اخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیروان شناسیعرفانفلسفیمعارف قرآنیمقالات

در مرز ملک و ملکوت با حضرت خضر

samamosتدبر در آیات قرآنی حقایقی را آشکار می کند که جزو ملکوت و باطن آیات و پیامدهای تدبری و تفکری آن است. از مهم ترین قصه های قرآنی که سرشار از آموزه هایی تعلیمی و تزکیه ای است و به هدف تعلیم و تزکیه یعنی تبیین حقایق و شناخت انسان از حقایق هستی و پرورش و تزکیه آدمی جهت سیرو سلوک الی الله بیان شده، می توان به داستان خضر(ع) و حضرت موسی(ع) در سوره کهف اشاره کرد. نویسنده در این مطلب به برخی از آموزه های تعلیمی و تزکیه ای این آیات اشاره کرده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

عوالم سه گانه هستی

از نظر قرآن عوالم اصلی سه قسم است:

1. عالم شهادت یا ملک(انعام، آیه 73؛ توبه، آیات 94 و 105؛ رعد، آیه 9؛ مومنون، آیه 92)؛ 2. عالم غیب و ملکوت و آخرت(همان)؛ 3. عالم برزخ میان آن دو.(مومنون، آیه 100)

واژه برزخ در قرآن در سه جا به کار رفته است:

1. وَهُوَ الَّذِي مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَجَعَلَ بَيْنَهُمَا بَرْزَخًا وَحِجْرًا مَّحْجُورًا؛ و اوست كسى كه دو دريا را موج‏زنان به سوى هم روان كرد: اين يكى شيرين و گوارا و آن يكى شور و تلخ است و ميان آن دو، برزخ، مانع و حريمى استوار قرار داد.(فرقان، آیه 53)

2. مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ بَيْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَّا يَبْغِيَانِ؛ آن دو دريا – آب شيرين و آب شور- را راه داد و روان کرد و پیش راند كه به هم رسند و برخورد کنند. ميان آن دو، برزخ و حائل و حدّ فاصلى است كه به هم تجاوز نمى‏كنند و در هم نیامیزند.(رحمن، آیات 19 و 20)

3. حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَ مِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ؛ تا زمانی که مرگ یکی از آنان می آید گوید: پروردگاری من! مرا برگردان شايد من در آنچه وانهاده‏ام كار نيكى انجام دهم. نه چنين است، اين سخنى است كه او گوينده آن است و پشاپيش آنان برزخى است تا روزى كه برانگيخته خواهند شد.(مومنون، آیات 99 و 100)

برزخ را فاصله میان دو چیز گفته اند که حائل می شود(مجمع البیان، ذیل آیه 100 مومنون) در دو مورد اول سخن از حائل میان دو دریا است که اجازه هم آمیزی نمی دهد؛ البته خداوند در آیه 61 سوره نمل با تعبیر از حاجز نشان می دهد که مراد از برزخ در این مورد همان حاجز است: وَجَعَلَ بَيْنَ الْبَحْرَيْنِ حَاجِزًا ؛ و میان دو دریا حاجز و مانع قرار داده است (که در هم نیامیزند)؛ اما مورد سوم، درباره حائل میان دو عالم است؛ یعنی عالم و جهانی که میان عالم دنیا و عالم آخرت قرار دارد و خداوند از آن به عالم برزخ یاد کرده است. در مجمع البیان ذیل آیه آمده است: در پيش روى آنان جهانى است كه ميان مرگ و رستاخيز قرار گرفته است و آنان تا روزى كه رستاخيز فرا رسد و برانگيخته شوند در آنجا خواهند بود. به باور پاره‏اى، «عالم برزخ» مهلتى است كه تا روز رستاخيز به مردگان داده مى‏شود و منظور از آن همان عالم قبر و يا ميان دنيا و آخرت است. «على بن عيسى» در مفهوم واژه «برزخ» مى‏گويد: برزخ به ميان دو چيز گفته مى‏شود. «جبايى» مى‏گويد: از آيه شريفه اين نكته دريافت مى‏گردد كه همه انسانها در آستانه مرگ و هنگامه گسستن از دنيا درمى‏يابند كه در بارگاه خدا از چه موقعيت و مقامى برخوردارند و مى‏فهمند كه مورد لطف و مهر او هستند و پاداش دريافت خواهند داشت يا مورد خشم اويند و كيفر خواهند شد. (مجمع البیان، ذیل آیه 100 مومنون)

علامه طباطبایی می نویسد: كلمه” برزخ” به معناى حائل در ميان دو چيز است، هم چنان كه در آيه” بَيْنَهُما بَرْزَخٌ لا يَبْغِيانِ” به اين معنا آمده، و مراد از اينكه فرمود: برزخ در ما وراى ايشان است، اين است كه اين برزخ در پيش روى ايشان قرار دارد، و محيط به ايشان است و اگر آينده ايشان را و راى ايشان خوانده، به اين عنايت است كه برزخ در طلب ايشان است، همان طور كه زمان آينده امام و پيش روى انسان است و در عين حال گفته مى‏شود:” وراءك يوم كذا” معنايش اين است كه” چنين روزى به دنبال تو است” و اين تعبير به اين عنايت است كه زمان طالب آدمى است، يعنى منتظر است كه آدمى از آن عبور كند، و اينهم كه بعضى گفته‏اند: كلمه “وراء” به معناى احاطه است معنايش همين است، هم چنان كه در آيه 79 سوره كهف ” وَ كانَ وَراءَهُمْ مَلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصْباً” ؛ و در پى آنان شاهى بود كه هر كشتى را به غصب مى‏گرفت، به دو معنای دنبال و احاطه آمده است؛ و مراد از” برزخ” عالم قبر است كه عالم مثال باشد و مردم در آن عالم كه بعد از مرگ است زندگى مى‏كنند تا قيامت برسد. اين آن معنايى است كه سياق آيه و آياتى ديگر و روايات بسيار از طرق شيعه از رسول خدا (ص) و ائمه اهل بيت(ع) و نيز از طرق اهل سنت بر آن دلالت دارد.(المیزان، ذیل آیه 100 سوره مومنون)

عوالم متفاوت انسانی

پس همان طوری که در دنیا و مصداق خارجی و ملموس عینی و ملک، مجمع البحرین است که در آن جا دو دریا به هم می رسند و آمیخته نمی شوند به سبب آن که حائل و برزخی میان آن دو است؛ در عالم هستی، دو عالم اصلی و مجمع البحرین با برزخی است که اجازه آمیختگی دو عالم اصلی را نمی دهد.

در داستان حضرت موسی(ع) و خضر(ع) از این مجمع البحرین و برزخ به شکلی دیگر سخن به میان آمده است؛ زیرا در سوره کهف روشن می شود که دو دریای ملک و ملکوت به هم نزدیک می شوند و مجمع البحرین برای آنان است، ولی به سبب همان حضور قوی برزخ این دو به هم آمیخته نشده و اجتماعی صورت نمی گیرد که بده و بستان تحقق یابد.

در این قصه بیان شده که خضر(ع) دریای ملکوت و عالم باطن است و حضرت موسی(ع) دریای ملک و عالم شهادت است. در این جا به برخی از مهم ترین نکات این دیدار اشاره می شود:

  1. رسیدن به مجمع البحرین هدف موسی(ع) : از آیه 60 سوره کهف که آغاز قصه است چنین بر می آید که حضرت موسی(ع) به هدف و انگیزه رسیدن به مجمع البحرین حرکت و سیر و سفر خودش را آغاز کرده است. خداوند می فرماید: وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِفَتَاهُ لَا أَبْرَحُ حَتَّى أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَيْنِ أَوْ أَمْضِيَ حُقُبًا؛ و [ياد كن‏] هنگامى را كه موسى به جوانِ [همراه‏] خود گفت: «دست بردار نيستم تا به محل برخورد دو دريا برسم، هر چند سالها [ىِ سال‏] سير كنم.» پس هدف سفر آن حضرت (ع) دیدار حضرت خضر(ع) نیست، بلکه رسیدن به مجمع البحرین است؛
  2. رسیدن به مجمع البحرین یک هدف برنامه شخصی: از این آیه به دست می آید که یک ماموریت الهی نبوده است، بلکه یک برنامه شخصی و علاقه ای بود در آن حضرت(ع) ایجاد شده بود. از این روست که تردید افکنی می کند؛ زیرا اگر هدف و برنامه ای الهی بود نیازی نبود بگوید یا به مجمع البحرین می رسم یا آن که سال ها برای رسیدن به عمر می گذرانم حال رسیدم و نرسیدم ما کارم را انجام می دهم؛ یعنی تا عمر دارم می گردم تا یا به این مجمع البحرین برسم یا بمیرم؛ اما اگر آن حضرت (ع) از سوی خدا مامور بود تا آن جا برسد، نیازی نبود تردید افکنی داشته باشد؛ زیرا وقتی مامور است حتما به آن می رسد؛
  3. تاثیر سوء تردید افکنی : انسان در هر کاری که وارد می شود کار را به خدا واگذار کند و توکل بر خدا داشته باشد، همین تردید افکنی حضرت موسی(ع) زمینه آن می شود که بخشی از زمان را از دست می دهد چنان که در آیات بعد روشن می شود که از مجمع البحرین می گذرد و خود را دچار رنج شدید می کند.
  4. تفویض گری: انسان باید هم چنین کار را به خدا واگذار کند و نباید برای خداوند تعیین و تکلیف کند؛ چنان که حضرت یوسف(ع) این کار کرد و گفت: قَالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ وَإِلاَّ تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَأَكُن مِّنَ الْجَاهِلِينَ ؛ [يوسف‏] گفت: «پروردگارا، زندان براى من دوست‏داشتنى‏تر است از آنچه مرا به آن مى‏خوانند، و اگر نيرنگ آنان را از من بازنگردانى، به سوى آنان خواهم گراييد و از [جمله‏] نادانان خواهم شد.» (یوسف، ایه 33) در حالی که اگر حضرت(ع) امر را به خداوند واگذار می کرد نیازی نبود تا زندان برود و خداوند با روشی دیگر او را از مکر زنان حفظ می کرد. وقتی خودش پیشنهاد می دهد تحمل هم نمی کند و بعد به جای خداوند دنبال کسی دیگر می رود تا او را از زندان خود خواسته نجات دهد که خداوند دوباره او را تنبیه کرده و هفت سالی کم و بیش او را در زندان نگه می دارد.(یوسف، آیه 42) حضرت موسی(ع) نیز خودش با تردید افکنی شرایط را برای خود سخت می کند در حالی که اگر تفویض می کرد این چنین مشکلاتی که در آیات بعد بیان شده بر سرش نمی آمد و به رنج نمی افتدد.
  5. جغرافیای زمکانی: از نظر قرآن زمان و مکان دنیوی در امور معنوی نیز نقش و تاثیر دارد، از این رو، نماز و عبادت در مکه و مسجد و روز جمعه و سحرگاه و شب قدر و مانند آن ها با نماز در جاها و زمان های دیگر فرق دارد. در جا نیز مجمع البحرین جغرافیای زمین و شهادت تاثیرگذار در مجمع البحرین دو عالم شهادت و غیب و نیز عالم ملک و ملکوت انسانی است. از این روست که حضرت موسی(ع) برای رسیدن به مجمع البحرین حقیقت به مجمع البحرین جغرافیای زمین می رود و آن جا را منافذی برای نفوذ به عوالم دیگر می داند.
  6. فراموشی و نیسان هدف اصلی: انسان واقعا گرفتار نیسان است و شاید برای همین به او انسان می گویند هر چند که باید دلیل اصلی نام را در همان انس گرفتن به هر چیزی باشد. به هر حال، حضرت موسی(ع) نشان می دهد که در کارهایش هدف اصلی را فراموش می کند. خداوند می فرماید: فَلَمَّا بَلَغَا مَجْمَعَ بَيْنِهِمَا نَسِيَا حُوتَهُمَا فَاتَّخَذَ سَبِيلَهُ فِي الْبَحْرِ سَرَبًا ؛ پس چون به محل برخورد دو [دريا] رسيدند، ماهىِ خودشان را فراموش كردند، و ماهى در دريا راه زير دريايى خود را در پيش گرفت و رفت‏.(کهف، آیه 61) خداوند در آیات بعد نشان می دهد که ایشان همان طوری که از مجمع البحرین و ماهی را فراموش می کند، در دیدار با خضر(ع) نیز تعهداتی که می سپارد فراموش می کند و گرفتاری نسیان تا آخر با او هست.(کهف، آیه 73)
  7. تفاوت تفسیر حقیقت میان خدا و خلق: خداوند حرکت ماهی مرده که زنده می شود را به سرب تعبیر می کند که بیانگر حقیقتی است که اتفاق می افتد(کهف، آیه 61)، ولی همراه موسی(ع) آن زنده شدن و سرب را عجب تعبیر می کند.(کهف، آیه 63) زیرا برای کسی که حقیقت را نمی داند، شگفتی و عجب معنا پیدا می کند، ولی برای کسی که حقیقت را می داند عجب و شگفتی معنای ندارد.(نگاه کنید: هود، آیه 72؛ ق، آیه 2)
  8. مجمع البحرین، مکان احیاء: از نظر قرآن مجمع البحرین، مرده را زنده می کند؛ زیرا عالم برزخ ، عالم زندگی است و قبر بخشی خود نوعی از حیات را با خود دارد، هر چند که این حیات با حیات دنیوی متفاوت است؛ از این روست که ماهی مرده که خوراکی بود، به شکلی دارای جانی برزخی می شود و در آب فرو می رود و از چشم نهان می شود، همان طوری که انسان مرده در برزخ زنده و به نوعی نهان می شود و زندگی را به طریقی دیگر ادامه می دهد؛ زیرا واژه سرب به معنای راه و فرورفتن در آن به طوری که نهان شود آمده است. ماهی نیز زیرآبی رفت و نهان شد.
  9. تجاوز از هدف عامل رنج: همان طوری که حضرت موسی(ع) با ترک توکل و تفویض با تردید افکنی موجب می شود از مجمع البحرین پس از رسیدن و بلوغ آن ، بگذرد، کسی که با تردید در کاری گام بر می دارد، این گونه خودش را به رنج می افکند و ممکن است به هدف برسد ولی نادانسته و ناخواسته از آن بگذرد و خود را به رنج افکند. چنان که خداوند می فرماید: فَلَمَّا جَاوَزَا قَالَ لِفَتَاهُ آتِنَا غَدَاءنَا لَقَدْ لَقِينَا مِن سَفَرِنَا هَذَا نَصَبًا؛ و هنگامى كه مجمع البحرین گذشتند ، موسى‏ به جوان خود گفت: «غذايمان را بياور كه راستى ما از اين سفر رنج بسيار ديديم.»(کهف، آیه 62)
  10. رنج بسیار در سفر معنوی: انسان همان طوری که در سفر مادی رنج می برد، در سفر معنوی نیز گرفتار رنج شدید خواهد شد؛ البته این برای کسی است که سالک راه باشد نه مجذوب راه.(همان)
  11. ملاقات و لقاء نیازمند رنج: اصولا هر دیدار و ملاقات نیاز به سادگی به دست نمی آید، چنان که رسیدن به ملتقای مجمع البحرین ، با لقاء و ملاقات رنج همراه است.(همان)
  12. تلازم سفر مادی و معنوی: از این آیه به دست می آید که سفر معنوی با سفر مادی می تواند آمیخته باشد؛ چنان که سفر به مجمع البحرین مادی و فیزیکی دریچه ای برای رسیدن به مجمع البحرین معنوی است. کسی که می خواهد به سفر معنوی به ویژه عالم برزخ برود و ملکوت آن جا را ببیند باید به مجمع البحرین مادی و فیزیکی و جغرافیایی سفر کند؛ هر چند که این تلازم به معنای تنها راه انحصاری نیست و نوعی علت و معلولی از باب تلازم و متغیرات میان آن دو وجود دارد. (همان)
  13. نسیان از شیطان: از نظر آموزه های قرآنی نقش شیطان را در نسیان آدمی نباید فراموش کرد. انسان حتی در هدف معنوی که هدف بسیار مهم و اساسی است ممکن است متاثر از شیطان گرفتار نسیان شود باید با استعاذه به خدا از شر او در امان ماند: قَالَ أَرَأَيْتَ إِذْ أَوَيْنَا إِلَى الصَّخْرَةِ فَإِنِّي نَسِيتُ الْحُوتَ وَمَا أَنسَانِيهُ إِلَّا الشَّيْطَانُ أَنْ أَذْكُرَهُ وَاتَّخَذَ سَبِيلَهُ فِي الْبَحْرِ عَجَبًا؛ گفت: «ديدى؟ وقتى به سوى آن صخره پناه جستيم، من ماهى را فراموش كردم، و جز شيطان، [كسى‏] آن را از ياد من نبرد، تا به يادش باشم، و به طور عجيبى راه خود را در دريا پيش گرفت.»(کهف، آیه 63)
  14. پناهجویی غلط بستر ساز سوء استفاده شیطان: از همین آیه به دست می آید که پناهجویی انسان به اسباب و ارزش گذاری بیش اندازه بستر ساز سوء استفاده شیطان می شود و نمونه آن گرفتار شدن به نسیان است.(کهف، آیه 63)
  15. جست و جوی حق و ملکوت : یکی از وظایف انسان فراتر از هر مسئولیتی جست و جوی حق رفتن و بهره گیری از همه امکانات دنیا برای رسیدن به حقایقی از جمله حقایق ملکوتی و کسب دانش یا ورود به آن عالم است. از این روست که حضرت موسی (ع) می فرماید: قَالَ ذَلِكَ مَا كُنَّا نَبْغِ فَارْتَدَّا عَلَى آثَارِهِمَا قَصَصًا؛ گفت: «اين همان بود كه ما مى‏جستيم.» پس جستجوكنان و پی جویان ردِّ پاى خود را گرفتند و برگشتند.(کهف، آیه 64)
  16. بهره مندی از نشانه ها: انسان در هر حرکتی نمی بایست از نشانه ها غافل باشد؛ کسی که در سیر و سفر معنوی است، باید به نشانه ها بیش تر توجه کند؛ زیرا خداوند برای سالک راه و مسافر الی الله نشانه هایی قرار می دهد که باید هماره مد نظر قرار داد.(کهف، آیه 64)
  17. پی جویی دایمی: تاکید بر واژه قصص به معنای دنبال هم آوری بدون وقفه همانند داستان گویی، بیانگر آن است که در رسیدن به هدف و به ویژه معنوی باید اصل را بر تداوم و استمرار گذاشت و هیچ گونه وقفه ای را ایجاد نکرد.(همان)
