَمْ كُلُّ رَحـيمٍ صَبُورٌ؛ آيا كسى بدون حساب وارد بهشت مى شود؟ پيامبر صلي الله عليه و آلهفرمود: آرى هر انسان مهربان و شكيبا بدون حساب وارد بهشت مى شـود. (بحارالانوار، ج 82، ص 139)
  16. تبدیل سختی به آسانی : ابوبصير می گوید از امام صادق عليه السلام شنیدم که می فرمود: اِنَّ الْحُـرَّ حُرٌّ عَلى جَميِع اَحْوالِهِ اِنْ نابَتْهُ نائِبَةٌ صَبَرَ لَها، وَ اِنْ تَدارَكَتْ عَلَيْهِ الْمَصائِبُ لَمْ تَكْسُرْهُ وَ اِنْ اُسِرَ وَ قُهِرَ وَ اسْتُبْدِلَ بِالْيُسْرِ عُسْراً؛ انسان آزاده هميشه آزاده است، اگر حادثه اى براى او پيش آيد، صبر و شكيبايى دارد، و اگر مصيبتها بر او فرو ريزد، او را نمى شكند اگر چه اسير و مغلوب شود و آسايش او به سختى تبديل شود.( بحارالانوار ، ج 71، ص69)

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا