عوامل و موجبات صبر و حلم

بسم الله الرحمن الرحیم

صبر و حلم یا همان تاب آوری و بردباری، در زندگی بشر نقش بسیار مهم و اساسی را ایفا می کند. از این رو، دست یابی به آن بسیار مهم و اساسی است؛ چرا که انسان هر دم گرفتار بلا و آزمون است. پس اگر در برابر بلا باید استغفار کند باید در برابر آزمون های الهی صبر نماید. بنابراین، شناخت عوامل و موجبات صبر و حلم لازم و ضروری است. نویسنده در این مطلب به بررسی عوامل و زمینه های صبر و حلم پرداخته است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

صبر ضرورت زندگی

تاب آوری و صبر کردن از ضرورات زندگی است؛ زیرا هماره انسان ها گرفتار انواع و اقسام مصیبت هایی هستند که یا برخاسته از گناهان و خطاهای آنان و یا برخاسته از سنت الهی آزمون و ابتلا است.(بقره، آیه 155؛ عنکبوت، آیه 2 و آیات دیگر)

افزون بر این که تکالیفی بر عهده انسان است که انجام آن ها صبر را می طلبد. این تکالیف در دو شکل واجبات و محرمات نیازمند آن است که انسان دارای صبر باشد. خداوند در آیه 46 سوره انفال به صراحت بیان می کند که اطاعت الهی و پیامبر(ص) نیازمند صبر در مکلف است. در آیه 132 سوره طه و آیات 114 و 115 سوره هود مراقب و مداومت بر انجام فریضه نماز و امر به خانواده در این زمینه نیازمند صبر بسیار دانسته شده است. چنان که انجام عبادات(مریم، آیه 65)، برپایی نماز شب و تهجد شبانه(فرقان، آیات 64 تا 75)، جهاد(بقره، آیات 153 تا 155)، روزه(بقره، آیه 45 و روایات تفسیری)، رهبری امت(یونس، آیه 109) و دیگر فرایض و واجبات نیازمند صبر و تاب آوری است که در آیات قرآنی به آن اشاره شده است.

هم چنان که رهایی از معصیت و اجتناب از آن نیز نیازمند صبر است. خداوند در آیات 68 و 75 سوره فرقان رعايت عفّت دامن و پرهيز از زنا امرى نيازمند صبر دانسته است. هم چنین اجتناب از شرک(همان)، شهادت ناحق(همان)، قتل (همان) ، شهوت جنسی(نساء، آیه 25) و مانند آن ها نیازمند صبر و تاب آوری است.

هم چنین بر اساس آیات قرآنی سر بلند بیرون آمدن از آزمون ها و سنت های الهی در امتحان و ابتلا نیازمند صبر است.(بقره، آیات 155 و 249؛ ال عمران، آیه 186)

البته در برخی از موارد فراتر از صبر لازم است که انسان از حلم برخوردار باشد که اوج و درجه کمالی صبر است. حلم زمانی پدید می آید که عقلانیت و جزمیات و ذهنیات و حکمت عقلانی با حکمت عملی و عزم و اراده قوی جمع شود. اگر این حلم با علم همراه شود می توان گفت که همه موفقیت ها تثیبت شده خواهد بود.

در آیات قرآنی بیان شده که صبر دارای مراتبی است؛ یعنی همانند اسلام و ایمان و تقوا دارای مراتب و درجات شدت و ضعف است. (انفال، آیات 65 و 66) در روایات بیان شده که اوج و کمال صبر همان حلم است.

به هر حال با توجه به شرایط زندگی بشر در دنیا، لازم است که انسان به مهم ترین صفت و سلاح زندگی یعنی صبر مهجز شود؛ چرا که حتی علم آموزی و رفتار ساده و طبیعی در زندگی به این عنصر و صفت الهی متکی و متوقف است. (کهف، آیات 67 و 72 و 75)

عوامل صبر و موجبات آن

برای این که صبر در انسان تحقق یابد غیر از منشا و خاستگاه آن که همان خداوند تعالی است(صافات، آیات 102 و 106؛ بقره، آیه 250؛ نحل، آیه 127) عوامل و موجباتی می خواهد که در این جا به آن ها اشاره می شود.

1. آگاهی : آگاهى و شناخت از فلسفه حوادث پيش آمده (کهف، ایه 68) ، آگاهى از سرنوشت گذشتگان(هود، آیه 49)، آگاهى از جهل ريشه دار و انكارهاى جاهلانه دشمنان(روم،آیات 58 تا 60) و آگاهى از قوانين و سنّتهاى الهى زمینه ساز صبر در آدمی است. بنابراین، نقش علم و آگاهی و خبر نسبت به مسایل می توان در ایجاد صبر در شخص موثر باشد.
2. اراده قوی: خداوند در آیاتی بر عزم و اراده قوی به عنوان یکی از مهم ترین موجبات و عوامل صبر اشاره دارد که از آن جمله می توان به آیه 186 سوره ال عمران، 17 سوره لقمان، 43 سوره شوری و 35 سوره احقاف اشاره کرد.
3. استغفار: استغفار از گناهان زمينه ساز صبر و شكيبايى است.(توبه، آیه 55) در حقیقت کسی که گناهی کرده با استغفار از خداوند این فرصت را برای خود فراهم می آورد تا بی تابی و جزع و فزع نکند و تحت رحمت الهی قرار گیرد.
4. اعتقاد به معاد: باور به رستاخیز و اعتقاد به معاد و روز جزا از موجبات پايمردى در برابر سختي هاست.(بقره، آیات 45 و 46 و 249) کسی که ايمان به معاد و باور به كيفر شدن كفار در آخرت دارد در برابر فشارهای مخالفان و دشمنان (معارج، آیات 1 تا 5) و در برابر عنادورزى مخالفان صبر پیشه می کند.(غافر، آیات 70 تا 77) چنان که باور به نزدیکی معاد موجب می شود که صبر شخص افزایش یابد و در برابر مصیبت ها، سختی ها و فشارهای دشمنان شکیبایی ورزد.(معارج، ایات 5 تا 7)
5. اقامه شهادت: گواهی دادن و اقامه شهادت از موجبات شكيبايى در برابر شرّ و بدى است که در آیات 19 تا 33 سوره معارج به آن اشاره شده است.
6. امانتدارى از موجبات شكيبايى در برابر شرّ و بدى است. به این معنا که امین با امانت داری خویش زمینه صبر را در خود ایجاد می کند و از صابران می شود.(معارج، آیات 19 تا 32)
7. امتحان: شكيباسازى و توانمند كردن روحيّه مردم فلسفه آزمايش آنان از سوى خداوند است. بنابراین می توان گفت که امتحانات الهی در اشکال گوناگون آن موجب توانمندی سازی و تاب آوری مردم می شود و صبر ایشان را ایجاد یا افزایش می دهد.(بقره، آیه 155؛ آل عمران، آیه 186؛ هود، آیات 7 تا 11؛ فرقان، آیه 20)
8. امید به امداد خدا: اميد انبيا و مؤمنان به امداد الهى پشتوانه صبر و مقاومت آنها(بقره، آیه 214) و تاب آوری ایشان در برابر شداید(یوسف، آیه 83) و دست یابی به صبر جمیل و زیبا و پسندیده می شود.(یوسف، آیه 83)
9. امید به بهشت: آرزوى ورود به بهشت مقتضى صبر و پايدارى در سختيهاست که خداوند در آیاتی از جمله 214 سوره بقره و 142 سوره آل عمران به آن توجه داده است.
10. انفاق مالی : اختصاص دادن سهمى مشخص از مال خود به نيازمندان از اسباب صبر در برابر مشكلات و مصیبت ها و تکالیف سخت الهی است.(معارج، آیات 19 تا 25)
11. ایمان: شکی نیست که ایمان نقش کلیدی در زندگی بشر به ویژه در مساله صبر در برابر مشکلات، تکالیف، مصیبت ها، آزمون ها و مانند آن دارد. به عنوان نمونه باور و ايمان به پيروزى اهل تقوا زمينه ساز صبر در برابر مشكلات(اعراف، آیه 128؛ هود، آیه 49؛ نحل، آیه 127 و 128)، هم چنین باور و توجّه به عالمانه و حكيمانه بودن افعال الهى(یوسف، ایه 83)، ویا توجّه و ايمان به رازقيّت خداوند(طه، آیه 132)، و نیز توجه به بصیر بودن خدا(فرقان، ایه 20)، یا حتمی بودن پاداش الهی(یوسف، ایه 90)، توجه به توکل و نقش آن(مزمل، آیات 9 و 10) و مانند آن ها نقش تعیین کننده ای در ایجاد و افزایش صبر انسان دارد.
12. بصیرت: بصيرت و درك عميق از عوامل صبر و شكيبايى است که خداوند در آیات 65 و 66 سوره انفال و 19 و 20 سوره رعد به آن توجه داده است.
13. بینش توحیدی : جهان بينى توحيدى مؤمنان (از خدا بودن و به سوى او بازگشتن) دليل صبر آنان در برابر سختيهاست. این بدان معناست که توحید به ویژه توحید فعل نقش تعیین کننده در ایجاد و تقویت صبر در بشر دارد.(بقره، آیات 155و156)
14. پاکدامنی و عفت: پاكدامنى از موجبات شكيبايى در برابر شرور و بدی ها و بدکاری هاست که خداوند در آیات 19 تا 31 سوره معارج به آن اشاره کرده است.
15. تدبر در سرگذشت ها: تدبر و تامل در سرگذشت ها به ویژه پیامبرانی چون ایوب (ع) و موسی(ع) و یوسف(ع) و یعقوب(ع) و مانند آن ها می تواند در ایجاد وافزایش صبر مفید و سازنده باشد.(ص، آیات 41 تا 44؛ غافر، آیه 55)
16. ترس از عذاب و کیفر: ترس از عذاب خداوند از عوامل شكيبايى در سختيهاست که از آیات 19 تا 28 سوره معارج این معنا به دست می آید.
17. تسبیح خدا: تسبيح و ستايش پروردگار در صبح و شام زمينه استوارى روح و دستيابى به صبر در برابر ناگواريهاست.(طه، آیه 130؛ غافر، آیه 55؛ ق، آیه 39)
18. تواضع : فروتنی و اخبات و تواضع از عوامل دستيابى به صبر است که در آیات 34 و35 سوره حج به آن اشاره شده است.
19. توجه به اسوه های صبر: توجّه به اسوه هاى صبر تقويت كننده روحيّه شكيبايى در انسان است. از این روست که خداوند بارها در قرآن به مشکلات و فشارهایی که پیامبران تحمل کرده اشاره نموده تا صبر پیامبر(ص) و مومنان افزایش یابد.(آل عمران، آیه 164؛ انعام، آیه 34؛ انبیاء، آیات 83 و85؛ ص،آیات17 و 41 و 44)
20. توجه به برتری نیکی: توجّه به اصل بديهى برترى نيكى بر بدى زمينه ساز صبر در برابر بدى ديگران خواهد بود.(فصلت، آیات 34 و 35)
21. توجه به بی منطقی دشمن: توجّه به بى پايگى و بى منطقى دشمنان زمينه ساز صبر در برابر آنان که در آیات 55 و 56 سوره غافر به آن اشاره شده است.
22. توجه به پاداش جاودانه: توجّه به زوال نعمتهاى دنيوى و جاودانه بودن پاداشهاى الهى از عوامل شكيبايى در وفاى به عهد الهى است.(نحل، آیات 95 و 96)
23. توجه به حقانیت وعده خدا: توجّه به حقانيّت وعده هاى خدا از عوامل صبر و شكيبايى است که در آیات 60 سوره روم و 55 و 77 سوره غافر مطرح شده است.
24. توجه به عنایت خاص خدا: توجّه به عنايت خاصّ خدا به پيامبر(صلى الله عليه وآله) و نیز مومنان از عوامل صبر او در برابر مشركان تكذيبگر است.(طور، آیه 48 و آیات دیگر)
25. توجه به فواید صبر: توجّه به منفعت و فوايد صبر از عوامل شكيبايى در برابر بديهاى ديگران(نحل، آیه 126) و در امور جنسی (نساء، ایه 25) و امور دیگر خواهد بود.
26. توجه به عواقب بی تابی : توجّه به عواقب ناخوشايند بى صبرى از عوامل صبرپيشگى است که خداوند در آیات 48 و 49 سوره قلم به آن توجه می دهد.
27. توجه به قدرت خدا: توجّه و باور به قدرت خدا در نابودى دشمنان و آفرينش هستى مقتضى صبر در برابر دشمنان است. (ق، آیات 36 تا 39)
28. توجه به ناکامی دشمن: توجّه به ناكامى دشمن در اهداف خود از عوامل شكيبايى در برابر آنها است.(غافر، آیات 55 و 56)
29. تا 37. هم چنین خشوع(بقره، آیه 45)، خردمندی و تعقل(رعد، آیات 19 و 22)، داشتن خصلت های نیک(فصلت، آیات 34 و 35)، سجده (انسان، آیات 24 و 26)، شب زنده داری (طه، آیه 130)، نماز و مداومت بر آن(معارج، ایات 19 تا 23)، وفای به عهد(معارج، آیات 19 تا 32)، یاد خدا (انسان، آیات 24 و 25)، یقین به آیات الهی(سجده، ایه 24) و مانند آن ها از موجبات ایجاد یا تقویت صبر و حلم و بردباری و شکیبایی است.

عوامل و آثار بی صبری

برای این که علت و عامل بی بصیر دانسته شود می توان به همین امور که گفته شد توجه داد؛ چرا که فقدان آن ها موجب بی صبری و بی تابی می شود.

اما برخی از عوامل بی تابی که قرآن بیان کرده و آثار آن می تواند به ما کمک کند تا درک درستی از بی تابی و فقدان صبر داشته باشیم.

1. حرص و آز : حرص و آزمندى انسان عامل بى صبرى او به هنگام ابتلا به شدايد است که خداوند در آیات 19 و 20 سوره معارج به آن توجه داده است.
2. خردناباوری: عدم تعقّل، از عوامل ناشكيبايى است که خداوند در آیات 4 و 5 سوره حجرات بدان اشاره می کند و می گوید که چگونه عدم تعقّل، نداكنندگان پيامبر(صلى الله عليه وآله) از بيرون حجره هاى آن حضرت(ص) از عوامل ناشكيبايى آنان بوده است.
3. شرور: شرور از عوامل بى صبرى انسانهاى حريص است که خداوند در آیات 19 و 20 سوره معارج به آن اشاره کرده است.
4. یکنواختی: گاه برخی از امور مانند یکنواختی موجب بی تابی افراد می شود ، چنان که يكنواختى غذاى بنى اسرائيل سبب بى صبرى و اعتراض آنان به موسى(عليه السلام) شده بود.(بقره، آیه 61)

اما آثار این بی تابی را می توان در زندگی این افراد به سادگی ردگیری کرد. از جمله این اثار که برای بی تابی و بی صبری در قرآن اشاره شده می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. حزن و اندوه: مبتلا شدن يونس(عليه السلام) به غم و اندوه در اثر بى صبرى در برابر تكذيب قومش نمونه ای از گزارش قرآن درباره آثار بی تابی است.(قلم، آیه 48)
2. خواری و ذلت: ناشكيبايى و بی تابی در برابر دشمن زمينه خفت و خوارى انسان است که در آیات 58 و60 سوره روم به آن اشاره شده است.
3. سرزنش : بی تابی موجب سرزنش دیگران می شود. انسانی که بی تابی می کند از سوی دیگران سرزنش و توبیخ خواهد شد. در قرآن بیان شده که بى صبرى بنى اسرائيل در مورد غذاى خود سبب سرزنش آنان از سوى خدا شده است.(بقره، آیه 61)
4. شکست و ناکامی: ناشكيبايى در برابر هجوم حوادث از عوامل شكست انسانهاست که آیه 164 سوره آل عمران به آن پرداخته است.
5. محرومیت: بی صبرى درپى دارنده از دست دادن امكانات بهتر و محروم شدن از آن است که خداوند در آیه 61 سوره بقره با اشاره به داستان یهود بر آن تاکید دارد.

این ها تنها نمونه ای از آثار بی تابی و بی صبری است. اگر به آثار صبر توجه شود معلوم می گردد که بی صبری چه تاثیر شگرف و منفی در زندگی بشر به جا می گذارد؛ زیرا در آیات قرآنی بیش از شصت مورد برای صبر و حلم به عنوان آثار بیان شده است. این خود نشان می دهد که بی صبری و بی تابی تا چه اندازه می تواند آثار سوء در زندگی بشر داشته باشد؛ چرا که فقدان هفتاد نعمت که از آثار صبر و آثار فقدان آن است به معنای تحول جدی و منفی در زندگی بشر است.