اجتماعیاخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیمعارف قرآنیمقالات

آثار و نشانه های شکر و سپاس

samamosبسم الله الرحمن الرحیم

انسان به طور طبیعی گرایش به خیر دارد و کار نیک و پسندیده را می ستاید و از نیکوکار تشکر می کند و از او سپاسگزار است. این گونه اعمال نیک و خیر و پسندیده در زندگی انسانی و به ویژه اصلاح و بهبود رفتار اجتماعی بسیار تاثیرگذار است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا بر اساس آموزه های وحیانی اسلام آثار و برکات این رفتار پسندیده اجتماعی را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

واکنش های انسان در برابر نعمت و احسان

شکر که در فارسی سپاس می گویند، حالت و رفتاری واکنشی در برابر کنش دیگری است. در حقیقت شکر عکس العمل و واکنش به کنش و فعل دیگری است؛ زیرا وقتی انسان اعطا و بخشش نعمتی را از سوی کسی می بیند، حالت نفسانی در او پدید می آید و نسبت به شخص و کارش احساس خوشی داشته و محبت او به همان میزان در جانش می نشیند. پس از ایجاد چنین حالت خشنودی و خوشی و رضایت است که رفتاری را در قالب هایی گوناگونی ارایه می دهد که از آن به تشکر و شکر و سپاس یاد می شود.

پس شکر را باید واکنشی مثبت در برابر کنش مثبت ارزیابی کرد. این واکنش رفتاری که پس از حالت نفسانی پدید می آید، دارای اشکال و اقسامی است که از آن به اقسام شکر و سپاس تعبیر می شود.

از همین روست که برخی در تعریف شکر و سپاس آن را شناخت احسان و نشر آن دانسته اند(لسان العرب، ابن منظور، ج 7، ص 170، «شكر») و برخی دیگر شکر را تصور نعمتی و اظهار آن گفته اند(مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 461، «شكر»)؛ زیرا زمانی واکنش رفتاری شکر و سپاس رخ می دهد که شخص نعمت و احسان را بشناسد و فعل و کنش دیگری را امری ارزشی دانسته و به عنوان نعمت و احسان تلقی کند و بخواهد واکنشی چون نشر و اظهار آن داشته باشد. پس تصور نعمت و احسان در قالب شناخت و معرفت نسبت به آن، از مولفه های اصلی، واکنش رفتاری شکر و سپاس است به طوری که اگر کسی تصوری از نعمت بودن یا احسان بودن آن کنش طرف مقابل نداشته باشد و یا به این شناخت دست نیابد که آن چیز نعمت است و آن کنش و فعل دیگری از مصادیق احسان و دادن نعمت و بخشیدن آن است، هرگز حالت محبت و عشق به طرف مقابل نسبت به آن عمل و کنشش پدید نمی آید تا بخواهد تشکری کند و اظهار نعمتی نماید و واکنشی مثبت به عنوان سپاس و شکر داشته باشد.

شاید شما بارها خودتان دیده اید که در مقابل احسان و نعمتی که به دیگری کرده اید، شخص هیچ گونه واکنش مثبت حتی در چهره نداشته چه رسد که تشکر زبانی داشته باشد. وقتی از او علت بی توجهی و بی محلی نسبت به احسان و نعمت را می پرسید می گوید: مگر چه کاری کردید؟ چه کار خوب و نیکی انجام دادید؟ چه خدمت و نعمت و احسانی داشته اید تا حالا من از شما تشکر کنم؟!

این نوع واکنش منفی یا بی تفاوتی نسبت به کنش و فعل و عمل احسانی شما و بخشیدن و اعطای نعمتی به طرف مقابل، نشان می دهد که طرف مقابل تصوری از احسان و نعمت نسبت به عمل و فعل شما نداشته است. پس تا زمانی که شناخت و تصوری از نعمت و احسان در شخص پدید نیاید، هرگز واکنش مثبتی نسبت به احسان و نعمت شما بروز نمی دهد. بنابراین، واکنش رفتاری سپاس و تشکر و شکر زمانی رخ می دهد که شخص تصور و شناختی از احسان و نعمت بودن عمل و فعل شما داشته باشد تا بخواهد واکنش رفتاری داشته باشد.

اگر چنین اتفاقی افتاد آن گاه می توان امید داشت که شخص واکنش رفتاری مثبت در قالب اقسام شکر و سپاس خواهد داشت و گرنه هرگز چنین اتفاقی رخ نمی دهد. پس یا بی تفاوت خواهد بود یا حتی ممکن است اعتراض کرده و واکنش منفی نشان دهد؛ زیرا فعل و رفتار شما را از مصادیق سلب نعمتی می داند که در اختیارش بوده یا احتمال داده می شد به او برسد ولی به سبب رفتار و فعل شما به او نرسید و اگر شما هزار دلیل و شاهد بیاورید که این رفتار و کنش و فعل شما به خیر و صلاح او بوده و شما به نعمتی داده و احسانی کرده اید، او نخواهد پذیرفت و واکنش منفی خواهد داشت.

البته برخی از مردم با آن که نعمت بودن و احسان فعل وکار شما را می دانند ولی به عللی چون زنگاردلی و تیره دلی و سنگ دلی و تفاخر و تکبر و مانند آن ها حاضر به اظهار سپاس و تشکر نیستند و اصلا به روی مبارکشان نمی آورند که شما احسان کردید و نعمتی را به او رساندید.

اقسام شکر و سپاس

حال اگر کسی فعل و عملی را نعمت و احسانی از طرف دیگری دانست و به چنین شناخت و تصوری دست یافت، در خود حالت احساسی و عاطفی می یابد و بر آن می شود تا آن نعمت را اظهار کرده و از فاعل آن تشکر نماید و شکر و سپاسش را بگوید.

این واکنش رفتاری که پس از شناخت نعمت و احسان و تصور آن در انسان ایجاد و بروز می کند، به عنوان شکر و سپاس نامیده می شود. واکنش هایی که انسان پس از شناخت نعمت و احسان به طور طبیعی و فطری خواهد داشت اقسامی دارد که در کتب گوناگون مطرح و بیان شده است.

بیش تر محققان شكر را سه قسم دانسته اند: 1. شكر قلبى كه همان تصور و يادآورى نعمت و پذیرش است. این حالتی نفسانی واکنش هایی را در چهره و رفتار انسانی موجب می شود، هر چند که ممکن است به زبان و یا عمل نمایان نشود؛ 2. شكر زبانى كه سپاسگزارى و ستايش بر نيكى احسان كننده و صاحب نعمت است؛ 3. شكر ساير اعضاى بدن كه به كارگيرى و صرف آن در جاى خود است.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 461 – 462، «شكر»؛ فرهنگ فارسى، ج 2، ص 2057)

معنای شکر و شاکر در صفت و نام خدا

خداوند خودش را در آیه 158 سوره بقره به نام شاکر ستوده و فرموده است: « وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَإِنَّ اللَّهَ شاکِرٌ عَلِیمٌ»؛ کسى که فرمان خدا را در انجام کارهاى نیک اطاعت کند، خداوند در برابر عمل او شکرگزار، و از افعال وى آگاه است. در دعای جوشن کبیر نیز یکی از نام های خداوند شاکر دانسته شده است. هم چنین خداوند خود را در قرآن به وصف شکر توصیف کرده است.

دانشمندان بر این اعتقادند که اگر خدا خود را به نام شاکر و وصف شكر ستوده و یاد کرده است، مقصود، اِنعام و احسان بر بندگان و دادن جزاى عبادات آنها (راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ص 461 – 462، «شكر»؛ دارالعلم‏، الدار الشامیة، دمشق، بیروت، چاپ اول، 1412ق؛ فرهنگ فارسى، ج 2، ص 2057) و يا به معنای رشد اعمال نيك آنان و اعطاى پاداش مضاعف به آنها است.( لسان العرب، ج 7، ص 170، «شكر»)

پس معنای شکر از سوی خداوند این است که «خداوند بندگانش را در برابر انجام عبادات و کارهای نیک، از روی لطف نعمت داده و احسان و نیکی می‌کند».(ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، 1372ش؛ اردکانی، محمد علی، اسرار توحید (ترجمه توحید صدوق)، ص 263، علمیه اسلامیه، تهران، چاپ اول، بی تا؛ قرشى، سید على اکبر، قاموس قرآن، ج 4، ص 62 تا 63، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1371ش)

شکر بندگان نسبت به خدا

اما شکر بندگان برای خدا، به معنای یادآورى نعمت‌هاى او و ثناگویى در مقابل آنها است.( قاموس قرآن، ج ‏4، ص 62- 63) چنان‌که پروردگار بزرگ فرموده است: «فَکلُوُاْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلَالًا طَیِّبًا وَ اشْکُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ إِن کُنتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُون»؛ پس، از آنچه خدا روزیتان کرده است، حلال و پاکیزه بخورید و شکر نعمت خدا را بجا آورید اگر او را مى‏پرستید!(نحل، آیه 114)

امام صادق(ع) در بیان شکر واقعی بندگان نسبت به خداوند می‌فرماید: «شُکْرُ النِّعْمَةِ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ وَ تَمَامُ الشُّکْرِ قَوْلُ الرَّجُلِ- الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»؛شکر نمودن از نعمت الهى عبارت است از اجتناب کردن از محرّمات و از آنچه خداوند متعال نهى فرموده است، و تمامیّت شکرگزارى با اظهار کلمه -الحمد للّه ربّ العالمین- است.( کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق، غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، ج 2، ص 95، دار الکتب الإسلامیة، تهران‏، چاپ چهارم، 1407 ق)

آثار و برکات شکر و سپاس

شکر و سپاس در هر شکلی از قلب تا زبان تا عمل و رفتار، کار پسندیده ای است. البته شکر واقعی نسبت به نعمت های الهی، استفاده درست از آن نعمت ها برای دست یابی به کمال است. به این معنا که اگر نعمت الهی چون نعمت وجود ، عافیت، سلامتی، پول و ثروت، قدرت و جوانی و شادابی، و مانند آن ها را به درستی به کار بریم و برای ارتقای خود و دیگران و تقرب به خدا از راه خدایی و متاله و ربانی شدن مصرف کنیم، این همان شکر واقعی نعمت است که در برابر آن کفران نعمت است. از این روست که قرآن ایمان و کفر را با شکر و کفران برابر دانسته است؛ زیرا مومن معرفت و شناختی کامل و تصوری درست از هستی و خدا و خودش داشته و از نعمت های به درستی و در جای خودش بهره می گیرد در حالی کافر خدا و خود را نمی شناسد و نعمت وجود و دیگران نعمت های الهی را در جایی غیر از کمال یابی و خدایی شدن به کار می برد و این گونه کفران نعمت کرده و کفر خود را نشان می دهد.(انسان، آیه 3)

اگر کسی به طور کامل و واقعی بر اساس موازین عدالت، شکر نعمت به جا آورد از آثار و برکات آن نیز بهره مند می شود که بخشی از آن ها در این جا بیان می شود:

  1. افزایش روزی: امير مؤمنان على عليه السلام فرمود: شُكْرُ الْمُنْعِمِ يَـزيدُ فِى الـرِّزْقِ؛ سپاسگزارى از انعام كننده روزى، روزى را زياد مى كند. (بحارالانوار، ج 71، ص 44) از نظر امام على عليه السلام اگر کسی شکر گزار نباشد به طور طبیعی افزایشی نیز نخواهد بود؛ چرا که فرموده است: ما كانَ اللّهُ لِيَفْتَحَ عَلى عَبْدٍ بابَ الشُّكْرِ، وَ يَغْلِقَ عَنْهُ بابَ الزِّيادَةِ؛ چنـان نـيست كه خداوند درب شكرگزارى را بر بنده اى بـگشايد و درب زيـاد شدن نعـمت را بر او بـبندد؛ یعنی هـر دو باهم بـاز شده یا بسته می شوند. (بحارالانوار، ج 71، ص 54) امام باقر عليه السلام نیز فرمود: لا يَنْقَطِعُ الْمزَيدُ مِنَ اللّهِ حَتَّى يَنْقَطِـعَ الشُّكْرُ مِنَ الْعِبادِ؛ افزايش نعمت از طرف خداوند قطع نمى شود مگر بخاطر ناسپاسى بندگان. (بحارالانوار، ج 71، ص 56) امام صادق عليه السلام نیز فرمود: مَنْ اُعْطِىَ الشُّكْرَ اُعْطِىَ الزِّيادَةَ، يَقُولُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ: لَئِنْ شَكَرْتُمْ لاَزيدَنَّكُمْ؛ كسى كه توفيق شكر يابد، افزايش نعمت هم نصيب او خواهد شد خداوند متعال مى فرمايد: اگر سپاسگزاى كنيد زياد خواهم كرد. (بحارالانوار، ج 71، ص 56) از این روایت به دست می آید که این زیادی می تواند همان طوری که در وجود شخص باشد در نعمت های دیگری نیز باشد که خداوند به شخص سپاسگزار اعطا می کند. امام صادق عليه السلام هم چنین فرمود: اَيُّما عَبْدٍ اَنْعَمَ اللّهُ عَلَيهِ بِنِعمَةٍ فَعَرَفَها بِقَلبِهِ وَ حَمِدَ اللّهَ عَلَيْها بِلِسانِهِ لَمْ تَنْفَدْ حَتّى يَأْمُرَ اللّهُ لَهُ بِالزِّيادَةِ؛ هر بنده اى كه خدابه او نعمت داده، اگر نعمت را بشناسد و با زبانش خدا را بر آن نعمت ستايش كند، هنوز آن نعمت تمام نشده خدا فرمان مى دهد تا نعمت او زيادتر گردد. (بحارالانوار، ج 71، ص 42)
  2. افزایش وجودی انسان: در شعر فارسی این ضرب المثل شده است که : شکر نعمت نعمتت افزون کند/ کفر نعمت از کفت بیرون کند. البته این مطلبی درست است؛ اما بر اساس آیات قرآنی چیزی که با شکر نعمت اتفاق می افتد چیزی فراتر از افزایش خود نعمت است؛ زیرا خداوند در آیه 7 سوره ابراهیم می فرماید: لـَئِن شَكَرتُم لاَزَيدَنَّكُم؛ اگر سپاسگزار باشید هر آینه بر شما می افزایم. این بدان معناست که شکر نعمت موجب می شود تا خداوند ظرفیت وجودی انسان را افزایش دهد و شرح صدر و انشراح صدری در انسان پدید آید که او را در مقام قرب الهی بالاتر و زمینه برای بهره مندی بیش تر از نعمت های تازه و جدید یا همان نعمت پیشین در قالب بهتر و سود بیش تر فراهم می آورد.
  3. شکر از خود: خداوند در آیه 40 سوره نمل می فرماید: ومَن شَكَرَ فَاِنَّما يَشكُرُ لِنَفسِهِ؛ و هر کسی شکر کند جز به خودش شکر نکرده است. در آیه 12 سوره لقمان نیز می فرماید: و مَن يَشكُر فَاِنَّما يَشكُرُ لِنَفسِهِ؛ و هر کسی شکر می کند جز به خودش شکر نمی کند. پس شکر کردن تشکر از دیگری حتی از خدا نیست، بلکه شکر بازگشتش به خود انسان است و این شاکر است که پیش و بیش از دیگران از شکرش بهره می برد.
  4. محبوبیت نزد خدا: عَمّارِ الدُّهنى مى گويد: سَمِعْتُ عَلِىَّ بْنَ الْحُسَيْنِ عليه السلام يَقُولُ: اِنَّ اللّه يُحِبُّ كُلَّ قَلْبٍ حَزينٍ وَ يُحِبُّ كُلَّ عَبْدٍ شَكُورٍ؛ از امام سجاد عليه السلام شنيدم كه مى فرمود: خداوند هر قلب محزون و هر بنده سپاسگزار را دوست مى دارد. (بحارالانوار، ج 71، ص 38)
  5. استمرار و تداوم نعمت و افزایش آن: اگر انسان شکر کند نعمت موجود حفظ و بی تغییری باقی خواهند ماند و حتی این نعمت به سبب افزایش وجودی شخص نیز افزایش می یابد، ولی اگر کفران نعمت کند، نعمت از دستش برود و یا تغییر کند و نعمت به نقمت تبدیل شود.(ابراهیم، آیه 7؛ نحل، آیه 112؛ سباء، آیات 15 و 16) امام سجاد عليه السلام به بعضى از فرزندانش سفارش كرد و فرمود: يا بُنَىَّ اُشْكُرِ اللّهَ لِمَنْ اَنْعَمَ عَلَيْكَ، وَ اَنْعِمْ عَلى مَنْ شَكَرَكَ، فَاِنَّهُ لا زَوالَ لِلنِّعْمَةِ اِذا شَكَرْتَ وَلا بَقاءَ لَها اِذا كَفَرْتَ؛ اى فرزندم خدا را بخاطر نعمتى كه از ديگران بتو مى رسد سپاسگزار باش و به كسى كه از تو قدردانى كرد عطا كن، چرا كه وقتى نعمتى سپاسگزارى شود از بين نخواهد رفت، و وقتى كه ناسپاسى شود دوام نخواهد يافت. (بحارالانوار، ج 71، ص 49) امام صادق عليه السلام فرمود: اِنَّ اللّهَ عَـزَّوَجَلَّ اَنْعَـمَ عَـلى قَوْمٍ بِالْمَواهِبِ فَلَمْ يَشْكُرُوا فَصارَتْ عَلَيْهِمْ وَبالاً وَابْتَلى قَـوْما بِالْمَـصائِبِ فَصَبَـرُوا فَصارَتْ عَـلَيْهِمْ نِعْـمَةً؛ خداونـد به گـروهى نـعمت داد و آنـها سـپاسگزارى نـكردند، پس نـعمت ها تبـديل به بـلا شد، و گـروهى را گرفـتار كـرد و آنـها صبـر كردنـد، پس گرفـتاريـهاى آنـان تـبديل بـه نـعمت شد. (بحارالانوار، ج 71، ص 71)
  6. پاداش روزه دار: امام صادق عليه السلام به نقل از پدرانش مى فرمايد: اَلطّاعِمُ الشّاكِرُ لَهُ مِنَ الاَجْرِ مِثْلُ اَجْرِ الصّائِمِ الْمُحْتَسِبِ وَ الْمُعافِى الشّاكِرُ لَهُ مِنِ الاَجْرِ كَاَجْرِ الْمُبْتَلَى الصّابِرِ وَ الْغَنِىُّ الشّاكِرُ لَهُ مِنَ الاَجْرِكَاَجْرِ الَمحْرُومِ الْقانِعِ؛ پـاداش طعـام خـور سـپاسگزار، هـمانند پـاداش روزه دار در راه خداست، و پاداش انسان سالم سپاسـگزار مثل پاداش گرفتار صبور است، و اجر توانگر سپاسگزار همانند اجر انسان محروم قناعت پيشه است. (بحارالانوار، ج 71، ص 54) هم چنین رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: اِنَّ لِلطّاعِمِ الشّاكِرِمِنَ الاَجْرِ مِثْلُ ما لِلصّائِمِ الصّابِرِ؛ پاداش كسى كه غدا مى خورد و شُكر بجا آورد، مانند روزه دار صبور است. (نهج الفصاحه، حدیث 885)
  7. بهشت: ثواب شکرگزار بهشت است. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: يُنادِى مُنادٍ يَوْمَ الْقِيامَةِ لِيَقُمِ الْحَمّادُونَ، فَيَقُومُ زُمرَةٌ فَيُنْصَبُ لَهُمْ لِوآءٌ فَيَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ. قِيلَ: وَمَنِ الْحَمّادُونَ؟ فَقالَ: اَلَّذينَ يَشْكُرُونَ اللّهَ تَعالى عَلى كُلِ حالٍ؛ روز قـيامت منادى ندا مى دهد، ستـايش كنندگان بـرخيزند، پـس عده اى بلند مى شـوند، سپس پرچـمى براى آنها نصب مى شود، آنگاه وارد بهشت مى شوند. گفته شـد: ستايش كنندگان چه كسـانى هستند؟ فرمود: آنان ـكه همـيشه خدا را سپاسگزارى مى كنند. (محجه البیضاء ، ج 7، ص 143) بهره مندی از بهشت به سپاسگزاری است. طوبی که درخت بهشتی و بهره مندی از آن است با این امر به دست می آید. امام صادق عليه السلام فرموده است: طُوبى لِمَنْ لَمْ يُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللّهِ كُفْرا، طُوبى لِلْمُتَحابّينَ فِى اللّهِ؛ خوشا بحال كسى كه با ناسپاسى، نعمت خدا را تغيير ندهد و خوشا بحال آنانكه در راه خدا با هم دوستى كنند. (بحارالانوار، ج 71، ص 62) پس می توان گفت که بهشت و سرور به شکر به دست می آید.

البته در آیات و روایات آثار و برکاتی دیگری برای شکر و سپاس آمده است که در این جا به همین میزان بسنده می شود.

اهمیت، نشانه ها و رفتارهای تشکر آمیز

گفته شد که انسان می تواند در اقسام گوناگون شکر نعمت را به جا آورد که شامل استفاده درست از نعمت، شکر قلبی ، شکر زبانی و شکر رفتاری و جوارحی است. از جمله رفتارها و نشانه های تشکر از نعمت و احسانی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

  1. بهترین ها در طریقه شکرگزاری : امام صادق عليه السلام فرمود: وَاَدْنَى الشُّكْرِ رُؤْيَةُ النِّعْمَةِ مِنَ اللّهِ مِنْ غَيْرِ عِلَّةٍ يَتَعَلَّقُ الْقَلْبُ بِها دُونَ اللّهِ وَالرِّضا بِما اَعْطاهُ، وَاَنْ لاتَعْصِيَهُ بِنِعْمَتِهِ وَتُخالِفَهُ بِشَىٍ مِنْ اَمْرِهِ وَنَهْيِهِ بِسَبَبِ نِعْمَتِهِ؛ پائين ترين درجه شكر، ديدن همه نعمتها از جانب خدا، بدون اينكه دل به چيزى غير خدا وابسته باشد و خشنودى به داده خداست، و اينكه با نعمت خدا گناه نكنى و بواسطه نعمت، امر و نهى خدا را مخالف نكنى. (بحارالانوار، ج 71، ص 52)
  2. احساس بدهکاری : امام صادق عليه السلام فرموده است: ما مِنْ عَبْدٍ اِلاّ وَلِلّهِ عَلَيْهِ حُجَّةٌ اِمّا فِى ذَنْبٍ اِقْتَرَفَهُ وَاِمّا فِى نِعْمَةٍ قَصَّرَ عَنْ شُكْرِها؛ انسان هميشه در برابر خداوند بدهكار است بخاطر گناهى كه مرتكب شده يا بخاطر نعمتى كه در سپاسگزارى آن كوتاهى نموده است. (بحارالانوار، ج 71، ص 46)
  3. عبادت: عبادت و بندگی خالصانه نوعی تشکر و سپاس از خداوند است. امام باقر عليه السلام فرمود: كانَ رَسُولُ اللّه صلي الله عليه و آله عِنْدَ عائِشَةَ لَيْلَتِها فَقالَتْ: يا رَسُولَ اللّهِ لِمَ تَتْعَبُ نَفْسَكَ وَ قَدْ غَفَرَاللّهُ لَكَ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأخَّرَ؟ فَقالَ: يا عائِشَةُ اَلا اَكُونُ عَبْدا شَكُورا؟ شبى پيامبر پيش عايشه بود، عايشه گفت: اى رسول خدا، چرا خودت را «با عبادت» رنج مى دهى در حالى كه خدا تر آمرزيده است؟ پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: اى عايشه آيا من بنده سپاسگزار نباشم؟ (بحارالانوار، ج 71، ص 38)
  4. عبادت شاکرانه : بهترین شکل عبادت از میان عبادت بازرگانان و بردگان و عاشقان همان عبادت شاکرانه است که بنده به عنوان شکر بندگی می کند. امام على عليه السلام فرمود: اِنَّ قَوْما عَبَدُوا اللّهَ شُكْرا فَتِلْكَ عِبادَةُ الاَحْرارِ؛ گروهى خدا را بخاطر سپاس از نعمت هايش مى پرستند اين عبادت آزادگان است. (میزان الحکمه، ج 5، حدیث 9583)
  5. ذکر الحمدلله: از روش های تشکر و سپاس گفتن ذکر الحمدلله است. اميرمؤمنان على عليه السلام فرمود: كانَ رَسُولُ اللّهِ صلي الله عليه و آله اِذا اَتاهُ اَمْرٌ يَسُرُّهُ قالَ: «اَلْحُمْدُلِلّهِ الَّذى بِنِعْمَتِهِ تَتِمُّ الصّالِحاتُ» وَ اِذا اَتاهُ اَمْرٌيَكْرَهُهُ قالَ: «اَلْحَمْدُلِلّهِ عَلى كُلِّ حالٍ»؛ هنگامى كه مسئله خوشحال كننده اى براى پيامبر پيش مى آمد مى فرمود: سـتايش مخـصوص خداونـديـست كه كـارهاى خـير با نعمتش تكميل مـى شود و هنـگامى كه مـسئله ناخوشـايندى رخ مى داد، مى فـرمود: در هر حـال سـتايش مخـصوص خـداوند است. (بحارالانوار، ج 71، ص 47) امام صادق عليه السلام نیز فرمود: شُكْرُ النِّعْمَةِ اِجْتِنابُ الْمَحارِمِ، وَتَمامُ الشُّكْرِ قَوْلُ الرَّجُلِ: اَلْحَمْدُلِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ؛ شكر نعمت پرهيز از گناهان و شكر كامل اينست كه شخص بگويد، اَلْحَمْدُلِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ. (بحارالانوار، ج 71، ص 40) مُعمّربن خلاّد گويد: سَمِعْتُ اَبَاالْحَسَنِ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيْهِ يَقُولُ: مَنْ حَمِدَاللّهَ عَلَى النِّعْمَةِ فَقَدْ شَكَرَهُ، وَكانَ الْحَمْدَ اَفْضَلُ مِنْ تِلْكَ النِّعْمَةِ؛ از امام هشتم عليه السلام شنيدم كه فرمود: كسى كه خدا را بر نعمتى كه باو داده ستايش نمايد، شكر او را بجا آورده است، و ستايش خدا از آن نعمت برتر است. (بحارالانوار، ج 71، ص 31)
  6. سخن از نعمت گفتن: یکی از روش های شکرگزاری سخن گفتن از نعمت است؛ چنان که خداوند می فرماید: وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ ؛ و از نعمت پروردگارت سخن بگوی.(ضحی، آیه 11) رسول خدا صلى الله عليه و آله نیز فرمود: اَلتَّحَدُّثُ بِنِعَمِ اللّهِ شُكْرٌ، وَتَرْكُهُ كُفْرٌ وَمَنْ لايَشْكُرُ الْقَلِيلَ لايَشْكُرُ الْكَثيرَ وَ مَنْ لا يَشْكُرُ النّاسَ لايَشْكُرُاللّهَ؛ گفتگو از نعمت هاى خداوند، شكر است و ترك آن ناسپاسى است و كسى كه از نعمتِ كم سپاسگزارى نكند، از نعمت زياد هم سپاسگزارى نخواهد كرد، و كسى كه از مردم قدردانى نكند از خدا هم قدردانى نخواهد كرد. (نهج الفصاحه، حدیث 1202)
  7. شکر در هنگام آسایش و سرور: امام على عليه السلام فرمود: كُنْ فِى السَّرَّاءِ عَبْدا شَكُورا وَفِى الضَّرّاءِ عَبْدا صَبُورا؛ در روزهاى آسايش و خوشبختى سپاسگزار باش، و در روزهاى گرفتارى و سختى صبور باش. (غرر الحکم، حدیث 7148)
  8. برخورد درست و نیک با نعمت: اميرمؤمنان على عليه السلام فرمود: اَحْسِنُوا صُحْبَةَ النِّعَمِ قَبْلَ فِراقِها فَاِنِّها تَزُولُ وَتَشْهَدُ عَلى صاحِبِها بِما عَمِلَ فيها؛ با نعمت ها قبل از جدا شدن از شما رفتار نيكو داشته باشيد كه آنها از بين مى روند و عليه صاحب نعمت ناسپاس كه چطور با آنها رفتار كرده، گواهى مى دهند. (بحارالانوار، ج 71، ص 51) از نظر امام جواد عليه السلام باید نسبت به هر نعمتی شکر گزار بود و اگر درست با نعمت برخورد نشود گویی کاری بدی هم چنان بخشیده نشده باقی بماند. ایشان فرموده است: نِعْمَةٌ لاتُشْكَرُ كَسَيِّئَةٍ لاتُغْفَرُ؛ نعمتى كه سپاسگزارى نشود، همانند گناهى است كه آمرزيده نشود. «يعنى همانطور كه انسان در مورد گناه بازخواست مى شود، در مورد نعمتى كه شكرگزارى نشود از او سؤال خواهد شد» . (بحارالانوار، ج 71، ص 53) امام على عليه السلام درباره تاثیر بد ناسپاسی هشدار می دهد و می فرماید: اِحْذَرُوا نِفارَالنِّعَمِ، فَما كُلُّ شارِدٍ بِمَرْدُودٍ؛ «نعمتها با ناسپاسى از دست انسان مى روند و معلوم نيست دوباره برگردند.» از گريختن نعمتها حذر كنيد، كه هر گريخته اى برنمى گردد. (بحارالانوار، ج 71، ص 54) امام رضا عليه السلام نیز هشدار داده و خواهان سپاس و شکر از خدا می شود و می فرماید: اِتَّقُوا اللّهَ وَعَلَيْكُمْ بِالتَّواضُعِ وَالشُّكْرِ وَالْحَمْدِ؛ تقوا داشته باشيد وتواضع و سپاسگزارى و ستايش خدا را پيشه خود سازيد. (بحارالانوار، ج 71، ص 54) امام على عليه السلام نیز فرموده است: مَنْ لَمْ يَشْكُرِ النِّعْمَةَ مُنِـعَ الزِّيادَةَ؛ كسى كه شكر نعمت را بجا نياورد از زياد شدن آن جلوگيرى خواهد شد. (غرر الحکم، حدیث 9169)
  9. مراعات حقوق نعمت : امام على عليه السلام فرمود: اِنَّ لِلّهِ تَباركَ وَتَعالى فِى كُلِّ نِعْمَةٍ حَقّا فَمَنْ اَدّاهُ زادَهُ مِنْها، وَمَنْ قَصَّرَ عَنْهُ خاطَرَ بِزَوالِ نِعْمَتِهِ؛ خداوند تـبارك و تـعالى در هـر نعـمتى داراى حقّى مى باشد پس هر كس آنرا ادا كند، خداوند نعمت او را زياد مى كند و هر كه كوتاهى كند در معرض زوال نعمت قرار مى گيرد. (بحارالانوار، ج 71، ص 53)
  10. شکر از مردم: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: اَشْكَرُ النّاسِ اَشْكَرُهُمْ لِلنّاسِ؛ سپاسگزارترين مردم كسى است كه نسبت به مردم سپاسگزارترين فرد باشد. (نهج الفصاحه، حدیث 312) امام رضا عليه السلام فرمود: مَنْ لَمْ يَشْكُرِ الْمُنْعِمَ مِنَ الْمَخْلُوقِينَ لَمْ يَشْكُرِ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ؛ كسى كه از انسانهاى نيكوكار تشكر و قدرانى نكند از خداوند سبحان هم قدرانى نكرده است. (بحارالانوار، ج 71، ص 44)
  11. بهترین مردم : از امام صادق عليه السلام پرسيدند:عَنْ اَبى عَبْدِاللّهِ عليه السلام قِيلَ لَهُ: مَنْ اَكْرَمُ الْخَلْقِ عَلَى اللّهِ؟ قالَ: مَنْ اِذا اُعْطِىَ شَكَرَ وَ اِذا ابْتُـلِىَ صَبَرَ؛ گرامـى ترين مردم نزد خدا كيست؟ فرمود: كسى كه وقتى چيزى به او داده شود سـپاسگزارى مى كند و وقتى گرفتار شود صبر مى كند. (بحارالانوار، ج 71، ص 53)
  12. نشانه عارف و عرفان: امام عسكرى عليه السلام فرمود: لايَعْرِفُ النِّعْمَةَ اِلاَّ الشّاكِرُ، وَلايَشْكُرُ النِّعْمَةَ اِلاَّالْعارِفُ؛ نعمت را كسى جز سپاسگزار نمى شناسد و از نعمت جز انسان عارف سپاسگزارى نمى كند. (میزان الحکمه، ج 5، حدیث 9586)
  13. نشانه شکر در مقام قدرت: از نشانه های شکرگزاری در مقام قدرت عفو و گذشت است. امام على عليه السلام فرموده است: اِذا قَدَرْتَ عَلى عَدُوِّكَ فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُكْرا لِلْقُدْرَةِ عَلَيْهِ؛ آنگاه كه بر دشمن تسلّط يافتى بخشيدن او را سپاس اين نعمت قرار بده.(نهج البلاغه، حکمت 11)
  14. شناخت منعم و نعمت: امام باقر عليه السلام فرمود: قالَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ لِمُوسَى بْنِ عِمْرانَ: يا مُوسى اُشْكُرْنِى حَقَّ شُكْرى، قالَ: يا رَبِّ كَيْفَ اَشْكُرُكَ حَقَّ شُكْرِكَ وَالنِّعْمَةُ مِنْكَ، وَالشُّكْرُ عَلَيْها نِعْمَةٌ مِنْكَ؟ فَـقالَ اللّهُ تَبـارَكَ وَتَعالى: اِذا عَرَفْتَ ذلِكَ مِنّى فَقَدْ شَكَرْتَنى حَقَّ شُـكْرى؛ خداوند متعال به موسى بن عمران عليه السلام فرمود: حـقّ سپـاسگزارى مرا ادا كن، حضـرت موسى گـفت: پرودگارا چـگونه حـقّ شـكُر تـرا انجـام دهـم در حاليـ كه نـعمت از تـو اسـت و شـكر بر نـعمت هم خود نعمتى ازتوست؟ خـداوند فرمود: اگر همين را بدانى همين اداى واقعى شُكر من است. (بحارالانوار، ج 71، ص 55)
  15. سپاس هـر نَفَس و دم : امام صادق عليه السلام فرمود: فِى كُلِّ نَفَسٍ مِنْ اَنْفاسِكَ شُكْرٌ لاْزِمٌ لَكَ، بَلْ اَلْفٌ وَاَكْثَرُ؛ در هر نَفَس لازم است خدا را شكر كنى، نه يكبار بلكه هزار بار و بيشتر. (بحارالانوار، ج 71، ص 52)
  16. شکر زیاد: برای حفظ و نگه داشت نعمت باید شکر زیاد کرد و کم نگذاشت. امام على عليه السلام فرمود: اِذا وَصَلَتْ اِلَيْكُمْ اَطْرافُ النِّعَمِ فَلا تُنَفِّرُوا اَقْـصاها بِقِلَّةِ الشُّكْرِ؛ هنگامى كه قسمتى از نعمت بشما رسيد با كم شكرى باقيمانده آنرا فرارى ندهيد. (بحارالانوار، ج 71، ص 53)
  17. قناعت ورزی نسبت به نعمت: انسان باید نسبت به نعمتی که در اختیار دارد قانع باشد و حرص و آز نداشته باشد. این بهترین شکل شکرگزاری از نعمت است. امام على عليه السلام فرمود: اَشْكَرُ النّاسِ اَقْنَعُهُمْ، وَاَكْفَرُهُمْ اَجْشَعُهُمْ؛ سپاسگزارترين مردم كسى است كه قانع تر از ديگران باشد و ناسپاس ترين افراد كسى است كه حريص تر از ديگران باشد. (میزان الحکمه، ج 5، حدیث 9619)
  18. ترک جفا : جفا کردن به معنای عدم شکر نعمت است. پس هر کسی ترک جفا کند، شاکر خواهد بود. امام صادق عليه السلام فرمود: مَنْ لَمْ يُنْكِرِ الْجَفْوَةَ لَمْ يَشْكُرِ النِّعْمَةَ؛ كسى كه از جفا كردن بدش نيايد در مقابل نعمت هم سپاسگزارى نخواهد كرد. (بحارالانوار، ج 71، ص 72)
  19. ترک معصیت به نعمت: انسان نمی بایست نعمت را در گناه و معصیت به کار گیرد. ترک معصیت نسبت به نعمت خود بهترین نشانه از شکرگزاری است. امام على عليه السلام فرموده است: اَقَلُّ ما يَجِبُ لِلْمُنْعِمِ اَنْ لايَعْصِىَ بِنِعْمَتِهِ؛ كمترين چيزى كه در مقابل نعمت دهنده بايد انجام داد اينست كه با نعمت او گناه صورت نگيرد. (میزان الحکمه، ج 5، حدیث 7887) امير المؤمنين على عليه السلام هم چنین فرمود: شُكْرُ كُلِّ نِعْمَةٍ اَلْوَرَعُ عَمّا حَرَّمَ اللّهُ؛ شكر هر نعمت، پرهيز از گناه و ترک آن چیزی است که خداوند آنرا حرام كرده است. (بحارالانوار، ج 71، ص 42)
  20. ادای حقوق دیگران: از دیگر روش ها و نشانه های سپاسگزاری آن است که حقوق مالی و غیر مالی دیگران که از نعمت پدید می آید در کنار حمد خداوندی ادا کند. از امام صادق عليه السلام سئوال شد: اَنَّهُ سُئِلَ: هَلْ لِلشُّكْرِ حَدٌّ اِذا فَعَلَهُ الْعَبْدُ كانَ شاكِرا؟ قالَ: نَعَمْ. قُلْتُ: ما هُوَ؟ قالَ: يَحْمِدُاللّهَ عَلى كُلِّ نِعْمَةٍ عَلَيْهِ فِى اَهْلٍ وَمالٍ وَاِنْ كانَ فِيما اَنْعَمَ عَلَيْهِ فِى مالِهِ حَقٌّ اَدّاهُ؛ آيا شكر حدّى دارد كه وقتى بنده انجام داد سپاسگزارى محسوب شود؟ امام فرمود: آرى. راوى گفت: آن حدّ چيست؟ امام فرمود: خـدا را بر هر نـعمتى كـه به او داده، چـه در مال يـا خـانواده، ستايش كند و اگر به نـعمت مالى، حقّى تعلق گرفته، آن را ادا كـند. (محجه البیضاء ، ج 7، ص 150)

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا