انفاق، عامل تبدیل سختی به آسانی

بسم الله الرحمن الرحیم

انسان در طول زندگی با مشکلات و سختی ها بسیاری مواجه می شود. عبور از آن ها چالشی بس بزرگ در پیش روی بشر است. بسیاری از مردم در برابر آن وا می زنند و گرفتار نومیدی و افسردگی می شوند؛ در حالی که عبور از آن ها چنان آسان است که گاه خنده دار می شود. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی یکی از راه ها برونرفت از مشکلات و مصیبت ها و رنج ها و دردها و سختی ها را بیان کرده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

آسانی و سختی؛ دو به یک

بر اساس آموزه های قرآنی، زندگی دنیوی آزمون بزرگ بشریت است به طوری که از آن، به عبور از دوزخ نیز تعبیر می شود(مریم، آیه 71 و آیات دیگر)؛ زیرا انسان پس از هبوط در دنیا، گرفتار رنج و شقاوت از گرسنگی، تشنگی، گرما و سرما و مانند آن ها است که نمی تواند از آن رهایی یابد.(طه، آیات 117 تا 121)

خداوند در آیات بسیاری از قرآن بیان می کند که انسان به دلیل خلافت الهی و جانشینی نه تفویض و واگذاری، می بایست آزمون های سختی را بگذراند که مایه رشد و بالندگی انسان و ظرفیت یابی برای مسئولیت های برتر و والاتر است. از همین رو، انسان هماره گرفتار انواع فتنه ها، ابتلائات و آزمون های الهی در قالب های متنوع نعمت و نقمت است.(عنکبوت، آیات 2 و 3 ؛ احزاب، آیه 11؛ فجر، آیات 15 و 16؛ بقره، آیه 124؛ توبه، آیه 126 و آیات بسیار دیگر)

البته مصبیت ها و مشکلاتی که انسان در زندگی با آن مواجه می شود، به دو دسته اصلی: 1. آزمونی؛ 3. کیفری تقسیم می شود؛ زیرا برخی از مصیبت ها و مشکلات به سبب گناهان و خطاهای انسانی به سراغ او می آید تا در همین دنیا تنبیه و مجازات شود و اشتباه و خطای خود را بفهمد و جبران نماید. بنابراین، همه مصیبت ها و مشکلات و سختی ها به سبب آزمون و ابتلاء و فتنه الهی نیست، بلکه مجازات الهی است تا انسان به خود آید و مسیر و راه درست را انتخاب کرده و از مسیر انحرافی و گمراهی بازگردد. پس این دسته از عذاب ها و کیفرها نیز از روی رحمت الهی انجام می گیرد تا اشتباه و خطا جبران شود.

به هر حال، انسان ها در طول زندگی کوتاه دنیوی خود با مجموعه ای متعدد و متنوع از مصیبت، رنج، سختی، مشکلات و دردها مواجه می شود؛ ولی جالب آن که با همه تعدد و تنوع آن ها، با یک حساب سرانگشتی می توان دریافت که هماره نسبت میان آسانی با سختی دو به یک است؛ زیرا بر اساس آموزه های قرآنی هر سختی محفوف به دو آسانی است.

خداوند در آیات 5 و 6 سوره شرح یا انشراح می فرماید: فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا؛ پس به راستی که با همان عسر و سختی، آسانی است. به راستی با همان عسر و سختی، آسانی است. در این آیات واژه عسر با الف و لام تکرار شده است که بیان گر یک عسر معروف و شناخته شده است، در حالی که واژه یسر نکره آمده که بیانگر جنس است. پس اگر یک عسر و سختی وجود داشته باشد، دو سویه آن یعنی پیش و پس آن را یسر و آسانی احاطه کرده است. بنابراین، پیش از تحقق عسر و سختی، آسانی وجود دارد و پس از آن که عسر و سختی می آید، دوباره پس از آن یسر و آسانی به سراغ آدمی خواهد آمد. از همین رو گفته شده که هر عسر و سختی محفوف به او یسر و آسانی و نسبت میان آسانی و سختی دو به یک است.

از «ابن عباس» آورده‏اند كه خدا مى‏فرمايد: من يك دشوارى آفريدم و دو آسانى، بنابر اين هرگز يك دشوارى نخواهد توانست بر دو آسايش و راحتى چيره گردد.

از پيامبر آورده‏اند كه پس از فرود اين آيات، روزى در حالى كه شاد و شادمان از خانه بيرون مى‏آمد، فرمود: هرگز رنج و دشوارى بر آسايش و آسانى چيره نخواهد شد، و آن‏گاه به تلاوت آيات مورد بحث پرداخت: فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً…

«فراء» مى‏گويد: در فرهنگ عرب هر گاه نكره‏اى آمد، و پس از آن نكره‏اى ديگر به كار رفت، نكره دوم غير از اول خواهد بود؛ براى نمونه، هنگامى كه گفته شود: من درهمى به دست آوردم، پس يك درهم هزينه خواهم نمودم، در اينجا درهم دوم، غير از درهم اول است. اما اگر به صورت معرفه آمد، معرفه دوم همان اولى خواهد بود؛ براى نمونه، اگر گفته شود: هر گاه يك درهم به دست آوردم، يك درهم هزينه خواهم كرد، اين درهم دوم، همان درهم اول است.

بيان «زجاج» در تفسير آيه بسان نكته‏اى است كه ترسيم گرديد، چراكه واژه «عسر» در هر دو آيه با «الف و لام» آمده و دومى همان اولى است، در حالى كه واژه «يُسر» در هر آيه نكره است و دومى غير اولى است؛ با اين بيان با يك دشوارى دو آسانى خواهد بود…

نكته ديگر در اينجا اين است كه «اِنّ مع العسر يسراً» آغاز مطلب است، چرا كه بدون «فا» و «و» آمده و بيانگر اين قانون جهانشمول براى مردم با ايمان است كه: هان اى مردم! بدانيد كه با هر دشوارى و سختى، آسانى و آسايش خواهد بود؛ يكى در اين جهان و ديگرى در جهان ديگر. اين نويد خداست كه دل را صفا مى‏دهد و به انسان اميد مى‏بخشد و غم و اندوه و غبار نوميدى را مى‏زدايد؛ و چه بسا كه هر دو آسايش و راحتى دنيا و سراى آخرت – كه در دو آيه آمده است – روزى كسى گردد.

و بيان پيامبر نيز بيانگر همين نكته است كه فرمود: يك دشوارى هرگز نمى‏تواند بر دو آسانى چيره شود؛ چرا كه دشوارى ميان دو آسايش است: يا پيروزى و آسايش دنيا و يا پاداش آخرت.(مجمع البیان، طبرسی، ذیل آیه)

راه های برونرفت از سختی به آسانی

بر اساس آموزه های قرآنی، رنج و سختی و مصیبت بشر چه ابتلایی و آزمونی باشد و چه کیفری و عذابی، راه های برنروفتی دارد و انسان می تواند از آن ها به سادگی عبور کند.

1. استغفار و توبه: از جمله راه هایی که قرآن بیان کرده استغفار و توبه است؛ یعنی انسان می تواند همه انواع و اقسام بلایا و سختی ها و مصیبت ها را استغفار و توبه عبور کند. از همین روست که استغفار و توبه در آموزه های وحیانی اسلام بسیار مهم و کاربردی و اساسی است؛ زیرا کارکردها و کارآیی هایی بسیاری دارد و انسان می تواند به تمسک به آن از بسیاری از رنج ها و دردها در دنیا و آخرت برهد.(آل عمران، آیات 135 و 193 و 195؛ نساء، آیات 64 و 110) خداوند در قرآن وقتی به آثار و برکات استغفار و توبه اشاره می کند می فرماید که آن دو موجب بهره مندی انسان از امکانات دنیوی(هود، آیه 3)، جلب محبت و رحمت رحیمی خداوند(هود، آیه 90)، مصونیت از عذاب(انفال، آیه 33؛ کهف، آیه 55)، نزول باران و برکات آسمانی(نوح، آیات 10 و 11) و مانند آن ها می شود.
2. تقوا: بر اساس آیات قرآنی، از دیگر راه های برونرفت از مشکلات و سختی ها به آسانی می توان به تقوا اشاره کرد. خداوند در آیه 4 سوره طلاق می فرماید: وَمَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْرًا؛ و هر كس از خدا پروا دارد خدا براى او در كارش تسهيلى فراهم سازد. البته آیه می فرماید که اگر تقواپیشه کنید از همان اول در کاری مهم وارد می شود با آسانی مواجه خواهد شد. اما از آیات 2 و 3 همین سوره می توان فهمید که اگر با مشکلی مواجه شدید می توانید راه برنروفت را نیز بیابید؛ چون خداوند می فرماید: وَمَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ ؛ و هر كس از خدا پروا كند، خدا براى او راه بيرون‏شدنى قرار مى‏دهد و از جايى كه حسابش را نمى‏كند، به او روزى مى‏رساند.
3. صبر: البته در آیات قرآنی بیان شده که صبر نیز یکی از راه های برنروفت از مصیبت و مشکلات و سختی هاست. البته کارکرد صبر بیش تر در حوزه افرایش آستانه تحمل است به طوری که مصبیت دو تا نشود یکی اصل مصیبت و دیگر فشار روحی و روانی که بر انسان وارد می شود. صبر جمیل به انسان کمک می کند که مصبیت را دو تا نگرداند و با آن به طوری کنار آید که بتواند راه عبور را بیابد و راهکار و چاره ای برای برونرفت از آن بیابد. خداوند در آیات 45 و 153 سوره بقره و 127 و 128 سوره اعراف بیان می کند که صبر موجب می شود تا سختی آسان شود و قابل تحمل گردد و زمینه رفتارهای هیجانی و عاطفی برطرف شود و عاقلانه و خردمندانه در اندیشه حل مشکل و عبور از مصبیت باشد؛ یعنی صبر موجب می شود تا از رفتارهای باطل چون تکیه بر ظالمان اجتناب کند(هود، آیات 113 و 115)، و گرفتار اسراف و زیاده روی در رفتار نشود(فرقان، آیات 67 و 75) و در امنیت قرار گیرد و به خود آسیب نزند(آل عمران، آیات 120 و 186) و زمینه بهره مندی از رحمت الهی و راه برونرفت از سوی خداوند برایش فراهم شود.(نحل، آیه 110؛ حجرات، آیه 5؛ بقره، آیات 155 و 157 و آیات دیگر)

انفاق، راه برونرفت از سختی به آسانی

غیر از این راه ها که بیان شد، خداوند در آیاتی از قرآن از جمله آیه 7 سوره طلاق می فرماید: لِيُنفِقْ ذُو سَعَةٍ مِّن سَعَتِهِ وَمَن قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا سَيَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ يُسْرًا؛ بر توانگر است كه از دارايى خود هزينه كند، و هر كه روزى او تنگ باشد بايد از آنچه خدا به او داده خرج كند. خدا هيچ كس را جز به قدر آنچه به او داده است تكليف نمى‏كند. خدا به زودى پس از دشوارى آسانى فراهم مى‏كند.

از این آیه به دست می آید که انفاق یکی از راه هایی است که سختی را به آسانی تبدیل می کند. به نظر می رسد که حتی کسی که در تنگنای مالی است اگر بخشی از همان کم از اموالش را انفاق کند زمینه ای می شود تا از مشکلات مالی و سختی های آن برهد و به آسانی برسد.

فَأَمَّا مَن أَعْطَى وَاتَّقَى فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرَى؛ امّا آنكه حقّ خدا را داد و بخشید و نسبت به خدا پروا داشت… به زودى راهِ آسانى پيش پاى او خواهيم گذاشت.(لیل، آیات 5 و 7)

از این آیه به دست می آید که حتی ادای و اعطای حقوق مالی که شامل خمس و زکات می شود می تواند موجب آسانی در کارهای سخت شود و مشکلات را از پیش رو بر دارد. البته بر اساس آیاتی از قرآن از جمله آیه 19 سوره ذاریات 24 و 25 سوره معارج حقوق مالی چون حقوق سائل و محروم نیز از مصادیقی است که انفاق و اعطای آن موجب می شود که سختی به آسانی تبدیل شود.

البته از آیات قرآنی به دست می آید که انفاق در هر شکلی از آن نه تنها موجب آسانی کارها و یا تبدیل سختی به آسانی می شود بلکه هم چنین موجب برکت نیز است. به این معنا که دارایی انسان با انفاق مضاعف و دو چندان می شود.(بقره، آیات 261 و 265 و 267)

برخلاف تصور اکثریت مردم که دادن و بخشیدن و انفاق مال به معنا و مفهوم از دست دادن مال است، باید گفت که چنین نیست بلکه انفاق مال موجب ازدیاد و افزایش آن می شود. خداوند این مطلب را در آیه 39 سوره سبا بیان کرده و می فرماید که مال انفاق شده از‌سوى خداوند جبران و جايگزينى می شود.

در شان نزول سوره لیل آمده است: مردى در ميان مسلمانان بود كه شاخه يكى از درختان خرماى او بالاى خانه مرد فقير عيالمندى قرار گرفته بود، صاحب نخل هنگامى كه بالاى درخت مى‏رفت تا خرماها را بچيند، گاهى چند دانه خرما در خانه مرد فقير مى‏افتاد، و كودكانش آن را برمى‏داشتند، آن مرد از نخل فرود مى‏آمد و خرما را از دستشان مى‏گرفت (و آن قدر بخيل و سنگدل بود كه) اگر خرما را در دهان يكى از آنها مى‏ديد انگشتش را در داخل دهان او مى‏كرد تا خرما را بيرون آورد!. مرد فقير به پيامبر (صلي الله عليه و آله) شكايت آورد پيغمبر (صلي الله عليه و آله) فرمود: برو تا به كارت رسيدگى كنم. سپس صاحب نخل را ملاقات كرد و فرمود: اين درختى كه شاخه‏هايش بالاى خانه فلان كس آمده است به من مى‏دهى تا در مقابل آن نخلى در بهشت از آن تو باشد، مرد گفت: من درختان نخل بسيارى دارم، و خرماى هيچكدام به خوبى اين درخت نيست (و حاضر به چنين معامله‏اى نيستم). كسى از ياران پيامبر (صلي الله عليه و آله) اين سخن را شنيد، عرض كرد: اى رسول خدا! اگر من بروم و اين درخت را از اين مرد خريدارى و واگذار كنم، شما همان چيزى را كه به او مى‏داديد به من عطا خواهى كرد؟ فرمود: آرى. آن مرد رفت و صاحب نخل را ديد و با او گفتگو كرد، صاحب نخل گفت: آيا مى‏دانى كه محمد حاضر شد درخت نخلى در بهشت در مقابل اين به من بدهد (و من نپذيرفتم) و گفتم من از خرماى اين بسيار لذت مى‏برم و نخل فراوان دارم و هيچكدام خرمايش به اين خوبى نيست. خريدار گفت: آيا مى‏خواهى آن را بفروشى يا نه؟ گفت: نمى‏فروشم مگر آنكه مبلغى را كه گمان نمى‏كنم كسى بدهد به من بدهى گفت چه مبلغ؟ گفت چهل نخل. خريدار تعجب كرد و گفت: عجب بهاى سنگينى براى نخلى كه كج شده مطالبه مى‏كنى، چهل نخل! سپس بعد از كمى سكوت گفت: بسيار خوب، چهل نخل به تو مى‏دهم. فروشنده (طمعكار) گفت: اگر راست مى‏گويى چند نفر را به عنوان شهود بطلب! اتفاقا گروهى از آنجا مى‏گذشتند آنها را صدا زد، و بر اين معامله شاهد گرفت.

سپس خدمت پيامبر (صلي الله عليه و آله) آمد و عرض كرد اى رسول خدا! نخل به ملك من در آمد و تقديم (محضر مباركتان) مى‏كنم. رسول خدا (صلي الله عليه و آله) به سراغ خانواده فقير رفت و به صاحب خانه گفت اين نخل از آن تو و فرزندان تو است. اينجا بود كه سوره و الليل نازل شد و گفتني ها را در باره بخيلان و سخاوتمندان گفت.(نگاه کنید: مجمع البیان، طبرسی، سوره لیل)

در تفسیر نور در ذیل آیه 5 سوره لیل نیز آمده که هر كس گام اول سخاوت را بر اساس ايمان به معاد و تقوى بردارد، خدا ظرفيّت و شرايط روحى او را براى كارها هموار مى‏كند و روح او را با كار خير مأنوس مى‏گرداند، تجربه و تعقل و كاردانى او را بالا مى‏برد، الهام و ابتكار به او مى‏دهد، پذيرش مردمى و اجتماعى او زياد مى‏كند و راه‏هاى جديدى را براى كار خير پيش پاى او مى‏گذارد كه همه اينها مصداق «فسينسره للعسرى» است.

نكته لطيف آن است كه قرآن مى‏فرمايد: او را براى آسان‏ترين راه آماده مى‏كنيم «فسنيسره لليسرى» و نفرمود: كار را براى او آسان مى‏كنيم «سنيسر له اليسرى» و فرق است ميان آنكه انسان روان باشد يا كارش روان باشد. انسان مى‏تواند با توكل و دعا و اتصال به قدرت نهايت آسان داراى چنان سكينه و سعه صدر شود كه هر كارى را به راحتى بپذيرد و انجام هر كار خير براى او آسان باشد.

به هر حال، انفاق و اعطای مال به ویژه به نیازمندان و سائلان و محرومان موجب می شود تا خداوند نه تنها کار را آسان کند بلکه آسان تر و روان تر از هر کسی آن کار پیش رود و حتی رنج و سختی را در کار خود نیابد.