  18. فضل و عنایت الهی خاص به مسافر معنوی: خداوند به هر کسی که در سیر و سفر معنویت باشد، فراتر از آن چه توقع دارد می دهد. حضرت موسی(ع) می خواست به مجمع البحرین جغرافیایی برای کسب اطلاعات و شناختی از مجمع البحرین عوالم برسد، ولی خداوند فراتر او را با مجمع البحرین جان ها و عوالم ملکوتی درون نیز آشنا کرد. از این روست که می فرماید: فَوَجَدَا عَبْدًا مِّنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِندِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا؛ تا بنده‏اى از بندگان ما را يافتند كه از جانب خود به او رحمتى عطا كرده و از نزد خود بدو دانشى آموخته بوديم.(کهف، آیه 65)
  19. علم لدنی ، مصداق علم شهودی: علم لدنی یعنی علم مستقیم که از سوی خداوند در اختیار شخص قرار می گیرد. این علم از مصادیق علم شهودی و حضوری است نه حصولی. از این روست که در آن شائبه شک و تردید راه نمی یابد و حقیقت محض است.(همان) بنابراین، کسی که علم لدنی دارد همانند آن است که همه هستی در برابرش مشهود است و چیزی به نام غیب برایش معنایی ندارد. پس علم به معنای شهود و شخص عالم شاهد و شهید است.(همان و آیات بسیار قرآن)
  20. علم لدنی، علم بصیرت و رویت: هم چنین علم لدنی، علم رویت و دیدن و مکاشفه است؛ از این رو، عالم و علیم در این جا به معنای بصیر است؛ یعنی همان طوری که وقتی از علم خدا سخن گفته می شود به معنای بصیر است، عالم لدنی نیز بصیر است. (همان و آیات دیگر)
  21. علم لدنی، علم به حقایق هستی : هم چنین این علم فراگیر بوده و همه حقایق هستی از ماسوی الله را در بر می گیرد و این گونه نیست که درباره یک معلوم خاص باشد، بلکه همه معلومات را در بر می گیرد.(همان و آیات پس از آن)
  22. علم لدنی ، دادنی: علم لدنی گرفتنی نیست، بلکه دادنی از سوی خداوند است. از این روست که خداوند از دادن از روی رحمت سخن به میان آورده است.(همان)
  23. علم لدنی، علم بی واسطه: از کلمه لدن که به جای عند به کار رفته معلوم می شود که این علم تنها با تعلیم مستقیم الهی و بدون واسطه قابل دریافت است.(همان)
  24. علم لدنی، علم تعلیمی: علم لدنی هم چنین علم تعلیمی است، ولی معلم آن خداوند است (همان) نه دیگری حتی خضر از این روست که حضرت موسی(ع) بهره ای از آن نبرده است.(آیات 67 تا آخر داستان)
  25. علم لدنی، علم رشدی: علم لدنی موجب رشد و کمال انسان است: قَالَ لَهُ مُوسَى هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلَى أَن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا؛ موسى به او گفت: «آيا تو را- به شرط اينكه از بينشى كه آموخته شده‏اى به من ياد دهى- پيروى كنم؟»(کهف، آیه 66)
  26. حقیقت ملکوت غیر شناخت اتباعی: به حقیقت ملکوت و علم لدنی و عبور از عالم ماده و شهادت به ملکوت برزخ و قیامت نمی توان با اتباع از کسی دست یافت. به این معنا که این علوم بر خلاف علوم دیگر، با پیروی و استاد و شاگردی به دست نمی آید، پس این که گفته می شود لازم است انسان استاد داشته باشد در علوم لدنی است نه در علوم لدنی ؛ زیرا تنها معلم آن خدا است، نه دیگری. به سخن دیگر، چون علم لدنی از لدن الله است نمی تواند با واسطه به دست بیاید.(همان)
  27. حاجز میان دو انسان ملکی و ملکوتی: میان دو انسان ملکی و ملکوتی حاجز و مانعی است که اجازه آمیختگی را نمی دهد؛ یعنی همان طوری که میان مجمع البحرین حاجز برزخی اجازه آمیزش و آمیختگی نمی دهد، میان دو انسان ملکی و ملکوتی نیز چنین حاجزی وجود دارد: قَالَ إِنَّكَ لَن تَسْتَطِيعَ مَعِيَ صَبْرًا وَكَيْفَ تَصْبِرُ عَلَى مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا ؛ گفت: «تو هرگز نمى‏توانى همپاى من صبر كنى و چگونه مى‏توانى بر چيزى كه به شناخت آن احاطه ندارى صبر كنى؟».(کهف، آیات 67 و 68)
  28. صبر نتیجه آگاهی : اگر انسان علم ندارد دست کم باید نوعی احاطه خبری نسبت به آن چیز داشته باشد تا بتواند بر کاری صبر کند. کم ترین عامل برای تحقق صبر در انسان «احاطه خبری» است.(همان)
  29. علم لدنی، غیر از علم انبایی و خبری: از این آیات به دست می آید که علم لدنی غیر از علم انبایی و احاطه وآگاهی کامل خبری است. این مطلب هم چنین از آیات 31 و 32 سوره بقره نیز به دست می آید؛ زیرا علم حضرت آدم(ع) به تعلیم معلم اول و خداوند تبارک و تعالی، علم لدنی بود، که به شکل انباء و اخبار در اختیار فرشتگان گذاشته می شود و با این که آنان آگاهی و خبر می یابند، ولی هیچ تاثیری در جان فرشتگان به جا نمی گذارد و فقط به جهالت خود آگاه می شوند.( ونیز نگاه کنید: کهف ، آیه )
  30. علم اخباری : علم اخباری علم حصولی و تعلیمی است و در جان انسان تاثیری ندارد مگر آن که قلب آن را بپذیرد و متاثر از آن گام بردارد تا شرایط را برای علم لدنی فراهم آورد وگرنه علم واقعی و وجودی نیست.(همان و نیز: نمل، آیه 14)
  31. جهالت سبب عصیان: علم لدنی عامل اطاعت محض و علم اخباری عاملی برای بسترسازی از اطاعت است؛ چنان که جهل اخباری عامل عصیان است: قَالَ سَتَجِدُنِي إِن شَاء اللَّهُ صَابِرًا وَلَا أَعْصِي لَكَ أَمْرًا ؛ گفت: «ان شاء اللَّه مرا شكيبا خواهى يافت و در هيچ كارى تو را نافرمانى نخواهم كرد.» (کهف، آیه 69)
  32. مشیت الهی و حکمت تغییر ناپذیر: از این آیه و آیات پس از آن به دست می آید که مشیت الهی که قوانین و سنت های حاکم بر جهان و جان و جامعه است، تغییر و تبدیلی در آن راه نمی یابد و به مشیت و اراده تشریعی نمی توان آن را تغییر داد.(همان؛ و نیز: روم، آیه 30 و آیات دیگر) امام سجاد(ع) در دعای صیحفه نیز می فرماید: یا مَن لاتُبدّل حِکمتَه الوسایلُ؛ ای کسی که وسایل حکمت او را تبدیل نمی دهد. پس دعا و ان شاء الله و ماشاء الله گفتن تاثیردارد، ولی به شرطی که این ان شاء الله و ماشاء الله با حکمت اصلی و اهداف و فلسفه و قوانین و سنت های اصلی حاکم بر هستی در تضاد نباشد. پس دارو و درمان و اسباب تاثیرگذاری محدود و مقعطی دارند نه همیشگی و دایمی.

آن چه بیان شد تنها گوشه ای از مطالبی است که از این قصه قرآنی به دست می آید. پیش از این در مقاله « حکمت هایی از داستان خضر(ع) و موسی(ع)» و نیز مقاله « خضر راه سير و سلوك» و نیز مقاله « مراتب حضور» و مانند آن ها، گوشه هایی دیگر از این حقیقت بیان شده است.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا