اخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیعرفانمعارف قرآنیمقالات

اوصاف قیامت و رستاخیز در قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

قیامت به معنای برپاخاستن نام معاsamamosد و رستاخیز انسان است. این بدان معناست که انسان دوباره پس از مرگ دارای جسم و بدن می شود که البته به سبب تبدل زمین و آسمان به زمین و آسمانی دیگر، جسم و ماده دیگر غیر از ماده کنونی آسمان و زمین ، انسان نیز دارای جسم و ماده دیگری خواهد بود که مثل این ماده و جسم کنونی در جهان دنیاست. از این رو، معاد جسمانی که گفته می شود عین همین جسم و ماده دنیوی نخواهد بود، بلکه مثل جسم و ماده این دنیا خواهد بود.

نویسنده در این مطلب به برخی از ویژگی های قیامت از جمله مثلیت نه عینیت ماده و بدن اخروی با ماده و بدن دنیوی بر اساس آیات اشاره کرده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

تبدل زمین و آسمان در قیامت و نشئات انسان

قیامت از واژه قوم ضد قعد به معنای برخاستن در مقابل نشستن است. البته این واژه در قرآن، اصطلاحی برای برپایی جهانی دیگر به نام آخرت است. به این معنا که پس از پایان این دنیا و در هم پیچیدن(انبیاء، آیه 104؛ زمر، آیه 67) و فروپاشی نظام کنونی دنیا(سوره تکویر و سوره ها و آیات بسیار دیگر) خداوند نظام دیگری را ایجاد می کند که عین این دنیا و ماده آن نیست، بلکه مثل این دنیا و ماده آن است. خداوند می فرماید: يَوْمَ تُبَدَّلُ الأَرْضُ غَيْرَ الأَرْضِ وَالسَّمَاوَاتُ وَبَرَزُواْ للّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ؛ روزى كه زمين به غير اين زمين، و آسمانها به غير اين آسمانها مبدل گردد، و مردم‏ در برابر خداى يگانه قهار ظاهر شوند.(ابراهیم، آیه 48)

در مجمع البیان ضمن بیان آراء مفسران درباره مفهوم تبدیل آسمان و زمین می نویسد: در تفسير اهل بيت عليهم السلام از حضرت باقر و صادق عليهما السلام روايت شده است كه: زمين به صورت نان تازه‏اى درمى‏آيد كه مردم تا پايان حساب از آن مى‏خورند؛ چرا كه خدا مى‏فرمايد: ما آنان را جسدى قرار نداديم كه غذا نخورند.(انبیاء، آیه 8)

در این روایت دو نکته بیان شده که نشان دهنده تغییرات کلان در زمین و آسمان و جسد انسان است. به این معنا که جسم و جسد و ماده، عنوان و مفهوم عامی است که یکی از مصادیق آن ها آن چیزی است که در دنیاست؛ پس مصادیق دیگری برای آن است که در آخرت خود را نشان می دهد. این نام گذاری همانند نام گذاری برای نور و چراغ است که در اصل یکی است، ولی مصادیق آن متنوع و متعددی دارد که تنها در اصل با هم شباهت دارد. در ادبیات این مطلب به اثبات رسیده که کلمات برای مفاهیم عام وضع می شوند نه مصادیق آن ها.

البته خداوند تغییرات و تبدیلاتی که در آسمان و زمین رخ می دهد بیش از آن چیزی گفته که در این روایت و روایات متضاد و متقابل دیگر آمده که در کتب تفسیری است. به عنوان نمونه خداوند در باره یکی از تبدلاتی که در زمین رخ می دهد می فرماید: وَأَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا وَوُضِعَ الْكِتَابُ وَجِيءَ بِالنَّبِيِّينَ وَالشُّهَدَاء وَقُضِيَ بَيْنَهُم بِالْحَقِّ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ؛ و زمين به نور پروردگارش روشن گردد، و كارنامه اعمال در ميان‏ نهاده شود، و پيامبران و شاهدان را بياورند، و ميانشان به حق داورى گردد، و مورد ستم قرار نگيرند.(زمر، آیه 69)

پس یکی از مهم تبدلاتی که در زمین رخ می دهد، شروق و روشنایی خاص زمین است که به طور کامل زمین را از حالت تیره کنونی خارج می کند. پس ماده و جسمی که آن زمین اخروی دارد، به گونه ای است که تیره و تار نیست، بلکه روشن و اشراقی به اشراق الهی و نور خداوندی است. در برخی از روایات که در مجمع البیان نیز نقل شده ، آمده که این نورانیت و روشنایی زمین به سبب نور خورشید و امثال آن نیست؛ زیرا نور خاصی است که خداوند به خود زمین داده است. (مجمع البیان، ذیل ، آیه 69) پس این عنصر مادی که زمین از آن پدید می آید، غیر از عنصر مادی کنونی و دنیوی است. پس به نمی توان گفت که همین ماده و جسم دنیوی در آخرت عنصر زمین و مواد آن را تشکیل می دهد.

پس هنگامی که انسان ها از زمین بر می خیزند، از زمینی غیر از این زمین دنیوی و مادی بر می خیزند، و وقتی ناگهان و به سرعت و شتاب قیام می کنند و از زمین اخروی می رویند(یعنی بدون پدر و مادر) عناصری که بدن آن ها را تشکیل می دهد، همان عناصر ماده و جسم زمین اخروی است که تبدل یافته و غیر از زمین و ماده دنیوی است.

البته کلمه نور در قرآن به نور حسی و غیر حسی از جمله قرآن و ایمان در آیاتی از جمله آيه 257 سوره بقره و آيه 8 سوره تغابن، اطلاق می شود، چنان که علامه طباطبایی در ذیل آیه به آن اشاره کرده است. هم چنین باید توجه داشت که نور پروردگار زمین می تواند هر دو نوع باشد که یعنی همان طوری که آن زمین قیامتی با نور حسی روشن می شود، به نور ایمان و عدالت و مانند آن ها نیز روشن می شود. پس مشکلی نیست که همه این ها در روایات به عنوان مصادیقی از روشنایی زمین قیامت مطرح شود.

به هر حال، زمین و آسمانی که قیامت را می سازد، از نظر عناصر و جسم و ماده با آن چه زمین و آسمان دنیوی را ساخته متفاوت است. از همین روست که از عین سخنی به میان نیامده بلکه از مثل و تبدل سخن به میان آمده است. از همین روست که ماده و جسمی که انسان برآمده از همان زمین اخروی مثل ماده و جسم انسان در دنیاست نه عین آن. البته این تفاوت در اصل انسانیت انسان تاثیری ندارد، زیرا آن که حقیقت و هویت انسان را تشکیل می دهد، همان نفس و روح است. انسان در همین دنیا همه عناصر مادی تشکیل دهنده بدن و جسد و جسم خودش را در طول هر ده سال به طور کامل از دست می دهد و عناصر مادی جدید او را می سازد. در حقیقت در طول هفتاد سال زندگی هفت بار تغییر در جسم و مواد و عناصر آن رخ می دهد. با این همه کسی نمی گوید این حسن غیر از آن حسن ده سالگی یا سی سالگی است و یک انسان دیگری است مگر در همان روحیات و اخلاق و امور جانبی. پس ماهیت و حقیقت فرد با این همه تغییرات و تبدلات تغییر نمی کند. این بقا و ثبات برای شخص در نشئات دیگر نیز باقی و برقرار است هر چند که تبدل امثال داشته باشد.

علامه طباطبایی در ذیل آیه 69 سوره زمر که درباره اشراق زمین است در یک نتیجه گیری کلی می نویسد: این آیات و همچنين آياتى ديگر- مانند روايات – از نظامى خبر مى‏دهد كه ربط و شباهتى به نظام معهود دنيوى ندارد، چون پر واضح است كه روشن شدن زمين به نور پروردگارش غير از روشن شدن به نور آفتاب و ستارگان است؛ و همچنين سير و به راه افتادن كوه‏ها در آن روز غير از سير در اين نشاه است، زيرا سير كوه در اين نشاه نتيجه‏اش متلاشى شدن و از بين رفتن آنست، نه سراب شدن آن، همچنين بقيه آيات وارده در باب قيامت.(المیزان، ذیل آیه)

پس شکی نیست که جهان اخروی از نظر ماده و جسم تبدل یافته است. این مطلب به صراحت در آیه 48 سوره ابراهیم بیان شده است.

از سوی دیگر خداوند در آیات قرآنی از عوالم و نشئات دیگر، به عنوان امثال یاد می کند و می فرماید: عَلَى أَن نُّبَدِّلَ أَمْثَالَكُمْ وَنُنشِئَكُمْ فِي مَا لَا تَعْلَمُونَ وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الْأُولَى فَلَوْلَا تَذكَّرُونَ؛ و مى‏توانيم‏ امثال شما را تبدیل کنیم و شما را به صورت آنچه نمى‏دانيد پديدار گردانيم. قطعاً پديدار شدنِ نخستين خود را شناختيد پس چرا سَرِ عبرت گرفتن نداريد؟ (واقعه، آیات 61 و 62)

در این آیات سخن از این است که ما در این نشاه دنیا شما را انشاء کردیم و این امر معلوم شماست، اما شما را در نشئات و عوالم دیگر نیز انشاء می کنیم که برای شما معلوم نیست. این جا سخن از این نیست که به جای شما موجودات دیگری می آوریم، بلکه سخن از رستاخیزها و تبدلات گوناگون انسان در نشئات و عوالم دیگر است. پس انسان با مردن تمام نمی شود و از میان نمی رود، بلکه عوالم دیگری دارد که مثل (نه عین) این عالم و نشات است.

بر این اساس، در آیات قرآنی سخن از عین این عالم و ماده و جسم و بدن نیست، بلکه مثل و امثال آن است که با تبدل نشئات و عوالم تحقق می یابد. از همین روست که ماده زمینی اخروی غیر از ماده زمین دنیوی است، چنان که جسد و جسم او نیز گونه ای دیگر است. چنان که در روایت از صادقین(ع) آمده است.

به سخن دیگر، معاد و قیامت هر چند که روحانی محض نیست، بلکه جسمانی و مادی هم هست، ولی جسم و ماده ای که در عالم آخرت است غیر از این جسم و ماده دنیوی است و اگر کسی منکر امکان آن باشد، شک و ریب در قدرت خداوند خواهد داشت، در حالی که خداوند قادر است.

این که عین این دنیا و جسم و ماده و بدن در آخرت نخواهد بود، به دلیل این که تبدل انجام گرفته است(ابراهیم، آیه 48) و این تبدل همان طوری که شامل آسمانها و زمین بوده است، شامل انسان نیز خواهد بود.(واقعه، آیات 61 و 62)

برخی از اوصاف قیامت

در آیات قرآنی برای قیامت اوصاف دیگری نیز غیر از آن چه بیان شده گفته شده که در این جا به برخی از آن ها اشاره می شود:

  1. روز مشهود: قيامت، روزى آشكار و قابل مشاهده براى همگان است. (هود، آیه 103) البته باید توجه داشت که در آن جهان برخی از امور هم چنان در غیب خواهند ماند؛ زیرا بسیاری از مردم نسبت به حقیقت الهی علم حضوری نمی یابند؛ همان طوری که دو مرتبه ذات و صفاتی که عین ذات الهی است در غیب الغیوب خواهد بود. از این روست که خداوند از آخرت به عالم الغیب و الشهاده یاد می کند.(توبه ، آیات 94 و 105؛ جمعه، آیه 8)
  2. عظمت: روز قیامت روز عظیم و بزرگی است. همه چیز در آن روز و در آخرت، عظیم است و خداوند به عظمت در آخرت تجلی و ظهور می کند بر همین اساس همه امور قیامتی عظیم خواهد بود.(انعام، 15؛ اعراف، آیه 59؛ یونس، آیه 15 و آیات دیگر)
  3. تلخ و مرارت بار : قيامت، روزى تلخ براى كافران و مجرمان است.(قمر، آیات 43 تا 47)
  4. الیم و دردناک : از دیگر اوصاف قیامت، دردناکی و سختی و مشقتی آن روز است که در آیات بسیاری به آن ها اشاره شده است.(هود، آیه 26؛ حج، آیات 1 و 2 و آیات دیگر)
  5. سرعت: وقوع قيامت، امرى سريع همانند يك چشم به هم زدن است.(نحل، آیه 77)
  6. شرارت باری: قيامت، روز گستردگى و فراگيرى شرّ و عذاب است.(انسان، آیه 7)
  7. طولانی : قيامت، روزى طولانی است که برای برخی از امور و افراد به اندازه پنجاه هزار سال(معارج، آیه 4) و به اندازه هزار سال(سجده، آیه 5) است.
  8. ناگهانی: وقوع قيامت، ناگهانى و غير قابل پيش بينى براى انسانهاست.(انعام، آیه 31؛ یوسف، آیه 107؛ حج، آیه 55)
  9. هولناک و ادهی: قيامت، روزى هولناك و وحشت زاست.(قمر، آیه 46)
  10. تبدل آسمان و زمین: در قیامت زمین و آسمان تبدیل می شود.(ابراهیم، آیه 48)
  11. نورانیت زمین: در قیامت زمین به اشراق الهی روشن و نورانی می شود بی آن که خورشیدی یا مثل آن باشد.(زمر، آیه 69)
  12. روییدن و اخراج از زمین: انسان ها در قیامت از زمین می رویند و بیرون می آیند.(نوح، آیات 17 تا 19)
  13. جمع بدون اجتماع: در قیامت همه انسان ها جمع می شوند بدون این که اجتماعی باشد؛ زیرا هیچ کسی با کسی نیازی ندارد تا اجتماعی باشد و هر کسی در جمع تنهاست.(آل عمران، آیه 9؛ نساء، آیه 87؛ هود، آیه 103؛ جاثیه، آیه 26)
  14. اهوال و فزع در قیامت: آن روز، بسیار هولناک و مردمان جز اهل ایمان و نیکوکاران در فزع و جزع هستند.(نمل، آیه 89؛ فصلت، آیه 40)
  15. پراکندگی انسان ها: پراكندگى انسانها در قيامت، همانند پروانه ها از دیگر نشانه ها و اوصاف قیامت است. انسان ها با آن که در آن جمع شده اند ولی چون پروانه ها همه جا زمینی پراکنده اند که همه عوالم را تشکیل می دهد.(قارعه، آیات 1 تا 4)

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا