اخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیمعارف قرآنیمقالاتمناسبت ها

آثار حج در آیات و روایات

samamosبسم الله الرحمن الرحیم

یکی از پنج اصل از فروع اسلامی حج است. اهمیت و جایگاه حج در آیات و روایات تا جایی است که حضور در کنار بیت الله و خانه خدا این کعبه کهن مقدس، به عنوان مثابه و بازگشتنگاه انسان و خیرات و ثواب مطرح شده است. نویسنده در این مطلب به ابعاد گوناگون حج در آیات و روایات پرداخته است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

اهمیت و آثار حج

اگر بخواهیم ارزش و اهمیت چیزی را درک کنیم می بایست به آثار و برکات آن توجه یابیم. اصولا دانستن علت غایی عامل حرکتی و شوق انسان است؛ یعنی اگر در خارج علت غایی آخرین چیزی است که تحقق می یابد، ولی در ذهن اولین چیزی است که خود را نشان می دهد؛ چرا که دانستن آثار و برکاتی عملی موجب تصدیق و جزم و سپس شوق و عزم ارادی در انسان می شود. بر همین اساس اگر بخواهیم کسی را به کاری چون نماز و روزه و حج تشویق کنیم می بایست آثار و برکات آن را تبیین کنیم تا انگیزه عمل در شخص شود. در آیات قرآنی هماره به اشکال گوناگون به آثار و برکات هر کاری به عناوینی چون فلسفه و اهداف عمل اشاره شده است.

از همین روست که در آیات قرآنی هنگام تبیین احکام وقوانین و وظایف انسان مسلمان درباره حج به آثار و برکات آن توجه داده شده است. این فریضه که از آن به شعائر الهی نیز یاد شده (حج، آیات 27 تا 32) دارای آثار و برکاتی است. از جمله این آثار می توان به موارد زیر اشاره کرد:

  1. تقوا: اصولا بر اساس آموزه های قرآنی هدف عبادت و عبودیت خداوند دست یابی به تقوا است. این مطلب را به شکل کلی در آیاتی از جمله 21 سوره بقره و در بیان جزئیات و مصادیق در آیاتی از جمله 179 و 183 همین سوره و مانند آن ها بیان کرده است؛ زیرا معیار و ملاک ارزش کرامتی انسان همان تقوا است. (حجرات، آیه 13) خداوند در باره نقش حج در تحقق تقوای الهی در آیه 37 سوره حج به آن توجه داده است؛
  2. آمرزش و مغفرت گناهان: از مهم ترین آثار حج دست یابی به مغفرت و آمرزش الهی است. خداوند در آیه 203 سوره بقره بر آمرزش تمامى گناهان حج‌گزار، پس از اتمام اعمال حج اشاره دارد. پیامبر اکرم -صلی الله علیه و آله- نیز فرموده است: من طاف بهذا البیت اسبوعا و احسن صلاة رکعتیه غفرله؛ هرکس هفت بار به دور این خانه طواف کند و دو رکعت نماز طواف را بخوبی انجام دهد. گناهش آمرزیده شود. (بحارالانوار، ج 96 ، ص 49 ) هم چنین پیامبر اکرم -صلی الله علیه و آله- فرموده است: اعظم اهل عرفات جرما من انصرف و هو یظن انه لن یغفرله؛ گناه کسی از همه بزرگتر است که از عرفات برگردد و خیال کند آمرزیده نخواهد شد. (بحار الانوار، ج 96، ص 248 ) امام صادق -علیه السلام- درباره رمی جمرات فرمود: له بکل حصاة یرمی بها تحط عنه کبیرة موبقة؛ با هر سنگریزه ای که حاجی می زند یک گناه کبیره هلاکت بار از وی فرو می ریزد. (بحار الانوار، ج 96، ص 273 )
  3. تقویت دین: بجا آوردن حج، سبب تقويت ديانت مردم می شود. این تاثیر حج در مساله دین داری را می توان از آیه 97 سوره مائده استنباط کرد. از همین روست که در روايت امام صادق(عليه السلام) در تفسير آيه نقل شده، خداوند حج را موجب تقويت دين مردم قرار داده است(تفسير عيّاشى، ج‌1، ص‌346، ح‌211)؛ هم چنین امام صادق -علیه السلام- فرموده است: لایزال الدین قائما ما قامت الکعبة؛ تا کعبه برپاست دین برپاست. (بحار الانوار، ج 96 ، ص 57)
  4. بهترین ره توشه تقوایی آخرت: اگر ره توشه هر انسانی برای آخرت تقوای الهی است، حج یکی از بهترین ره توشه هایی انسان برای آخرت است(بقره، آیه 197؛ حج، آیات 27 تا 30)؛
  5. جلب رضايت و رحمت الهى : اجراى مناسك حج، عامل جلب رضايت الهى است چنان که خداوند به این اثر در آیه 2 سوره مائده توجه داده است؛ علی(ع) فرموده است: الله الله فی بیت ربکم لا تخلوه ما بقیتم فانه ان ترک لم تناظروا؛ خدا را! درباره خانه پروردگارتان در نظر داشته باشید تا هستید، آن را خالی نگذارید. زیرا اگر حج متروک شود نظر رحمت خدا از شما قطع خواهد شد. (بحارالانوار، ج 96 ، ص16) البته رحمت الهی در اطراف کعبه توزیع شده است. امام صادق(ع) می فرماید: لله تبارک و تعالی حول الکعبة عشرون و مائة رحمة منها ستون للطائفین و اربعون للمصلین و عشرون للناظرین؛ خداوند تبارک و تعالی در پیرامون کعبه صدو بیست بخش رحمت دارد، شصت قسمت آن برای طواف کنندگان چهل قسمت برای نمازگزاران و بیست قسمت برای ناظران کعبه است. (بحارالانوار، ج 96 ، ص 202 )
  6. لغو امتیازات: لغو هرگونه امتياز گروهى و طايفه‌اى، در حج یکی از مهم ترین آثار و برکاتی است که برای این امر عبادی می توان بیان کرد.(بقره، ایات 125 و 199؛ حج، آیات 25 تا 27)
  7. منافع دنیوی و اخروی: حج همین چنین دارای منافع مادی و معنوی و نیز دنیوی و اخروی است.(حج، آیات 26 و 27 و36؛ بقره، ایات 196 و 197؛ مائده، آیه 2؛ توبه، ایه 28؛ قصص، آیه 27)
  8. مصداق انقطاع از غیر الله : یکی از مهم ترین اهداف انسان مومن، دست یابی به انقطاع از خلق و پیوستن به خداست. حج چنین تاثیری دارد. امام باقر(ع) درباره آیه شریفه «ففروا الی الله انی لکم منه نذیر مبین » فرموده است: قال: حجوا الی الله؛ منظور از فرار بسوی خدا آن است که آهنگ حج کنید. (معانی الاخبار، ص 222 )
  9. فقر زدایی: حج چنان که گفته شد آثار مادی و معنوی دارد. از جمله آثار مادی فقرزدایی از فرد و جامعه است. از امام رضا علیه السلام نقل شده که فرمود: ما رایت شیئا اسرع غنا و لا انفی للفقر من ادمان الحج ؛ هیچ چیزی را بیشتر از حج مداوم، در بی نیازی و فقر زدائی مؤثر ندیدم. (بحار الانوار، ج 74، ص 318 )
  10. امنیت از هول قیامت: قیامت هول انگیز و هرس آور است. کسی که حج می گزارد از آن هول و هراس در امان خواهد بود. امام صادق علیه السلام فرمود: من مات فی طریق مکة ذاهبا اوجائیا امن من الفزع الاکبر یوم القیامة؛ هرکس در راه رفت و برگشت مکه بمیرد از اندوه بزرگ روز قیامت ایمن خواهد بود. (ملاذ الاخیار ، ج 7 ، ص223 ) اصولا هر کسی در این مکان قرار گیرد در امان است چنان که این امنیت در دنیا نیز اثبات شده است. عبدالله بن سنان گوید: به امام صادق -علیه السلام- گفتم: ارایت قوله «و من دخله کان امنا» البیت عنی اوالحرم؟ قال: من دخل الحرم من الناس مستجیرا به فهو امن و من دخل البیت من المؤمنین مستجیرا به فهو امن من سخط الله و من دخل الحرم من الوحش و السباع و الطیر فهو امن من ان یهاج او یؤذی حتی یخرج من الحرم؛ بفرمایید منظور از آیه «و من دخله کان امنا» چیست؟ کعبه مورد نظر است یا حرم؟ فرمود: هر کس از مردم به حرم پناه آورد در امان است. هرکس از مؤمنین بر حرم پناه آورد از خشم خدا در امان است و هر حیوان وحشی و درنده و پرنده ای که داخل حرم شود. در امان است از ارعاب و اذیت تا از آن بیرون رود. (بحار الانوار، ج 96 ، ص 74 )
  11. مهمان خدا: امام صادق علیه السلام فرمود: الحاج و المعتمر وفدالله ان سالوه اعطاهم و ان دعؤه اجابهم و ان شفعوا شفعهم و ان سکتوا ابتداهم و یعوضون بالدرهم الف الف درهم ؛ حاجی و عمره گزار مهمان خدایند. اگر چیزی بخواهند به ایشان دهد. اگر او را بخوانند، پاسخ می گوید. اگر شفاعت کنند. شفاعت ایشان را می پذیرد، اگر سکوت کنند، با آنان آغاز سخن می کند و در برابر هر درهمی که خرج کرده اند، یک میلیون درهم به آنان می پردازد. (ملاذ الاخبار، ج 7 ، ص 226 ) از امام صادق -علیه السلام- سئوال شد: سئل الصادق علیه السلام لم کره الصیام فی ایام التشریق؟ فقال: لان القوم زوار الله و هم فی ضیافته و لا ینبغی للضیف ان یصوم عند من زاره و اضافه؛ چرا روزه ایام تشریق «11 – 12 – 13 ذی حجة » نامطلوب است. حضرت فرمود: زیرا مردم، زائران خدا و مهمان وی هستند. و شایسته نیست که مهمان در نزد میزبان و کسی که به دیدارش رفته روزه بگیرد. (بحار الانوار، ج 96 ، ص 34 )
  12. نگارش حسنات و محو سئیات: از دیگر آثار حج آن است که انسان با نگاه به کعبه گناهانش ریخته و برای حسنات نوشته می شود. امام باقر -علیه السلام- فرمود: من نظر الی الکعبة لم یزل یکتب له حسنة و یمحی عنه سیئة حتی یصرف بصره عنها؛ هر کس به کعبه نگاه کند. تا وقتی به آن می نگرد مدام کار نیک برایش نوشته می شود و گناهش پاک می شود تا وقتی دیده از آن برگرداند. (بحار الانوار، ج 96، ص 65 )
  13. ثواب خدایی: حج دو نوع است واقعی و غیر واقعی. کسی که واقعا نیت خانه خدا کرده و مقصود خلق نباشد بلکه خالق باشد، ثواب و اجرش بر عهده خداست. امام صادق -علیه السلام- فرموده است: الحج حجان، حج لله و حج للناس، فمن حج لله کان ثوابه علی الله و الجنه و من حج للناس کان ثوابه علی الناس یوم القیامة؛ حج دوگونه است: حجی برای خدا و حجی برای خلق، هر کس برای خدا حج گزارد، پاداشش آنست که خدا که وی را به بهشت درآورد و هر کس برای مردم حج گزارد، پاداش وی روز قیامت برعهده مردم خواهد بود. (بحار الانوار، ج 96، ص 24 )
  14. حج و تجدید میثاق : از دیگر آثار حج آن است که میثاقی با خدا و پیامبر و امامان (ع) است. امام باقر -علیه السلام- فرمود: قال ابو جعفر علیه السلام والحجر کالمیثاق و استلامه کالبیعة و کان اذا استلمه قال: اللهم امانتی ادیتها و میثاقی تعاهدته لیشهدلی عندک بالبلاغ؛ حجرالاسود مثل یک پیمان است و دست کشیدن بر آن چون بیعت [با خدا] است وقتی حضرت دست بر حجرالاسود می کشید می فرمود: خدایا! امانتم را ادا کردم. میثاق خود را تجدید کردم، تو گواه باش که من وظیفه ام را بپایان رساند. (بحار الانوار، ج 96 ، ص 48 ) امام باقر -علیه السلام- نیز فرموده است: انما امر الناس ان یاتوا هذه الاحجار فیطوفو بها ثم یاتونا فیخبرونا بولایتهم و یعرضوا علینا نصرهم؛ مردم مامور شده اند بیایند دور این سنگها طواف کنند سپس نزد ما بیایند و اعلام وابستگی و حمایت و یاری نمایند. (بحار الانوار، ج 96، ص 374 )
  15. مصافحه با خدا: از دیگر آثار حج آن است که انسان با خدا مصافحه می کند؛ زیرا دست کشیدن بر رکن حجرالاسود از اعمال مناسک حج دانسته شده است؛ چرا که نمادی از دست خداوند است که انسان با آن مصافحه می کند. پس وقتی مهمان نزد صاحب خانه می رود دست به دست مصافحه می کنند. حضور در کعبه و استلام چنین حالتی را موجب می شود و انسان احساس می کند با خداوند دست داده است. پیامبر خدا -صلی الله علیه و آله- فرمود: طوفوا بالبیت واستلموا الرکن فانه یمین الله ارضه یصافح بها خلقه؛ دور خانه خدا طواف کنید، رکن «حجر الاسود» را دست بسائید، زیرا به منزله دست خدا در زمین است که با بندگانش دست می دهد. (بحار الانوار، ج 96 ، ص202 ) حاجی چون با خدا دست داده، مستحب است با حاجی دست داد و مصافحه کرد. امام صادق -علیه السلام- فرموده است: من لقی حاجا فصافحه کان کمن استلم الحجر؛ هر کس با حاجی دیدار کند و با او مصافحه نماید گویا بر حجرالاسود دست کشیده است. (بحار الانوار، ج 96، ص 384 )
  16. استجابت دعا: امام رضا-علیه السلام- فرمود: ما من بر و لا فاجر یقف بجبال عرفات فیدعو الله الا استجاب الله له؛ اما البر ففی حوائج الدنیا و الاخرة و اما الفاجر ففی امر الدنیا؛ هیچ نیکوکا و بدکاری در کوههای عرفات دعا نمی کند مگر اینکه خدا دعایش را می پذیرد. دعای نیکوکاران را در حوائج دنیا و آخرت و دعای بدکاران را در کار دنیا می پذیرد. (بحار الانوار، ج 96 ، ص 251 )
  17. رهایی از دوزخ: از دیگر آثار حج رهایی انسان از آتش دوزخ است. امام سجاد -علیه السلام- در ضمن یک حدیث فرمود: اذا ذبح الحاج کان فداه من النار؛ وقتی حاجی قربانی را ذبح کند در برابر آتش جهنم فدیه او خواهد بود. (بحار الانوار، ج 96، ص 288 )

در روایات آثار زیادی برای حج بیان شده است. در مجموعه های حدیثی که ویژه حج جمع آوری شده می توان احادیث بسیاری را در این زمینه یافت. به عنوان نمونه امام رضا (عليه السّلام ) می فرماید : مناسک حج در حقیقت، گذشت از مال ، گذشت از جان و گذشت از شهوات است . هم چنین بیان شده که حج توجه به خداوند متعال و پاك كردنِ دل از آلودگى هايى نظير قساوت قلب و تنگ نظرى و غفلت و ياءس است ؛ یا این که حج زنده كردن ياد خدا است ، مانور مسلمين و تسكين دلها است؛ یا حج آئينه شفّاف تمام اسلام است ، و یا حج ميقات و ميعادِ مردم با خداست ؛ و یا حج جلوه رسالت و مظهر قدرت اسلام است .

در نهج البلاغه نیز در باره فلسفه و آثار حج آمده است: انجام حج در منطقه اى خشك و در ميان كوههاى داغ و طواف كردن به گرد سنگهاى كعبه وسيله اى براى قرب به خداوند و تكبر زدايى از انسان و احساس ذلت است . تا انسان بدينوسيله به رحمت خداوند برسد و با طواف خود شبيه فرشتگان شود و اگر خدا مى خواست ، محل حج را در منطقه اى پر آب و درخت و داراى سنگهايى از ياقوت قرار مى داد ولى در آن صورت مردم آزمايش نمى شدند.

حرمت خانه خدا

مومن می بایست حرمت و احترام خانه خدا را حفظ کند و بر آن بکوشد. امام صادق -علیه السلام- فرمود: ان الله عزوجل حرمات ثلاث لیس مثلهن شی ء کتابه و هو حکمه و نوره و بیته الذی جعله قبلة للناس لایقبل من احد توجها الی غیره و عترة نبیکم؛ خدای عزوجل سه ناموس محترم و مقدس دارد که هیچ چیز به حرمت آن نرسد. کتابش که فرمان او و نور اوست و خانه اش که آنرا قبله مردم قرار داده و توجه به جایی غیر آن از هیچ کس پذیرفته نیست و عترت پیامبر شما. (بحار الانوار، ج 96، ص 60 )

در روایات در اهمیت و احترام آن آمده که این یکی از چهار شهر برگزیده الهی است. رسول خدا -صلی الله علیه و آله- فرمود: ان الله اختار من البلدان اربعة فقال عزوجل: و التین والزیتون و طور سینین و هذا البلد الامین. و التین المدینة و الزیتون بیت المقدس و طور سینین الکوفة و هذا البلد الامین مکة؛ خداوند از شهرهای چهار شهر برگزیده است و فرموده: والتین و الزیتون و طور سینین و هذا البلد الامین. منظور از تین مدینه و منظور از زیتون بیت المقدس است و مقصود از طور سینین کوفه و مقصود از این شهر امن، مکه معظمه است. (بحار الانوار، ج 96، ص 77 )

بنابراین کسی که به عنوان حاجی و حج گزار به این شهر مقدس و پاک وارد می شو باید اموری را رعایت کند تا حرمت حریم کعبه و خانه خدا و این شهر مقدس شکسته نشود. اصولا عملی از مردم قبول می شود که تقوا ملکه او شده باشد.(مائده، آیه 27) امام باقر -علیه السلام- فرموده است: ما یعبؤ بمن یؤم هذا البیت اذا لم یکن فیه ثلاث خصال: ورع یحجزه عن معاصی الله و حلم یملک به غضبه و حسن الصحابة لمن صحبه؛ کسی که قصد این خانه می کند اگر سه خصلت نداشته باشد، مورد اعتنا قرار نخواهد گرفت: 1- ورعی که او را از گناهان بازدارد؛ 2- بردباری که جلو خشمش را بگیرد؛ 3- حسن معاشرت با همراهان.(خصال، ج 1 ، ص 97 ؛ بحار الانوار، ج 96، ص 121 )

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا