اجتماعیاعتقادی - کلامیاقتصادیسیاسیفرهنگیمعارف قرآنیمقالات

جهاد اقتصادی در مسیر توسعه

samamosیکی از دغدغه های جوامع بشری، بهره مندی همگانی از پیشرفت ها و امکانات است. این امکانات در دست طبقه یا قشری باشد و دیگران از آن ناکام مانند، مهم ترین مشکلی است که به نام بی عدالتی شناخته و با آن مبارزه می شود.

توسعه در حوزه عمل اقتصادی به معنای سیاست گذاری و برنامه ریزی در جهت بهره مندی همگانی یا بیش تری مردم از امکانات و پیشرفت هاست تا این گونه نوعی عدالت قسطی و مشهود در جامعه بشری تحقق یابد.

البته در فرهنگ سرمایه داری غربی، توسعه معنایی دیگر می یابد؛ زیرا هدف در توسعه سرمایه داری، افزایش مصرف کنندگان و سود بیش تر با افزایش کاربران و مصرف کنندگان است. از این روست که توسعه از مسیر درست و حقیقی آن بیرون می رود. این واقعیتی است که در جهان امروز در حال جریان است. سرمایه گذاری شرکت های چند ملیتی و سرمایه داران جهانی از طریق بنیادهای به ظاهر بشردوستانه چون کارنگی و راکفلر در جهت توسعه به معنای فوق است تا ذائقه مردمان را برای سود بیش تر تغییر دهند.

نویسنده در این مطلب بر آن است تا تفاوت های ساختاری و روشی اقتصاد اسلامی بر اساس آموزه های قرآنی را در موضوع توسعه با دیگر مکتب های اقتصادی تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

تحقق عدالت در سایه توسعه همه جانبه

تـوسعه یـافـتـگـی، حـالت و چگـونگی خـوشایندی یا همان وضعیت مطلوب است. بنابراین، این وضعیت خوشایند با توجه به زاویه دید و نگرش انسان و جوامع نسبت به حقیقت انسان و جهان متفاوت خواهد بود. نگرش مادی، وضعیت خوشایند را در اموری می یابد که به بشریت انسان توجه دارد. از این روست که نخستین شاخصه های توسعه یافتگی را درشاخص های آماری هم چون درآمد سرانه (تولید ناخلص داخلی GDP)، امید به زندگی، نرخ سواد، بهداشت، آموزش، نفوذ اینترنت و غیره سنجیده می‌شود که تا حدودی با حوزه توسعه اجتماعی و فرهنگی نیز ارتباط پیدا می کند.

اما از آن جایی که مفهوم انسان و انسانیت بر اساس آموزه های قرآنی و نگرش ایمانی تغییر می کند، توسعه بیش تر جنبه انسان شناسانه می یابد بیش از آن که جنبه بشردوستانه پیدا کند. از این روست که توسعه انسانی (HDI) و شاخصه های آن، مفهوم تازه ای را به دیگر حوزه های پیشرفت و توسعه می دهد که با توسعه با مفهوم مادیگرایانه و حسی آن تفاوت معناداری دارد.

قرآن، توسعه همه جانبه را توسعه در چارچوب دست یابی به انسان خلیفه می شناسد و تعریف می کند. به این معنا که توسعه و پیشرفت ها زمانی معنا درست و حقیقی می یابد که حقیقت انسانی را به فعلیت در آورد و بسترهای متاله و خدایی شدن را برای همگان فراهم آورد تا انسان به عنوان خلیفه الهی در مقام مظهریت ربوبی و پروردگاری در آید.

مفهوم توسعه انسانی چنان که قرآن تعریف می کند، در چارچوب عدالت همه جانبه تحقق می یابد. به این معنا که هدف فراهم آوری شرایط عمومی برای همه انسان ها جهت دست یابی به مقام خلافت الهی است. این شرایط مناسب عمومی، همان عدالت است. پس ارتباط تنگاتنگی را میان توسعه انسانی و عدالت می توان یافت.

قرآن بستر سازی توسعه انسانی را در توسعه فراگیر و عادلانه اخلاقی در همه ابعاد جست و جو می کند و برای آن سازوکار و سیاست ها و برنامه ریزی مشخصی نیز ارایه می دهد. بنابراین، شاخص های پیشرفت و توسعه اقتصادی تنها بخشی از شاخصه های توسعه انسانی است؛ هم چنان که فقدان پیشرفت و توسعه اقتصادی به معنای فقدان اکثریت مردم ازدست یابی به توسعه انسانی بر اساس معیارها و شاخص های اسلامی و قرآن خواهد بود؛ زیرا قرآن الگوی توسعه انسانی را بر اساس شرایط زیست انسانی در جهان ماده ارزیابی کرده و غرایز و خواسته های مادی و نیازهای فطری او را نادیده نگرفته است. از این روست که امکانات مادی دنیا همانند بستری برای سازه نهایی انسان یعنی خلافت الهی دانسته و جهان مزرعه آخرت معرفی شده است؛ چرا که تنها انسان در زندگی دنیوی اش می تواند به سازه مناسب برای زندگی ابدی دست یابد.

به سخن دیگر، سازه ای ابدی هر کسی در زندگی دنیایی ساخته و پرداخته می شود و بستر دنیا تنها شرایط مناسب برای تحقق این هدف والا می باشد. پس هر کسی می بایست از امکانات مادی دنیوی چنان که بایسته و شایسته اوست، در اختیار داشته باشد تا بتواند سازه ای مناسب از خود برای ابدیت خویش بسازد. این همان عدالت واقعی است که می بایست به عنوان هدف هر انسانی مورد توجه قرار گیرد و چنان که ماموریت و وظیفه پیامبران دانسته شده تا با آگاهی و روشنگری و مدیریت درست آن را به مردمان برسانند ، مردمان نیز تحت مدیریت پیامبران، این عدالت را تحقق بخشند و بتوانند به خلافت انسانی که سازه نهایی انسان در دنیاست دست یابند و کمالات را در خویش تحقق بخشند و خدایی و ربانی شوند.(حدید، آیه 25 و انشقاق، آیه 6 و سوره بقره، آیه 30 و آیات دیگر قرآن)

توسعه سرمایه داری، توسعه بی عدالتی

شاید بارها از اخباری هم چون کمک های بشر دوستانه بنیادهایی چون بنیاد کارنگی، راکفلر و یا مانند آن خبرهایی از رسانه ها شنیده و یا خوانده باشید. این کمک های به ظاهر بشر دوستانه تنها در قالب ایجاد وابستگی بیش تر به نهادهای کمک کننده است. دولت ها نیز از این دست کمک های بشر دوستانه ارایه می دهند که ملت ها و دولت های کمک جو را بیش از پیش به خود وابسته می سازد.

به عنوان نمونه . بنیاد بیل و ملیندا گیتس، از بنیادهای بشر دوستانه صاحب مایکروسافت است. بیل گیتس موسسه خیریه‌ای را با سرمایه ۲۸.۸ میلیارد دلار ایجاد کرد. کمک های این موسسه در حوزه آموزش در آفریقا و آسیا و حتی آمریکا و کانادا به صورت اهدا کامپیوتر و رایانه و دسترسی به اینترنت برای همگان بوده است. نحوه تجارت بیل گیتس به دلیل اینکه قدرت رقابت را از رقیبان سلب کرده‌، همواره مورد انتقاد بوده‌ و در زمان هایی نیز از او به این دلیل شکایت شده‌است. گیتس همواره تلاشهای به ظاهر خیرخواهانه متعددی را نیز تعقیب کرده‌است؛ اما این تلاش های خیرخواهانه تنها به قصد افزایش سود و در آمد از طریق وابسته سازی مردم جهان به تولیدات نرم افزاری شرکت مایکروسافت بوده است به گونه ای که نرم افزاری های مانند ویندوز بتواند در هر خانه ای راه یابد و فروش او را افزایش دهد.

شرکت های سرمایه گذاری غربی و چند ملتی نیازمند آن هستند تا مردمان با تولیدات آنان آشنا شوند. شیوه ای که آنان در پیش گرفته اند همانند شیوه بخشش تریاک بود. در این روش تریاک رایگان به فرد عرضه شده و حتی شیره آن به دوبرابر قیمت خریداری می شود، تا شخص بدان معتاد شود و آن گاه است که تریاکی ناچار می شود تا آن را به هر قیمتی که عرضه می شود، خریداری نماید.

بسیاری از جوامع زمانی به یک فن آوری و تکنولوژی وابسته می شوند که آن را بشناسند و به کار گیرند. بنیادهای آموزشی سرمایه داران، برای این منظور پدید آمده اند. آنان چگونگی استفاده از یک ابزار پیشرفته را آموزش می دهند تا دیگران بدان وابسته شده و سپس از آن وابستگی برای فروش بیش تر و سود بیش تر بهره گیرند.

با بررسی های انجام شده از سوی برخی از مراکز آمریکایی این معنا به ثبوت رسیده که رشته هایی چون روان شناسی و مردم شناسی و جامعه شناسی همانند شرق شناسی، زمانی اوج گرفت که سازمان های نظامی یا شرکت های چند ملیتی خواستار افزایش دامنه نفوذ و فروش بودند. شناخت ذائقه ها و تغییر آن، فرآیندی را می طلبد که دانش های علوم انسانی می تواند آن را به دست آورده و مدیریت نماید. این گونه است که سرمایه داران برای فروش مازاد بر تقاضای جامعه، در اندیشه فتح جهان از طریق توسعه شدند. توسعه از نظر آنان به معنای خریداران و مصرف کنندگان بیش تر کالا بود. آنان خواهان فروش بیش تر بودند. این مهم زمانی تحقق می یافت که ملت های دیگر کالا را بشناسند و از چگونگی استفاده آن آگاه شوند و در یک فرآیند به آن عادت نمایند. این گونه است که می توانند خریدهای مردم را جهت دهند و سرمایه بیش تری را تصاحب نمایند.

شما اگر به کشورهای آمریکای لاتین یا آفریقا مسافرت نمایید، می تواند ببیند که در روستاهای دور افتاده در میان خانه هایی که با برگ های درخت موز و نخل و مانند آن ساخته اند یا کپرهای حلبی اطراف شهرهای بزرگ، به جای بطری های آب، بطری های نوشابه ها را ببینید یا با بشقاب های بزرگ دریافت ماهواره ها مواجه شوید. کسانی که از بسیاری جهات در فقر و جنگ و بدبختی زندگی می کنند، به بسیاری از کالاها و خدمات شرکت های چند ملیتی معتاد شده اند. آنان هر چه بیش تر می کوشند تا غربی شوند که به معنای خرید بیش تر از شرکت های چند ملیتی غربی از طریق همانندی پوشاک و خوراک و فرهنگ و مانند آن است. وقتی از توسعه فرهنگی در کشورهای عقب افتاده جهان خبری ارسال می شود، به معنای فروش بیش تر لوح های فشرده فیلم های آمریکایی، فروش تلفن همراه، نفوذ بیش تر مایکروسافت، خرید ابزارهای دریافت ماهواره ها و مانند آن است.

این گونه است که فاصله میان دنیای ثروتمند و فقیر بیش تر از پیش می شود و فاصله شمال و جنوب به یک معنا عمیق تر و ژرف تر می شود و بی عدالتی دامنه وسیع تری می یابد. به این معنا که توسعه به مدل غربی هر چند به یک معنا همه جانبه است و در کنار توسعه اقتصادی توسعه اجتماعی و فرهنگی نیز وجود دارد، ولی این توسعه نه تنها انسانی به معنای واقعی نیست، بلکه حتی توسعه در مسیر عدالت فراگیر نمی باشد، بلکه به معنای استثمار و استعمار بیش تر و نوین تر و افزایش فقر و بی عدالتی می باشد.

این جاست که تفاوت مدل های توسعه انسانی غربی با توسعه انسانی مدل اسلامی که در جهاد اقتصادی مورد نظر مقام معظم رهبری است، به خوبی روشن می شود. برای تبیین این معنا از توسعه به سراغ آموزه های وحیانی قرآن می رویم تا شاخص های توسعه انسانی و پیشرفت را در مدل عدالت خواه اسلامی به دست آوریم.

شاخص های توسعه انسانی در جهاد اقتصادی

چنان که گفته شد، توسعه انسانی به معنای توسعه در مسیر تحقق اهداف انسانیت از اصول اهداف اسلامی و ساختار دولت و جامعه برتر قرآنی است. هدف از توسعه انسانی، این است که همه بسترها و امکانات برای رسیدن انسان به کمال بایسته و شایسته یعنی متاله و ربانی شدن فراهم آید و انسان در جهان خلافت الهی را به عهده گیرد و خود و جهانیان از همه موجودات هستی را به کمال شایسته و بایسته برساند.

بر این اساس، همه تصمیم گیری ها، سیاست ها و برنامه ریزی ها می بایست در چارچوب تحقق این هدف بسیج شود که از آن به جهاد یاد می شود. به این معنا که تلاش و بسیج همه امکانات می بایست در مسیر تامین ابزارهای تحقق هدف و دفع موانع یا رفع آن انجام گیرد. گاه لازم است تا مانع ای با جهاد حتی خونریزی و از جان گذشتگی برداشته شود و گاه لازم است تا با جهاد اکبر از مرز غرور و تکبر و خودخواهی گذشت و به دیگران نیز بها داد و گاه دیگر لازم است تا با ایثار و احسان، شرایط برابری را برای دیگران فراهم آورد. همه این ها و مانند آن در مقوله جهاد معنا و مفهوم می یابد که از آن به جهاد فی سبیل الله یعنی راه خدایی و متاله و ربانی شدن یاد می شود.

بنابراین، شاخص های توسعه انسانی، مبتنی بر اموری چون فضایل اخلاقی، آموزش فلسفه هستی و تعلیم نگرش خدایی به انسان ، جامعه پذیری هنجارهای فراتر از عقلانی و عقلایی یعنی هنجارهای شرعی، عبور از مرز سرمایه گذاری مادی جهت سرمایه گذاری معنوی و مانند آن می باشد.

در توسعه انسانی مبتنی بر آموزه های وحیانی قرآن، جهاد اقتصادی نقش مهمی را ایفا می کند، زیرا این جهاد اقتصادی، عدالت قسطی را که در آیه 25 سوره حدید به عنوان رسالت و ماموریت پیامبران و وظیفه جمعی و همگانی توده های مردم جدا از دین و نژاد و ملت و فرهنگ تعریف شده، تحقق می بخشد و بستری را بهره مندی همه انسان از امکانات زمین و فرصت عمر فراهم می آورد.

به سخن دیگر، توسعه اقتصادی و پیشرفت در این عرصه به عنوان مقدمه و فضاسازی توسعه کامل انسانی مورد تاکید است. از این روست که خداوند در آیات بسیاری از جمله آیه 2 سوره مائده و 12 سوره اسراء و 73 سوره قصص و 46 سوره روم، خواهان حرکت و تلاش همگانی انسان ها برای تحقق توسعه اقتصادی در بستر آزادی کامل می شود و از ویژگی انسان های مومن راه یافته به حقیقت و جامعه ایمانی، جست و جوی بهترین فرصت های اقتصادی و بهره گیری از بهترین و بیش ترین امکانات مادی دنیا به عنوان حسنات می داند.

هر انسانی می بایست در فرصت کوتاه شدن های خود که از آن به عمر و زندگی دنیا یاد می شود، نصیب و بهره خویش را به درستی و کمال بردارد و خود را به کمالی برساند که سازه ابدی اوست.(بقره، آیات 201 و 202 و نیز نساء، آیه 32)

بنابراین، یکی از شاخصه های مهم توسعه اقتصادی، آزادی کامل برای بهره مندی درست و مناسب از ثروت و سرمایه مادی دنیا و زمین به نام حسنه است.(همان)

اگر در برخی از آیات محدودیت های برای آزادی بیان شده است، به معنای تحدید و محدودسازی آزادی نیست، بلکه به معنای تخطئه مصداقی است. به این معنا که از نظر قرآن، این گونه رفتار که برخی آزادی می دانند، از مصادیق آزادی بیرون است؛ چرا که آزادی به معنای بهره گیری از همه امکانات و راه های انتخابی جهت رسیدن به هدف مشخص و والایی انسانی است و آن چه در برخی از رفتارها و انتخاب ها دیده می شود، رفتار و انتخابی غلط است که می بایست تصحیح و اصلاح شود تا هدف به سادگی و آسانی به دست آید.

از این روست که معاملات ربوی را معاملات نادرست می شمارد، زیرا با هدف معامله که بهره گیری درست همگانی از امکانات یک دیگر است، منافات دارد سد و مانعی از بهره مندی دیگری از امکانات موجود می شود.(بقره، آیات 275 تا 279)

هم چنین اسراف و تبذیر که در آیات قرآنی به عنوان رفتاری نادرست شناخته و از آن منع شده است، به سبب این است که اسراف، استفاده نادرست و بی فایده ثروت و سرمایه است که دیگران می توانند از آن استفاده کنند و یا شخص در آینده می تواند از آن بهره گیرد، یا تبذیر به معنای ریخت و پاش و عدم استفاده از امکانات و هدر دادن سرمایه و ثروت است، در حالی که دیگری یا خودش در حال یا آینده به آن نیاز دارد.(انعام، آیه 141 و اعراف، ایه 31 و نیز فرقان، آیه 67)از این روست که این موارد را بیرون از دایره رفتارهای آزادانه دانسته و مصداقی از محدودیت آزادی نمی شمارد؛ چرا که این گونه رفتار با اهداف انسانی و الهی مشخص شده در تضاد یا تقابل است.

امور دیگر، چون کسب حرام(بقره، آیه 188)، رشوه (همان ) و مانند آن از آن رو که بر خلاف اهداف دانسته شده از آن منع شده است.

دومین شاخصه مهم در این حوزه ، امنیت فراگیر و همه جانبه از جانی، روانی، جسمی، اجتماعی، اقتصادی و مانند آن است؛ چرا که توسعه برای بهره گیری همگانی از همه امکانات مادی تنها در سایه سار امنیت فراگیر و همه سویه تحقق می یابد. از این روست که خداوند جامعه ایمانی و برتر را جامعه ای با امنیت کامل می شمارد و بر واژه های آمنه و اطمینان به معنای آرامش مطلق و کامل تاکید می ورزد.(نحل ، آیه 112)

بی گمان اصلی ترین و مهم ترین شاخص در همه بخش ها از جمله حوزه اقتصاد، عدالت است. از این روست که به عنوان مهم ترین و محوری ترین شاخص در توسعه اقتصادی مورد توجه قرار گرفته و به عنوان اصل حاکم بر همه اصول و قوانین معرفی شده است. به این معنا که هر عمل و رفتاری که بیرون از دایره اقتصادی و منافی آن باشد، به طور خودکار از دایره عمل سالم و درست بیرون و از مجرای قانونی بودن خارج می شود.

بنابراین، هر گاه توسعه اقتصادی مانع، ناقض یا دافع و یا رافع عدالت باشد، می بایست از روش، محتوا، سیاست و برنامه اقتصادی در جهاد اقتصادی کنار گذاشته شود و به عنوان مخالف توسعه انسانی قلمداد و معرفی گردد.(هود، آیه 61، حدید، آیه 25 و اسراء، آیات 12 و 66 و آیات بسیار دیگر)

توسعه اقتصادی می بایست در جهت گردش سالم اقتصادی باشد و این امکان را به همگان بدهد تا در یک شرایط و بستر مناسبی از امکانات زمین و ثروت و منابع آن بهره مند شوند. بنابراین، شاخص گردش سالم و جریان درست اقتصادی در توسعه اقتصادی به عنوان یک شاخص اصلی مورد توجه و تاکید خداوند در آیاتی به ویژه آیه 7 سوره حشر می باشد.

توسعه اقتصادی شاخص های دیگر نیز دارد که پرداختن به همه آن ها در این مطلب کوتاه شدنی نیست. اما با نگاهی به همین شاخص های پیش گفته می توان گفت که نظر اسلام در جهاد اقتصادی و توسعه اقتصادی و پیشرفت بر خلاف شاخص های غربی و مادیگرانه نه تنها منحصر به حوزه شاخص های مادی نیست، بلکه مخالف بهره کشی ، استثمار و ثروت اندوزی از طریق توسعه می باشد و به شدت با این گونه توسعه فرعونی و قارونی به مخالفت بر می خیزد؛ زیرا این گونه توسعه پیامدی جز استکبار، بی عدالتی ، تجاوز، کنز اندوزی، جریان ناقص اقتصاد و ثروت در دست اغنیاء و ثروتمندان، استعمار نو و پیشرفته و بهره کشی جنسی و مادی و بدنی و فکری و فرهنگی از اقشار زیر دست و مستعضف جامعه نیست.

 

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا