عوامل و آثار امید به خدا

بسم الله الرحمن الرحیم

انسان به امید زنده است. اگر امید نباشد انسانی دست از کار و تلاش می کشد و دچار افسردگی، روان پریشی، مرگ زودرس و بدتر از این ها گرفتار خودکشی می شود. یکی از جلوه های رحمت الهی را می بایست در امید جست و جو کرد که آدمی را شاد می کند و در اوج مصیبت ها و بدبختی ها و گرفتاری ها، به کار و تلاش وا می دارد. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی بر آن است تا عوامل و آثار امید به خدا را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

خوف و رجا

یکی از اصطلاحات قرآنی، خوف و رجاست. خوف به معنای خشیت و ترس از خشم و جلال الهی و درک عظمت و شوکت اوست، چنان که رجا به معنای امید به جمال و رحمت بی پایان خداست.

از نظر آموزه های قرآنی، خوف به تنهایی و یا رجا و امید بی خوف نه تنها مثبت نیست، بلکه نوعی افراط و تفریط است. از این روست که از این نوع نگرش و گرایش به شدت بر حذر داشته می شود؛ زیرا فقدان هر یک به معنای خروج از تعادل شخصیت و رفتار است. اما ترکیب خوف و رجا به انسان این امکان را می دهد تا هماره تعادل را مراعات نماید و از هر گونه جرائت و گستاخی نسبت به خداوند و فرمان هایش اجتناب نماید و در همان حال با علم به نقاط ضعف علمی و عملی خود نسبت به انجام حقوق و واجبات الهی،‌ امید به رحمت و عفو و غفران او داشته باشد.

انسان می داند که دارای فقر ذاتی است و این فقر جزو ذات اوست و هماره به خداوند غنی بالذات محتاج و نیازمند است. این نیاز انسان به خدا تنها در ایجاد و خلقت ابتدایی او نیست، بلکه در بقا و دوام اصل وجود و هم چنین نعمت هایی است که وجودش بدان نیازمند است.(فاطر، آیه 15)

علم و دانش انسان به وجود فقری خود موجب می شود تا هر کاری که می داند نسبت به آن به عنوان یک امر کمالی یا تمام در کمالیت نبیند و هماره از نقص آن شرمسار باشد. پس هر کاری را انجام می دهد می داند که در نیت و جنبه حسن فاعلی یا عمل یعنی حسن فعلی دچار نقصی است. پس می داند که هر کار نیک و خیری را نیز انجام می دهد می بایست به چشم پوشی خداوند نظر داشته باشد و تحت غفران الهی قرار گیرد تا پذیرفته شود. این که در آیات قرآنی آمده : إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ؛ خداوند جز از متقین نمی پذیرد(مائده، آیه 27) از آن روست که اهل تقوا، وقایه و سپری بر می دارند تا از خشم الهی در امان باشند؛ چرا که می دانند اگر خلوص در نیت و عمل و حسن فعلی و فاعلی به طور کمال جمع نشود، ممکن است هیچ عمل صالحی را در حقیقت به جا نیاورده باشند. پس هماره این نگاه و رویکرد به خود و اعمالشان موجب می شود تا استغفار جویند و خداوند از مقام رحمت آن اعمال را بپذیرد و به عنوان دارای وجه الله ثبت نماید.

از آن سو می دانند که خداوند رحمتش بر غضبش سبقت می جوید و پیش از آن که در جلال ظهور کند در جمال ظهور می کند؛ زیرا وجود موجودات از جمله خودش را به او بخشیده است بی آن که وامدار کسی باشد. پس رحمت الهی هماره پیش از غضب خواهد بود. این گونه است که خود را در مقام اعتدال و استوا می یابد و با خوف و رجا حرکت خود را آغاز و ادامه می دهد.

به هر حال، خوف و رجا به انسان تعادلی را می بخشد که از هیچ عاملی دیگر ایجاد نخواهد شد. از این روست که در فرهنگ اسلامی به مردم می آموزند که آن دو را با هم داشته باشند؛‌ چرا که رجا تنها موجب جرات و گستاخی می شود و خوف تنها موجب نومیدی می شود؛ زیرا انسان وقتی به خود و اعمال می نگرد آن را شایسته خداوند نمی یابد تا به پیشگاه خدا عرضه کند؛ و بدتر آن این است که گناهی کرده که اگر خدا او را نبخشد و توبه اش را نپذیرد می بایست گرفتار آتش خشم الهی در دنیا و آخرت شود.

خداوند در آیاتی بر ترکیب خوف و رجا تاکید دارد. از جمله در آیاتی چون 156 سوره انعام، 56 و 167 سوره اعراف، 49 و 50 سوره حجر و 57 سوره اسراء بر لزوم اميدوارى به رحمت خدا در عين بيم داشتن از كيفر او تاکید می کند.

«پایان شبه سیه، سپید است»

بر اساس آموزه های قرآنی، دنیا و زندگی آن هر چند که همراه با شقاوت و رنج و سختی است؛ و از زمانی حضرت آدم(ع) به زمین هبوط کرده، ایشان و فرزندانش گرفتار شقاوت تشنگی،‌ گرسنگی، عریانی، آفتاب زدگی و مانند آن شده اند(طه، آیات 117 تا 119)

از سویی دیگر دنیا به دلایلی چند محل ابتلاء، امتحان و آزمون های الهی است که در قالب بلایا، مصیبت ها، فتنه ها، و مانند آن ارایه می شود.(عنکبوت، آیه 2 ؛ فجر ، آیات 15 و 16؛ بقره، آیه 155) از جمله فلسفه و هدافی که برای سنت امتحان های الهی گفته شده، شناسایی مدعیان هر ادعای خرد و بزرگ است. هر کسی مدعی چیزی است می بایست در آن موضوع امتحان دهد تا حقیقت ادعای او روشن شود. از این رو، کسی که مدعی اسلام یا ایمان است باید آزمون شود تا حقیقت برای خودش و دیگران آشکار شود و خداوند به علم فعلی نیز بدان آگاه شده و اتمام حجت نماید. (همان)

البته خداوند برخی را می آزماید تا ظرفیت ها و استعدادهایش آشکار شود(نساء، آیه 6) یا این که بخواهد او را برای منصبی خاص آماده سازد.(همان و نیز بقره، آیه 124) همین روشی که انسان ها نیز باید داشته باشند تا شخص به امری عادت و انس گیرد و برای مسئولیتی آماده شود.(نساء، آیه 6)

به هر حال، دنیا و زندگی دنیوی هماره با مصیبت و بلا و سختی و رنج آمیخته و انسان در رنج آفریده شده است.(بلد، آیه 4) از نظر قرآن، زندگی دنیا همانند یک آزمونگاه بزرگ است و همه در خسران و زیان هستند؛ چرا که هر دم از سرمایه وجود خود مایه می گذارند و با هر لحظه وضعیت خود را بدتر می کنند؛ چرا که انرژی باتری وجود خود را صرف می کنند و ره توشه ای برای آخرت بر نمی دارند،‌ مگر کسانی که ایمان آورده و عمل صالح می کنند یعنی حسن فاعلی را با حسن فعلی دارند.(سوره عصر)

با این همه مصیبت و فشاری که بر انسان است، ولی بر اساس آیات قرآنی از جمله آیات 5 و 6 سوره شرح یا همان انشراح، با هر عسر و سختی که انسان گرفتار آن است دو آسانی و یسر آن را همراهی می کند؛ پس هر سختی هماره از دو سو پیش و پس پوشیده به آسانی است. این بدان معنا خواهد بود که در طول زندگی بشر سختی نسبت به آسانی یک به دو است. همین مساله برای آدمی بسیار امید بخش خواهد بود؛ چون می داند که با هر مصیبت و سختی و رنجی که گرفتار می شود،‌ دو آسانی برای او رقم می خورد؛ و از آن جایی که این سختی و عسر در وسط قرار می گیرد و آسانی در پیش و پس آن است،‌پس می داند که هماره آسانی بعد از هر سختی خواهد آمد. این شاید یکی از امیدبخش ترین آیات قرآنی در باره زندگی انسان در دنیا باشد؛ زیرا به انسان این امید دایمی را می دهد که هماره پس از مصیبت و رنج یک آسانی خواهد بود و به هر حال،‌ «پایان این شب سیه، سپید است».

خداوند بارها بر این نکته تاکید می کند که هدف الهی از فرمان ها آن است که انسان مورد رحمت خاص الهی قرار گیرد و افزون بر رحمت رحمانی عام و فراگیر از رحمت رحیمی خاص الهی نیز بهره مند شده و به فلاح و رستگاری ابدی برسند،(بقره، آیه 189؛ آل عمران،‌آیات 130 و 200؛ انعام، آیه 155؛ اعراف، آیه 63؛ یس، آیه 45؛ نمل، آیات 45 و 46؛ حجرات، آیه 10)‌همان طوری که در اصل خلقت این گونه بوده و مرحمت خاصی به ایشان شده و بر همه موجودات و مخلوقات مقدم شده اند.

امید به خدا در همه چیز

انسان باید به خداوند رحمان و رحیم در همه زمان ها و مکان ها و همه چیز امیدوار باشد و هرگز نومید نشود که نومیدی گناه کبیره است.(یوسف، آیه 87؛ حجر، آیه 56 و آیات دیگر)

اموری چون قدرت مطلق و بى‌پايان خداوند(تحریم، آیه 8)، رحمت و علم همه جانبه و گسترده خداوند(غافر، آیه 7)، مقتضى اميد مؤمنان به استجابت دعايشان در درگاه الهى(تحریم، آیه 8) و مقتضى طلب آمرزش از او و اميد بستن به اجابت اوست.(غافر، آیه 7)

خداوند در آیات قرآنی و از راه های گوناگون ایشان را به توبه پذیری نسبت به گناهان، بهبود وضعیت پس از طلاق، پیروزی پس از شکست (مائده، آیه 52؛ نساء، آیات 84 و 104) و مانند آن امیدوار می سازد.

همین روش را نیز به مومنان می آموزد تا هماره به خویشان و نزدیکان امیدواری دهند؛ چنان که حضرت موسی(ع) به زن و فرزند و همراهشان در بیان امیدواری می دهد تا در شب سرد و تاریک برایشان آتشی فراهم آورد و در این راه نیز تلاش می کند.(طه، آیه 10؛ نمل، آیه 7؛ قصص، آیه 29)

همین روش را هم چنین حضرت یوسف(ع) نسبت به برادران داشته و به آنان امیدواری می دهد(یوسف، آیه 92) و یا حضرت یعقوب(ع) به فرزندانش امید می بخشد که برایشان از خداوند استغفار بخواهد.(یوسف، آیه 87)

انسان با امید زنده است و حرکت و تلاش می کند. از این روست که حتی صاحبان باغ های سوخته به سبب بی تقوایی پس از تذکر الهی توبه می کنند و امیدوارند که خداوند وضع معيشتى و اقتصادى ایشان را بهبود بخشیده و از باغى بهتر بهره‌مندشان کند.(قلم،‌آیات 17 تا 32)

خداوند در آیات بسیاری از مردم می خواهد تا در حلّ مشكلات زندگى به خدا در پرتو لطف و عنايتش امید بندند.(طلاق، آیه 7) و پس از هجوم مشکلات و آسیب و از دست رفتن امکانات نومید نشوند و هماره امید به خدا داشته باشند(هود، آیات 9 و 11؛ روم ، آیه 36 و آیات دیگر)

به هر حال، انسان در همه حال و در همه چیز باید به خدا امید داشته باشد و چشم انتظار بهبود وضع اقتصادى خويش همراه با رضايت خداوندی(حشر، آیه 8)، عفو و بخشش در صورت اشتباه و خطا و ناتوانی در انجام مسئولیت و ماموریت(نساء، آیات 98 و 99) و فضل الهی باشد؛ زیرا امید به فضل الهی موجب می شود تا از طمع ورزی در اموال دیگران چشم پوشد و امید داشته باشد که خودش نیز به فضل الهی از چنین اموالی بهره مند خواهد شد(نساء، آیه 32)، و با کار و کوشش به فضل الهی می تواند از زندگی بهتری بهره مند شود.(نساء، آیه 32)

انسان ها به امید زنده اند. همگان امید دارند که مشمول رحمت الهی قرار گرفته و هدایت شوند(کهف، آیه 24؛ قصص، آیه 22 و آیات دیگر) و حتی گناه گاران و گمراهان امید دارند که توبه و استغفار ایشان پذیرفته شود و از راه گمراهی به هدایت در آیند.(بقره، آیه 218؛ زمر، آیه 53)

آثار و برکات امید

شکی نیست که امید موتور حرکت انسان و تلاش و کوشش اوست؛ زیرا کسی که نومید است دست از تلاش و کوشش بر می دارد. یکی از دلایل این که برخی از امور هرگز بر انسان آشکار نمی شود و هماره در غیب خواهد ماند،‌ امید بخشی به انسان است. اگر انسان بداند ساعتی دیگرمی میرد دست از تلاش می شوید؛ هم چنین اگر بداند چند سالی دیگر خواهد مرد به کارهای بزرگ دست نمی زند. انسان اگر بداند پیش از ثمردهی کارش باید ترک دنیا کند، چنین تصوری برایش سخت و دشوار می شود و دست از کار بر می دارد.

البته کسانی که تنها به بهره مندی خود نمی اندیشند و مانند پیرمرد کردگان می کارند که سالیانی باید تا میوه دهد، ولی می گوید دیگر کاشتند ما خوردیم ما بکاریم تا دیگران بخورند، این امید را در جایی دیگر زنده کرده است. با این همه اکثریت مردم دوست دارند که خودشان از ثمرات کارهایشان بهره مند شوند. امید به بازگشت و بهره مندی است که انگیزه برای تلاش و کوشش می شود.

این که انسان امید دارد که این رنج ها و تلاشهایش به بار می نشیند و او به آسانی می رسد و زندگی را در آسایش و آرامش سپری می کند موجب می شود تا کار کند و تلاش جانکاه نموده و هر سختی و تلخی را پشت سر گذراند.(نساء، آیه 104)

امید به آمرزش گناهان و قرار گرفتن تحت سایه لطف الهی و رهایی از آثار گناه و عقوبت آن(بقره، آیه 218؛ زمر، آیه 53)، قرار گرفتن در جرگه احسان کنندگان و ترس آمیخته به امید انسان ها(اعراف، آیه 56)، امید به اصلاح خود و امور(نساء، آیه 56؛ توبه، آیات 102 و 106)، امید به تربیت خطاکاران(همان)، ایجاد انگیزه در زندگی و کار به ویژه در سختی ها و مصیبت ها (بقره، آیه 106؛ یونس، آیات 7 و 8؛ کهف، آیه 110)، امید به بازگشت نعمت های از دست رفته (قلم،‌آیات 17 تا 32)، ایجاد زمینه صبر و استقامت(یوسف، آیه 83) و مانند آن از مهم ترین آثار و برکات امید به خدا و آینده ای بهتر است.

البته امید به آینده به ویژه بهشت و آخرت نیک موجب می شود که انسان از هر گونه استکبارورزی(فرقان، ایه 21)، فسادگری(عنکبوت، آیه 36) ، دنیاطلبی(یونس، آیه 7) و طمع ورزی(نساء، آیه 32) دست بردارد و به کارهای زشت و بد نپردازد.

به سخن دیگر امید هم انگیزه خوبی برای کار و تلاش و عمل صالح و مانند آن است و هم عامل بازدارنده و مانع قوی برای انجام کارهای بد و زشت می شود. پس کارکردی دوگانه در ایجاد انگیزه در کار و عمل صالح و ایجاد مانع برای کارهای زشت وعمل طالح دارد.

به هر حال، آموزه های قرآنی بر عنصر اساسی امید و رجا تاکید دارد ولی از آن جایی که امید به تنهایی ممکن است انسان را گمراه کند و به افراط بکشاند خوف را در کنار آن تاکید می کند تا انسان در حالتی متعدل حرکت کند و دچار افراط و تفریط نشود و خدای ناکرده گرفتار افسردگی بر خاسته از نومیدی و خودکشی و بی خیالی بد و ناروا نشود.