اجتماعیاعتقادی - کلامیاقتصادیمعارف قرآنیمقالات

نوآوری و ابتکار در آیات و روایات

samamosبسم الله الرحمن الرحیم

رشد اقتصادی و شکوفایی آن نیازمند جهاد اقتصادی است که برآیند آن تحقق اقتصاد مقاومتی است. به این معنا که اگر بخواهیم از اقتصاد مقاومتی برخوردار باشیم به طوری که در برابر فشارها و تحریم ها مقاوم بوده و تحت تاثیر شوک بازار و تحولات طبیعی و تغییر آن قرار نگیرد، باید به رشد اقتصادی برسیم. بی گمان مولفه هایی لازم است تا این امر تحقق یابد که از جمله آن جهاد اقتصادی با بهره گیری از روحیه جهادی در همه ابعاد است.

از جمله مولفه ها و عناصر تاثیرگذار نوآوری و ابتکار در حوزه عمل اقتصادی است. تبدیل دانش به فن آوری نیازمند آن است که منابع انسانی خردمند و فکور در اندیشه کشف رموز جهان باشند و آن را در حوزه های گوناگون به عمل اقتصادی تبدیل کنند. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی نقش نوآوری و ابتکار را در تحقق رشد و پیشرفت اقتصادی در راستای تحقق اقتصاد مقاومتی تبیین کرده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

ابداع و ابتکار از صفات الهی

یکی از نام های نیک خداوند مبدع است. این واژه از واژه بدع گرفته شده که در فارسی با بدعت با مفهوم منفی آن آشنا هستیم؛ زیرا بدعت به معنای ادخال ما لیس من الدین فی الدین؛ یعنی وارد کردن امر غیر دینی به عنوان دینی است. این که عملی که دینی نیست به نام دین جا بزنیم و بگوییم که از دین و شریعت اسلامی است. (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص‌110‌-‌111، «بدع») البته در قرآن بدعت به این معنا فقهی به کار نرفته و واژگان دیگری برای بیان این مفهوم استفاده شده، ولی آن چه در عرف مردم و گفتار ایشان متداول است همین معنای فقهی است، نه معنای قرآنی آن که به معنای نوآوری و ابتکار در کارهای پسندیده و خوب است.

ما خداوند را به عنوان مبدع و بدیع می شناسیم؛ زیرا خداوند خود را به این نام معرفی کرده است. اما واژه مبدع از باب افعال و ثلاثی مزید است. البَدیعُ صف مشبهه است. گفته اند که بدیع از فعیل در این جا به معنای مفعَل یعنی از نو آفریننده هر چیزی بی سابقه ای در روش و نهج اصلی آن است.

ابداع یعنی ایجاد نمودن شیء ابتدائاً بدون آنکه مسبوق باشد به ماده و مدت یا مسبوق باشد به عدم زمانی. توضیح این که آفریده و مخلوق بر چند قسم است: (اول) آنکه وجود او مسبوق به عدم زمانی و محتاج به ماده و مدت نباشد. این چنین مخلوقی را مبدع (ابداع شده ) گویند، مثل عقل و نفس و باقی مجردات؛ (دوم) مسبوق به عدم زمانی باشد لکن محتاج به ماده و مدت نباشد. چنین چیزی را مصنوع می گویند و از همین قبیل است تمام صنایع و مخترعات بشر؛ (سوم) آن که فقط مسبوق به ماده باشد. چنین مخلوقی را، مکون گویند، مثل افلاک و سیارات و باقی امور سماوی؛ (چهارم) این که مسبوق به ماده و مدت و عدم زمانی باشد که آن را حادث گویند مثل موجودات ارضی از قبیل جمادات و نباتات و حیوانات.

خداوند در قرآن واژه بدعت را در چند جا به کار برده است. مثلا در باره ارسال پیامبران می فرماید: قُلْ مَا كُنتُ بِدْعًا مِّنْ الرُّسُلِ ؛ بگو من در میان فرستادگان نخستین و نوظهور نیستم.(احقاف، آیه 9) در مجمع البیان ذیل آیه آمده است: اين واژه به مفهوم «نوظهور» و «نوآمده» و بدون سابقه پيشين است. در آیات 117 سوره بقره و 101 سوره انعام از خداوند به عنوان « بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ؛ نوآور آسمان و زمین» یاد شده و در آیه 117 سوره بقره توضیح داده شده که خداوند به سبب همین بدیع و مبدع بودن، بی هیچ سابقه ای وقتی چیزی را بخواهد تحقق بخشد تنها به آن چیز می گوید باش پس باشد: إِذَا قَضَى أَمْراً فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُن فَيَكُونُ؛ یعنی همان که در معلوم علم اوست مورد خطاب قرار می گیرد و بی هیچ پیش و پسی تحقق وجودی می یابد.

در مجمع البیان ذیل آیه آمده است: او پديدآورنده و ابداع كننده آسمانها و زمين است و آنها را به طور ابتكارى و بى‏آنكه از پديده ديگرى الگو و نمونه بگيرد، يا اختراع و ابداع خويش را از جايى اقتباس كند، پديد آورد.

علامه طباطبایی نیز در ذیل آیه می نویسد: كلمه «بديع» صفت مشبهه از مصدر بداعت است، و بداعت هر چيزی، به معناى بى مانندى آنست، البته مانندى كه ذهن بدان آشنا باشد… در كتاب كافى و كتاب بصائر، از سدير صيرفى روايت كرده‏اند كه گفت: من از حمران بن أعين شنيدم: كه از امام باقر (ع) از آيه: بَدِيعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مى‏پرسيد و آن جناب در پاسخش فرمود: خداى عز و جل همه اشياء را به علم خود و بدون الگوى قبلى آفريد، آسمانها و زمين را خلق كرد، بدون اينكه از آسمان و زمينى قبل از آن الگو گرفته باشد، مگر نشنيدى كه مى‏فرمايد: وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ؛ عرش خدا بر آب است.( كافى ج 1 ص 256 حديث 2)

علامه طباطبایی می افزاید: و در اين روايت غير آنچه ما استفاده كرديم، استفاده ديگرى بس لطيف شده ، و آن اينست كه مراد از كلمه (ماء)، در جمله: وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ غير آن آبى است كه ما آن را آب مى‏ناميم، بدليل اينكه قبلا فرمود: همه اشياء و آسمانها و زمين را بدون الگو و مصالح قبلى آفريد، آب به ان معنا كه نزد ما آب است نيز جزو آسمانها و زمين است و معقول نيست كه عرش خدا روى آب به آن معنا باشد، و سلطنت خداى تعالى قبل از خلقت آسمان‏ها و زمين نيز مستقر بود و بر روى آب مستقر بود، پس معلوم مى‏شود آن آب غير اين آب بوده است..

آن گاه در بحث علمى و فلسفى و بيان اينكه هر موجودى بديع الوجود است، می نویسد: تجربه ثابت كرده، هر دو موجودى كه فرض شود، هر چند در كليات و حتى در خصوصيات متحد باشند، بطورى كه در حس آدمى جدايى نداشته باشند، در عين حال يك جهت افتراق بين آن دو خواهد بود، و گر نه دو تا نمي شدند و اگر چشم عادى آن جهت افتراق را حس نكند، چشم مسلح به دوربين هاى قوى آن را مى‏بيند.

برهان فلسفى نيز اين معنا را ايجاب مى‏كند، زيرا وقتى دو چيز را فرض كرديم كه دو تا هستند، اگر به هيچ وجه امتيازى خارج از ذاتشان نداشته باشند، لازمه‏اش اين مى‏شود كه آن سبب كثرت و دوئيت، داخل در ذاتشان باشد نه خارج از آن، و در چنين صورت ذات صرفه و غير مخلوطه فرض شده است، و ذات صرف نه دو تايى دارد و نه تكرار مى‏پذيرد، در نتيجه چيزى را كه ما دو تا و يا چند تا فرض كرده‏ايم، يكى مي شود و اين خلاف فرض ما است.

پس نتيجه مى‏گيريم كه هر موجودى از نظر ذات مغاير با موجودى ديگر است و چون چنين است پس هر موجودى بديع الوجود است، يعنى بدون اين كه قبل از خودش نظيرى داشته و يا مانندى از آن معهود در نظر صانعش باشد وجود يافته است. در نتيجه باید گفت که خداى سبحان مبتدع و بديع السماوات و الارض است.

همین صفت را خداوند به حکم «علم آدم الاسماء کلها» (بقره، آیه 31) به آدم و فرزندانش بخشیده و تعلیم داده است. پس انسان نیز می تواند به شکلی این گونه عمل کند؛ اما اگر این گونه نباشد می تواند دست کم از الگوهای الهی بهره گیرد. پس ابتکاری عمل کردن می تواند از رفتارهای آدمی باشد؛ چرا که دیگر آفریده های الهی از چنین خصوصیتی برخوردار نیستند.

واژه ابتکار برگرفته از «بَكَرَ» به معناى نوبر و به اوّلِ چيزى دست يافتن است. به همين مناسبت به ميوه نوبر، باكورَة گفته شده (مصباح المنیر، ذیل واژه) و نيز به معناى نوآورى و اختراع(فرهنگ فارسی معین) آمده است.

ابتکار و اختراع و نوآورى در امور صنعتى، هنرى، معمارى، ساختمانى و استفاده از طبيعت در آیات قرآنی بارها مورد تکدید قرار گرفته است و خداوند بیان می کند که اقوام پیشین دارای اختراعات و ابتکاراتی بودند که مثل آن پیش از آن وجود نداشته است، مثلا فرموده است: «لم‌يُخْلَق مثلها؛ كه مانندش در شهرها ساخته نشده بود».(فجر، آیه 8)

ضرورت تفکر و تدبر در آفرینش

خداوند از انسان ها خواسته است تا در آفریده ها و آفرینش تفکر و تدبر کنند و این گونه بتوانند قوانین و سنت های الهی را در جهان و جامعه و جان کشف کرده و برای اختراعات و ابتکارات جدید بهره گیرند. می دانیم که انسان بسیاری از دانش ها را از طریق تدبر در آفرینش و آفریده های به دست آورده است. تدبر در آفرینش قوانین کلی را برایش اشکار کرده و توانسته تا به مهار برخی از امور بپردازد، چنان که تدبر در آفریده ها نیز کشف و اختراعاتی را موجب شده است. به عنوان نمونه فهم قانون جاذبه و یا قوانین دیگر فیزیک و شیمی یا حتی ریاضی موجب شده تا اختراعات و ابتکارات شگفتی را رقم زند.

شاید نخستین کسی که به تفکر و تدبر در آفریده ها پرداخته قابیل باشد که پس از قتل برادرش هابیل در چگونگی نهان کردن جسد برادر مانده بود به رفتار کلاغی نگریست و از او آموخت.(مائده، آیات 27 تا 30)

خداوند بارها در آیات قرآنی مردمان را به تفکر و تدبر در آیات تکوین و تدوین دعوت می کند؛ زیرا تدبر آیات تدوین الهی یعنی قرآن و تفکر در آیات تکوین الهی چون گیاهان، جانوران و ابر و باد و مانند آن ها کاشف حقایقی برای بشر خواهد شد. تاکید بر تفکر از راه نظر و دقت در امور آفریده ها و ملکوت آن ها برای کشف حقایق و بهره گیری از آن هاست.(اعراف، آیه 185؛ روم، آیه 9؛ فاطر، آیه 44؛ ق، آیه 6؛ غاشیه، آیه 17)

ابتکار و ابداع در حوزه اقتصادی

تفکر و تدبر در آیات تکوین و تدوین الهی به عنوان مقدمه علم و عمل لازم و ضروری است. خداوند در آیه 61 سوره هود در بیان فلسفه خلقت و آفرینش انسان به مسئولیت او دردنیا نسبت به زمین و زمینیان می فرماید که انسان را برای این آفریده که به استعمار و آبادانی زمین بپردازند.

بی گمان استعمار و آبادانی زمین به دور افساد و تباهی در آن لازم تفکر و تدبر در آفرینش و افریده هاست تا قوانین کلی و اهداف خلقت هر آفریده ای دانسته شود و به دور از افساد و تباهی در مسیر درست به استعمار و آبادانی آن پرداخته شود و این گونه مسئولیت خلافت الهی انسان به طور درست و صحیح انجام گیرد.

اگر در تکوین و تدوین تفکر و تدبر نشود و قوانین و اهداف کلی و جزیی خلقت و آفریده ها کشف نشود، ممکن است با هر عمل انسانی فساد و تباهی در هستی و موجودات و مخلوقات الهی صورت گیرد؛ چنان که این اتفاق در برخی از مسائل و امور از جمله محیط زیست افتاده است و خداوند به صراحت در آیه 41 سوره روم به عنوان ظهور فساد در خشکی و دریا به دست آدمی سخن به میان آورده است.

بنابراین، وظیفه و مسئولیت نخست آدمی اقتضای آن را دارد که آدمی به کشف قوانین هستی و آفریده ها اقدام کند تا بتواند به عنوان خلیفه مسئولیت خود را انجام دهد و به استعمار و ابادانی زمین بپردازد بی آن که فساد و تباهی را موجب شود.

افزون بر این شناخت قوانین و کشف آن ها به آدمی کمک می کند تا زندگی خود را نیز بهتر کند؛ زیرا رفاه و رشد و پیشرفت اقتصادی جامعه نیازمند شناخت قوانین و بهره گیری از آن هاست. این که انسان بداند که چگونه آبرها باور می شوند و یا گیاهان با بادها چگونه باوری می شوند(حجر، آیه 22) این علم و دانش می تواند او را در اختراع و ابتکار ابزارهای باوری جدید و نوآوری در آن ها یاری رساند و به بهبود تولید کمک نماید.

در قرآن گزارش شده که حضرت داود(ع) با بافتن زره توانست از حملات دشمن در امان ماند، یا این که ساخت شیشه موجب شد تا کاخ های شیشه ای و آبگینه ها و ظروف ابتکاری جدید پدید آید و آب نما و امور دیگر زندگی انسان بهبود چشم گیری یابد.(نمل، آیه 44 و آیات دیگر)

هم چنین سد سازی و درک قوانین آب و مدیریت آن موجب شد تا کشاورزی در میان ملت سبا رشد و پیشرفت چشم گیری داشته و تمدن بزرگی را سبب شود.

ابتکار حضرت یوسف (ع) در ذخیره سازی غلات از طریق حفظ آن در شلتوک موجب افزایش ماندگاری و تامین امنیت غذایی شد که از طریق کشف قوانین عمومی و خصوصی درباره هوا و غلات و شیوه نگه داری آن به دست آمده است.(یوسف، آیه 47)

هم چنین شناخت قوانین حاکم بر سنگ ها و جمادات موجب شد تا قوم عاد بتوانند صنعت معماری پیشرفته ای داشته باشند و تمدنی بزرگ را پدید آورند به طوری که شهرهای ساخته شده به دست آنان از شهرهای ابتکاری با نوآوری های بسیار بدیع و جدید و شگفت انگیز و خارق عادتی بود که خداوند به ستایش آن می پردازد.(فجر، آیات 6 تا 8)

شناخت قوانین خاک و آتش موجب کشف آجر شد که خود معماری بشر و اقتصاد عمومی جهان را دگرگون کرد.(قصص، آیه 38) بسیاری از ابتکارات و اختراعات کنونی در جهان با کشف در قوانین هستی و آفریده های الهی انجام گرفته است. بنابراین لازم است که برای کشف قوانین دیگر تلاش کرد و از آن برای بهبود معیشت مردم و رشد و پیشرفت و شکوفایی اقتصادی بهره برد.

به هر حال، درک قوانین هستی و آفریده و دانش های بنیانی برای کشف و اختراع و ابتکار و نوآوری لازم است تا اقتصاد کشور رشد و پیشرفت کند و اقتصاد مقاومتی در برابر فشارها و تحریم ها پدید آید.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

1 دیدگاه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا