آداب و احکام و آثار زیارت

بسم الله الرحمن الرحیم

زیارت در فرهنگ قرآنی و اسلامی یکی از آداب اجتماعی است که برای آن آثار و برکات بسیاری گفته اند. انجام این عمل به عنوان یک عمل عبادی، آداب و احکامی دارد که نویسنده در این مطلب به آن اشاره کرده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

فلسفه و اهداف زیارت

انسان موجودی اجتماعی است. این اجتماعی بودن چه به خاطر خصوصیت تسخیری بشر باشد که در اهداف برتری و تفضیل برخی از انسان ها بر دیگری بیان شده است(زخرف، آیه 32) ، و چه برای پاسخ دهی به نیازهای روحی و عاطفی باشد که در فلسفه ازدواج به عنوان هسته و کانون اصلی جامعه بیان شده است.(روم، آیه 31)

انسان برای این که پاسخی به جنبه های اجتماعی خود بدهد به هر دلیل و علتی نیاز به ارتباط گری با هم نوع دارد و می خواهد تا با هم نوع باشد؛ چرا که تنهایی برای انسان آثار زیانباری دارد؛ چرا که انسان مانند هر آفریده ای دیگر از آفریده های الهی جفت و زوج آفریده شده است. خداوند در آیه 49 سوره ذاریات می فرماید: وَمِن كُلِّ شَيْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ؛ و از هر چيزى دو گونه- كه يكى جفت ديگرى است- آفريديم، باشد كه ياد كنيد و پند گيريد. بر همین اساس است که برای نخستین بشر یعنی حضرت آدم(ع) جفت و زوجی از نفس و جنس او آفریده تا در کنار آن آرام گیرد.(نساء، آیه 1؛ اعراف، آیه 189)

یکی از راه های ارتباط اجتماعی، ازدواج و انتخاب جفت و همسر است. از دیگر راه های ارتباط اجتماعی می توان به زیارت اشاره کرد.

زیارت واژه ای عربی از ریشه زور است. زور در اصل لغت عربی به معنای بستن است. این لغت نخست درباره بستن دهان اسب با ابزاری چون لبیشه بوده است. لبیشه یا لباشه آن حلقه ریسمان باشد که بر چوبی نصب کنند و لب بالای اسب بدان می بندند. عرب می گوید: زَارَ الفَرسَ زِوَاراً: دهان اسب را با لبيشه خوب بست.

این که به سخنان لغو، باطل و دروغ، زور می گویند از همین ریشه است؛ چرا که سخن لغو، باطل و دروغ از دهان بی چاک و بست بیرون می آید و اگر دهان به لبیشه و دهن بندی از عقل بسته بود، هرگز انسان سخن دروغ و باطل و لغوی بر زبان نمی راند. سوزنی در کتاب لغت خود آورده است : لبت از هجو در لبیشه کشم که بدین سان بود تبسم خر.

این واژه پس از آن در زیارت و دید و بازدید به کار رفت؛ زیرا شخص با این اقدام و دید و بازدید دهان دیگری را می بندد و اجازه خردگیری نمی دهد یا جلوی شایعات را می گیرد. وقتی شخصی با دیگری ارتباط خویشی و دوستی دارد، انتظار رفت و آمد و دید و بازدید است. وقتی به زیارت دیگری می رود، این انتظار برآورده شده و دیگر دهن طرف مقابل بسته می شود؛ چنان که اگر این ارتباط باشد شایعه سازان دلیلی نخواهند داشت تا سخنان لغو و بیهوده بگویند و یا بین دوستان و خویشان دشمنی اندازند.

پس زیارت به معنای ديدار كردن ، بازديد كردن ، ملاقات كردن و براى ديدار وى بسوى او رفتن نوعی دیدار است که در آن دهان خرده گیر و شایعه ساز و دشمنان بسته می شود. پس هر نوع دیدار و بازدید و سفری را زیارت نمی گویند؛ چرا که در این نوع از سفرها و دیدارها و قصد دیدن ها، هدف خاصی مطرح است؛ چرا که اگر انسانی با دیگری خویش و دوست است و نوعی احساس قرابت می کند، باید با این دیدارهای خاص نشان دهد که قرابت میان آن دو است و می خواهد این قرابت و نزدیکی حفظ شود. از این روست که صله رحم با زیارت تقویت می شود.

از آن جایی که اهل بیت عصمت و طهارت(ع) پدران امت هستند، زیارت این خویشان بسیار مورد تاکید است. از پیامبر(ص) نقل شده است : أَنَا وَ عَلِيٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّة؛ من و علی پدران این امت هستیم.( عيون أخبار الرضا عليه السلام، ج‏2، ص 86 ؛ علل الشرائع، ج‏1، ص 128)

در تفسیر و روایات تفسیری ذیل آیه 27 سوره بقره و آیات 21 و 25 سوره رعد این معنا مورد تاکید است که صله رحم واقعی با اولیای امت است و انسان می بایست این خویشی معنوی و ارتباط با ولی الله را حفظ کند. از همین روست که اگر والدین که مهم ترین عضو در رحم هستند، بر خلاف امر الهی و ولی الله سخنی بگویند و مثلا خواهان کفر شوند، اطاعت از آنان واجب نیست(مریم، آیات ۴۶ و ۴۸ و نیز عنکبوت، آیه ۸ )، در حالی که اطاعت امر ولی الله حتی علیه خود شخص نیز واجب است.(احزاب، آیه 6)

بنابراین، مهم ترین شخص و فردی که انسان می بایست به زیارت آن برود تا جلوی هر گونه خرده گیری و شایعه ای را بگیرد و این گونه صداقت خود را بیان و با ولی الله بیعت کند، دیدار و زیارت از اولیای الهی و امام معصوم(ع) است.

البته برخی در معنای زیارت و این که چرا این واژه برای چنین عملی به کار رفته است می نویسند: زيارت، ديدار كردن با قصد را گويند كه در ريشه اين واژه مفهوم ميل و گرايش نهفته است؛ گويى زيارت كننده از ديگران روى گردانده و به سوى زيارت شونده تمايل و قصد كرده است، (معجم مقاييس اللّغه، ج 3، ص 36، «زور»)

این معنا البته دور از ذهن نیست؛ چرا که وقتی انسان به زیارت کسی می رود که می خواهد میل و گرایش نهانی خود را بیان کند و نشان دهد که از نظر باطنی نسبت به دیدار شونده گرایش و محبت دارد؛ به ویژه اگر مسافت طولانی و نیازمند سفر باشد. در این صورت این دیدار از زیارت شونده به خوبی نمایانگر میل و گرایش باطنی زیارت کننده است. با این همه باید توجه داشت که ریشه کلمه همانی است که گفته شد.

به نظر فیومی، در معناى زيارت، قصد اكرام زيارت شونده و انس گرفتن با او نيز نهفته است(المصباح، ج 1 – 2، ص 260، «زور») که البته این نظر نیز دور از معنا نخواهد بود؛ ولی باید توجه داشت که این مفاهیم از اصل واژه به دست نمی آید بلکه از لوازم قریب یا بعید زیارت است.

به هر حال، زیارت به معنای قصد دیدن و ملافات کردن شخص به قصد جلوگیری از خرده گیری و آشکار کردن اموری است که بدان دهان خرده گیران و یاوه گویان بسته می شود و شخص این گونه محبت و دوستی را بیان می کند و گمانه های دشمنی را از اذهان می زداید. از این روست که زیارت خانه خدا و زیارت پیامبر(ص) و چهارده معصوم(ع) بسیار تاکید شده است؛ زیرا اگر کسی واقعا با خدا دوست است و به خدا محبت می ورزد به زیارت خانه خدا می رود و سپس به قصد همین خانه خدا به زیارت حبیب خدا(ص) و دیگر اولیای معصوم (ع) رفته و محبت و اطاعت خویش را ابراز کرده و دهان یاوه گویان و شایعه سازان را می بندد و اعلان وفاداری و اطاعت با خدا و اولیای الهی می کند.(آل عمران، آیات 31 و 32 و آیات دیگر)

در قرآن واژه «زار» در همین معنای پیش گفته از زیارت در آیه 2 سوره تکاثر در باره رفتار مشرکان بیان شده است. خداوند می فرماید: أَلْهَاكُمُ التَّكَاثُرُ حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ؛ تفاخر به بيشتر داشتن، شما را غافل داشت تا آنكه گورستان‏ها را زيارت كرديد (تا دم مرگتان چنين بوديد) يا رفتيد تا براى تفاخر، قبرهاى ارحامتان را نيز بشماريد.(تکاثر، آیات 1 و 2)

در حقیقت مشرکان در یک رقابت تکاثری و تفاخری تا آن جا پیش رفتند که برای بستن دهان دشمنان خود از قبایل دیگر به قبرستان ها می رفتند تا این گونه با شمارش گورهای مردگان خویش دهان آنان را بندند و بگویند که از نظر جمعیت بیش تر از شما هستیم. از این آیه به خوبی به دست می آید که هدف از زیارت همان بستن دهان دیگران و جلوگیری از خرده گیری است.

البته در آیات قرآنی واژگان دیگری برای بیان همین مفهوم از زیارت به کار رفته است که می توان به واژه حج که به معنای قصد دیدار و زیارت و تعابیری چون «آمين البيت»، «لتدخلنّ»، «لاتقم على قبره» اشاره کرد که همین معنا و مفهوم زیارت را می رساند.

اهداف زیارت

در آیات قرآنی اهدافی برای زیارت بیان شده است. ازجمله این اهداف می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. اعلان محبت و دوستی: از جمله مهم ترین اهداف زیارت بیان آشکار و علنی دوستی و محبت نسبت به شخص دیدار شونده است. کسی که به زیارت می رود با این عمل خود محبت و دوستی خود را بیان می کند.
2. اعلان رسمی اطاعت: هم چنین زیارت بیانگر اعلان رسمی اطاعت و پیروی شخص از زیارت شونده است، به ویژه که اگر این دیدار نسبت به کسانی باشد که اطاعت از آنان واجب است. زیارت والدین، زیارت دولتمردان، زیارت اولیای الهی و مراجع تقلید از این جمله زیارت هاست.
3. رهایی از خرده گیری: کسی با به زیارت دیگری می رود از هر گونه اعتراض نسبت به بی وفایی و یا فقدان محبت و اطاعت و مانند آن خود را می رهاند.
4. جلوگیری از شایعات و سخنان یاوه گویان: هم چنین زیارت جلوی بسیاری از شایعات نسبت به وجود اختلاف و دشمنی میان دو نفر را می گیرد و جلوی شایعات و سخنان یاوه گویان را می گیرد.
5. تفاخر: از دیگر اهداف زیارت می توان به تفاخر اشاره کرد. بسیاری از مردم به دیدار کسانی می روند تا این گونه با زیارت خویش بر دیگری تفاخر کنند. این رویه در جاهلیت و جاهلیت گرایان بسیار متداول است و آنان حتی به زیارت قبور مردگان خویش را برای تفاخر می روند.(تکاثر، آیات 1 و 2)
6. دست یابی به ثروت های مادی: از دیگر اهدافی که قرآن برای زیارت حتی زیارت خانه خدا بیان کرده است، دست یابی به ثروت های مادی است. از نظر قرآن این هدف در کنار اهداف دیگر زیارت خانه خدا اگر اصالت نخست را نگیرد امری مطلوب و پسندیده است.(مائده، آیه 2)
7. دست یابی به فضل الهی: خداوند در آیه 2 سوره مائده دستيابى به فضل و پاداشهاى الهى را از اهداف مشروع زائران كعبه معرفی می کند. بنابراین چنین هدفی مشروع و پسندیده است. بر همین اساس اگر کسی به قصد زیارت شخصی حتی امامان معصوم(ع) می رود تا مثلا از فضل آنان بهره مند شود و فرزند و زنی به دست آورد و یا مالی از آنان بخواهد امری جایز و مشروع و پسندیده است.
8. جلب رضایت و خشنودی: از دیگر اهداف زیارت می توان به جلب رضایت و خشنودی شخص زیارت شونده اشاره کرد. خداوند در آیه 2 سوره مائده به این هدف اشاره کرده و آن را مورد تایید و بلکه تاکید قرار داده است.
9. درخواست و پرسش: زیارت می تواند به قصد درخواست چیزی و پرسش از امری باشد. به عنوان نمونه خداوند در آیه 64 سوره نساء زيارت پيامبر(صلى الله عليه وآله) به هدف درخواست دعا براى آمرزش و مغفرت از خدا را مورد تاکید قرار می دهد و آن را زمينه پذيرش توبه و شمول رحمت الهى می داند. پس انسان می تواند به قصد امور معنوی و یا مادی به زیارت افراد برود و آنان را وسیله ای برای مقاصد مشروع خود قرار دهد و از شفاعت آنان بهره مند شود.
10. تعلیم وتعلم: زیارت به قصد تعلیم و تعلم نیز از مواردی است که در قرآن بیان شده است؛ چنان که هدف موسى(عليه السلام) از تلاش براى زيارت خضر(عليه السلام)، رشد علمى و استفاده از معلومات الهی و علم لدنی آن حضرت بوده است.(کهف، آیات 60 تا 66)
11. دعا و نیایش: از دیگر اهداف زیارت می توان به دعا و نیایش برای کسانی داست که به زیارتش می روند. به عنوان نمونه زیارت اهل قبور برای دعا و نیایش در آیاتی از جمله 84 سوره توبه بیان شده است. البته در این آیه به پیامبر(ص) دستور داده تا به زیارت قبور منافقان نرود و بر سر قبر آنان نیایستد و برایشان دعا نکند. پس از این آیه فهیمده می شود که زیارت قبور مردگان از مسلمانان و مومنان برای دعا و نیایش برای آنان نه تنها جایز است بلکه پیامبر(ص) این کار را انجام می داده و جزو سیره آن حضرت (ص) بوده است و خداوند در این ایه تنها او را از زیارت قبور منافقان باز داشته است. به سخن دیگر، سنّت زيارت قبور مؤمنان و دعا براى آنان در زمان پيامبراكرم(صلى الله عليه وآله) وجود داشته و خود آن حضرت (ص) به این کار می پرداخته است.
12. تسلی و آرامش بخشی: زیارت بیماران و بستگان مردگان به هدف تسلیت و دعا و نیایش بر اساس همین آیه پیش گفته مشروع خواهد بود؛ چرا که زیارت قبور و دعا و نیایش برای آنان جایز است. البته در سنت و سیره پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) بر زیارت اهل قبور و بیماران بسیار تاکید شده است.
13. پاداش اخروی: همان طوری که دست یابی به اهداف مادی و دنیوی از اهداف زیارت دانسته شده می توان گفت که دست یابی به پاداش اخروی در دیدار از کعبه یا زیارت قبور و یا بیماران و خویشان و مانند آن نیز از اهداف زیارت است که در ایات قرآنی از جمله آیه 2 سوره مائده به آن اشاره شده است.
14. مغفرت وآمرزش: از دیگر آثار زیارت دست یابی به مغفرت و آمرزش است. این مطلب به ویژه در زیارت چهارده معصوم (ع) مورد تاکید است.(حجرات، ایات 3 و 5)
15. تکریم : از دیگر اهداف زیارت تکریم، زیارت شونده است. زیارت اهل بیت(ع) و معصومان(ع) از باب تکریم ایشان امری بسیار مستحب و بلکه واجب است؛ زیرا این گونه با توسل به حبیب الله می توان محبوب خداوند شد و از آثار و برکات چنین محبتی بهره برد.(آل عمران، آیات 31 و 32)
16. انس گرفتن: کسی به زیارت دیگری می رود زمینه را برای انس گیری بیش تر و بهره مندی از زیارت شونده برای خود فراهم می آورد. این مطلب را می توان از آیات و روایات به دست آورد.

احکام و موانع زیارت

زیارت احکام خاصی دارد که باید مراعات شود. این احکام را می توان در پنج دسته واجب و مستحب و حرام و مکروه و جایز دسته بندی کرد.

1. زیارت واجب: زیارت خانه خدا در هنگام استطاعت واجب است. این وجوب در قالب حجه الاسلام تعریف شده است. هم چنین زیارت اولوا الامر از واجبات است. بنابراین، زیارت پیامبر(ص) و زیارت امامان معصوم(ع) از واجبات الهی است؛ زیرا بیانگر اطاعت و محبت است.(آل عمران، آیه 97؛ حج، آیات 25 و 27؛ حجرات، آیه 3
2. زیارت مستحب: زیارت خانه خدا به شکل عمره و یا حج های دیگر غیر از حجه الاسلام مستحب است و بارها مورد تاکید قرآن قرار گرفته است. هم چنین زیارت عالمان و پارسایان برای بهره گیری از علوم و دیگر مواهب روحی و معنوی آنان مستحب و در برخی از شرایط حتی واجب است.(کهف، آیات 60 تا 66)
3. زیارت حرام: زیارت کافر و فاسق و منافق به عنوان کفر و فسق و نفاق آنان حرام است.(توبه، آیه 84) هم چنین زيارت قبور گذشتگان به قصد تفاخر و تكاثر حرام است؛ چرا که چنین زیارتی را خداوند وعده عذاب دوزخ داده است.(تکاثر، آیات 1 تا 6)
4. زیارت مکروه: زیارت کافر و فاسق و منافق اگر به قصد خویش و صله رحم باشد، مکروه است.
5. زیارت جایز: هر گونه زیارت در غیر از مواردی که در اسلام و قرآن به عنوان چهار دسته پیشین دسته بندی نشده جایز است.

از جمله موانعی که در قرآن برای زیارت بیان شده می توان به این موارد اشاره کرد:

1. کفر : از نظر آموزه های قرآنی زیارت کفار با قید کفر جایز نیست. به این معنا که با شخصی به اعتبار کافر بودن دیدار و زیارتی انجام گیرد، حرام و گناه است. این زیارت حتی نسبت به قبر کفار نیز مذموم و گناه است.(توبه ، آیه 84)
2. نفاق: نفاق و دورويى، از موانع شرعى زيارت است. با منافقان به عنوان منافق نمی توان در زمان زنده بودنشان دیدار و زیارت کرد؛ چنان که زیارت و دعا براى اهل قبور آنان نیز بر اساس همین آیه پیش گفته جایز نیست. (تفسير التحريروالتنوير، ج 6، جزء 10، ص 284)
3. فسق: با فاسق به عنوان فسق نمی توان زیارتی داشت و از فسق از دیگر موانع شرعى زيارت است. بنابراین نمی توان حتی به زیارت اهل فسق چون منافقان رفت که فسق فکری و عملی دارند.(توبه، ایه 84)

آداب زیارت

در آموزه های قرآنی برای زیارت آدابی بیان شده است که مراعات آن می توان موجب بهره مندی بیش تر از زیارت شود. چنان که خداوند در آیات 2 و 3 سوره حجرات بیان می کند مراعات آداب زیارت معصوم(ع) موجب بهره مندی انسان از پاداش بزرگ الهی خواهد شد.

از جمله آداب زیارت می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. اذن دخول: پیش از ورود به محضر زیارت شونده باید از او اذن خواست نه این که وارد شده و سپس اجازه بگیریم، بلکه پیش از ورود باید ماذون به ورود باشیم.(احزاب، آیه 53)
2. سخن آهسته و آرام: این که هنگام ورود صدای خویش را پايين آورد و صدای بلند وارد نشود و هم چنین در مجلس نیز صدا بلند نکند و آهسته و آرام سخن بگوید. (حجرات، آیات 2 و 3)
3. صبر و شکیبایی: تا زمانی که اذن ورود داده نشده وارد نشود و صبر و شکیبایی کند تا خود میزبان یا کسی دیگر از اهل خانه اذن ورود بدهد و یا به استقبال او آید.(حجرات، آیات 3 و 5)
4. مراعات زیارت شونده: زیارت کننده نمی بایست مزاحم زیارت شونده باشد، بلکه مراعات حال او را بکند.(احزاب، آیه 53)
5. حرمت زیارت کننده: زیارت شونده نیز لازم است تا حرمت زیارت کننده را حفظ کند.(مائده، آیه 2)
6. سلام و دعا برای زیارت کننده: زیارت شونده برای زیارت کننده دعا کند و آرزوی سلام و سلامتی برای او داشته باشد. پیامبر(ص) مامور بود که در سلام پیش دستی کند و این گونه زیارت کننده را تکریم نماید.(انعام، آیه 54)
7. فروتنی و تواضع زیارت شونده: زیارت شونده باید فروتنی و تواضع نسبت به زیارت کننده داشته باشد.(انعام، آیه 54)

آثار زیارت

از مطالب پیشین می توان به اهمیت و آثار و برکات زیارت دست یافت. شکی نیست که مهم ترین آثار زیارت انس گرفتن، تکریم شدن و مانند آن است. انسان با زیارت از برکات دنیوی و مادی و نیز اخروی و معنوی بهره مند خواهد شد. در آیات و روایات آثاری بسیاری برای زیارت خانه خدا، زیارت معصومان(ع) ، زیارت مومنان و نیز زیارت بیماران و اهل قبور بیان شده است. ثواب اعمال زیارت عاشورا و یا قبور امامان(ع) چنان زیاد است که خود یک کتاب جداگانه ای را می طلبد. مثلا هروي درباره زیارت امام رضا(ع) می گوید: حضرت رضا (ع) در گنبدي که قبر هارون الرشيد در آن بود داخل شدند، سپس با دست خويش بر کنار آن خطي کشيدند و فرمودند: «اينجا خاک من است، و در آن دفن خواهم شد، و خداوند اين مکان را محل رفت و آمد شيعيان و دوستدارانم قرار مي دهد، به خدا قسم زيارت کننده يي از آنها مرا زيارت نکند، و سلام دهنده يي از آنها بر من سلام نکند، مگر آن که مغفرت و رحمت خدا با شفاعت ما اهل بيت بر او واجب شود.»(عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 2، ص 136 ، ح 1)

هم چنین از حضرت امام رضا (ع) روايت شده است که فرمودند: «من در زمين غربت کشته و مسموم و مدفون مي شوم، اين را از سخناني دانستم که پدرم از پدرش که از پدرانش علي بن ابي طالب (عليهم السلام) از رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) براي من وصيت مي کرد، همانا هر که مرا در غربتم زيارت کند، من و پدرانم شفاعت کنندگان او در روز قيامت هستيم، و هر که ما شفيع او باشيم، نجات مي يابد حتي اگر گناهان انس و جن را بر دوش داشته باشد.»(عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 2، ص 263، ح 33؛ امالي شيخ صدوق ص499)