اجتماعیاخلاقی - تربیتیاعتقادی - کلامیروان شناسیمعارف قرآنیمقالات
ویژگی های ابرار و نیکان
بسم الله الرحمن الرحیم
یکی از اقسام نیکوکاران، ابرار هستند. این نیکان روزگار در مرتبه بلندی قرار دارند؛ زیرا خداوند در سوره انسان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) را به این نام ستوده و برخی از افکار و اعمال آنان را بیان نموده است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا برخی از ویژگی های ابرار و نیکان را بر اساس آموزه های وحیانی اسلام تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
ویژگی های نیکان
اگر بخواهیم همه ویژگی ها و صفات نیکان را بیان کنیم شاید مقدور نباشد، اما برخی از مهم ترین صفات ایشان در این جا ذکر می شود.
- محبت خدا: از ویژگی های برجسته نیکان می بایست به محبت و دوستی خداوند اشاره کرد. پیامبر گرامی(ص) در حدیث قدسی می فرماید: يَقولُ اللّهُ عز و جل : طالَ شَوقُ الأَبرارِ إلى لِقائي ، وأنَا إلَيهِم أشَدُّ شَوقا؛ خداوند عز و جل مى فرمايد: «نيكوكاران ، به ديدار من شوق بسيار دارند ؛ ولى من به آنان مشتاق ترم».( الفردوس : ج ۵ ص ۲۴۰ ح ۸۰۶۷)
- محبت پیامبر(ص): شکی نیست که ظهور محبت الهی را می بایست در محبت و اطاعت پیامبر(ص) و اهل بیتش (ع) جست و جو و ردگیری کرد. از این روست که یکی از صفات نیکان و ابرار دوستی و محبت ایشان است. امیرمومنان على عليه السلام در يادكرد از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله می فرمادید: قرارگاه او [مكّه] ، بهترين قرارگاه است و رويشگاهش ، شريف ترين رويشگاه بود. در كاخ هاى كرامت و مهدهاى سلامت [و بى عيبى] رشد كرد. دل هاى نيكوكاران ، متوجّه او شدند و زمامِ چشم ها به سوى او برگشتند.( نهج البلاغة : الخطبة ۹۶ ، بحار الأنوار : ج ۱۶ ص ۳۸۰ ح ۹۲)
- محبت امیرمومنان علی(ع): پیامبر(ص) دراین باره فرموده است: اى على! تو قسمت كننده بهشت و جهنّمى . با [معيار] دوستى توست كه نيكوكاران ، از بدكارانْ شناخته مى شوند و ميان بدان و خوبان ، تميز داده مى شود.( الأمالي للصدوق : ص ۱۰۱ ح ۷۷) و در جایی دیگر، آن حضرت(ص) به على عليه السلام در باره اين سخن خداوند تعالى: «پاداشى از نزد خداست»«و آنچه نزد خداست ، براى نيكوكاران ، بهتر است» ؛ می فرماید: پاداش ، تو هستى و نيكوكاران ، ياران تو هستند .( تفسير العيّاشي : ج ۱ ص ۲۱۲ ح ۱۷۷) از این روایت به دست می آید که خود حضرت امیرمومنان(ع) از ثواب های الهی به نیکان است. به این معنا که خود آن حضرت(ع) بهشتی برای ابرار و نیکان به شمار می آید.
- محبت نیکان: نیکان به طور طبیعی نیکان را دوست می دارند، هر چند که ندیده و نشناخته باشند؛ زیرا این محبت قلبی و باطنی است و نیکان هماره مجذوب یک دیگر هستند؛ چنان که گفته اند: کبوتر با کبوتر باز با باز / کند هم جنس با هم جنس پرواز، این ها با هم این گونه هستند. سَدير می گوید: به امام صادق عليه السلام گفتم : به مردى بر مى خورم و در حالى كه تا پيش از آن روز ، نه من او را ديده ام و نه او مرا ديده است ، علاقه شديدى نسبت به او احساس مى كنم، و چون با وى سخن مى گويم ، او را هم عقيده خويش مى يابم و او نيز به من ، اظهار مى دارد كه نسبت به من ، چنين احساسى دارد. امام عليه السلام فرمود: «درست است ، اى سَدير ! نيكوكاران ، وقتى با هم رو به رو مى شوند، اگر چه دوستى خود را به زبان نياورند، دل هايشان ، به سرعتِ در آميختن قطرات باران با آب رودخانه ها، به يكديگر مى پيوندند ؛ و بدكاران ، وقتى با هم رو به رو مى شوند، اگر چه به زبان اظهار دوستى كنند ، دل هايشان از يكديگر دور است ، همچون دورىِ دل هاى چارپايان از يكديگر ، هر چند روزگارى دراز بر سرِ يك آخور با هم علف بخورند».( الأمالي للطوسي : ص ۴۱۱ ح ۹۲۴ ) امیرمومنان علی(ع) نیز می فرماید: با نيكوكارانْ مصاحبت نمى كنند ، مگر همتايانشان.( غرر الحكم : ج ۶ ص ۳۷۶ ح ۱۰۶۰۴ ) البته واکنش بدکاران نسبت به نیکان در هر دو حالت مثبت و منفی به نفع نیکان تمام می شود؛ زیرا امام صادق(ع) می فرماید: دوست داشتن نيكوكارانْ يكديگر را ، پاداشى براى نيكوكاران است ؛ و دوست داشتن بَدانْ نيكوكاران را ، فضيلتى براى نيكوكاران است ؛ و نفرت بدكاران از نيكوكاران ، زيورِ نيكوكاران است ؛ و نفرت نيكوكاران از بدكاران ، [ مايه ] خوارى و رسوايى بدكاران است.( الكافي : ج ۲ ص ۶۴۰ ح ۶ )
- اهل تسلیم در برابر خدا: نیکان از مصادیق بارز و آشکار مسلمانی است؛ زیرا در برابر خداوند تسلیم محض است و اما و اگر نمی کند. از این روست که امیرمومنان علی(ع) درباره ایشان می فرماید: روش نيكوكاران، تسليم شدن نيكوست.( غرر الحكم : ج ۴ ص ۱۳۰ ح ۵۵۶۴)
- وفاداری شایسته: هم چنین نیکان و ابرار در وفاداری سرآمد هستند و شایسته ترین و نیکوترین وفا را به نمایش می گذارند. امیرمومنان علی(ع) می فرماید: با وفادارىِ شايسته است كه نيكوكاران ، شناخته مى شوند.( غرر الحكم : ج ۳ ص ۲۳۶ ح ۴۳۳۱)
- نیکی به والدین و فرزندان و برادران: اینان هماره به اقرباء و خویشان توجه و اهتمام ویژه ای دارند و به پدر و مادر و فرزندان و برادرانشان نیکی می کنند. پیامبر(ص) می فرماید: ابرار ، به اين خاطر «ابرار» ناميده شده اند كه به پدر و مادر و فرزندان و برادران ، نيكى كرده اند.( بحارالأنوار : ج۷۴ ص۷۷ ح۷۳ ) البته این نیکی در محدوده تنگ دنیا نیست بلکه حتی پس از مرگ آنان به اقسام و انواع روش ها بر آن هستند تا به آنان نیکی روا دارند. از این روست که پیامبر(ص) در جایی دیگر می فرماید: سید و سَرور ابرار و نیکان در روز قيامت ، كسى است كه به پدر و مادرش بعد از وفاتشان ، نيكى كند.( بحار الأنوار : ج ۷۴ ص ۸۶ ح ۱۰۱)
- صبر و بردباری: از دیگر صفات برجسته نیکان این است که اهل صبر و مقاومت و بردباری در مشکلات و سختی ها و مصیبت ها هستند و صبر ایشان بلند و طولانی و زیباست. امیرمومنان علی(ع) می فرماید: بردبارىِ درازْمدّت ، از خصلت هاى ابرار است.( غرر الحكم : ج ۴ ص ۲۳۳ ح ۶۲۴۸ )
- تحمل خیر و خوبی ها: به این معنا که برای خیر خواهی پیشگام هستند و هر چه خیربارشان کنند آن را تحمل می کنند و هرگز از خیرکردن خسته نمی شوند. امیرمومنان علی(ع) می فرماید: طبيعت نيكوكاران ، طبيعتى است كه خيربردار است. بنا بر اين ، هر اندازه كه خير بارِ آن شود، آن را تحمّل مى كند .( غرر الحكم : ج ۳ ص ۹۰ ح ۳۹۰۲ )
- گریزان از بدان: نیکان همان گونه که به نیکان گرایش دارند، از بدی و بدان گریزان هستند. این روش البته روش هر انسان کاملی است؛ زیرا تولی و تبری از اصول است و شخص همان گونه که باید جاذبه داشته باشد باید دافعه نیز داشته باشد تا مصداق اسم کمال شود؛ چرا که کمال در دو اسم جمال و جلال تجلی می کند. از این روست که امیرمومنان علی(ع) می فرماید: جان هاى نيكوكاران، از جان هاى بدكاران ، گريزان است.( غرر الحكم : ج۶ ص ۱۹۰ ح۱۰۰۰۸ ) آن حضرت (ع) در جایی دیگر می فرماید: جان هاى نيكوكاران ، از [پذيرش] كردارهاى بدكاران ، ابا دارند .( غرر الحكم : ج ۶ ص ۱۹۰ ح ۱۰۰۰۹)
- زهد و بی رغبتی به دنیا: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به على عليه السلام می فرماید: اى على ! خداوند ، تو را به زيورى آراسته است كه بندگان به زيورى محبوب تر از آن در نزد خدا، آراسته نشده اند، و آن ، زيورِ ابرار در نزد خداست : بى رغبتى به دنيا . خداوند تو را چنان قرار داده كه نه تو از دنيا چيزى بر مى گيرى ، و نه دنيا از تو چيزى بر مى گيرد.( حلية الأولياء : ج ۱ ص ۷۱)
- ترک آزار رسانی به دیگران: نیکان را با اذیت و آزار میانه ای نیست. از این روست که حفص بن غياث می گوید: امام صادق عليه السلام [به من] فرمود : «اى حَفْص! خداوند ـ تبارك و تعالى ـ مى داند كه بندگان چه خواهند كرد و به چه سويى ره سپارند . از اين رو ، وقتى گناه مى كنند، چون از پيش به آنچه مى كنند ، آگاه است، در برابرشان بردبارى مى نمايد. پس مبادا نرم خويى و مدارا از جانب كسى كه بيم از دست دادن چيزى را ندارد (يعنى خداوند) ، تو را بفريبد !» . امام عليه السلام سپس اين سخن خداوند متعال را: «آن است سراى واپسين» تا آخر آيه، خواند و شروع به گريستن كرد و فرمود: «به خدا سوگند كه با اين آيه ، آرزوها از ميان مى رود !». سپس فرمود: «به خدا سوگند كه نيكوكاران ، رستگارند ! آيا مى دانى كه آنها چه كسانى هستند؟ آنان ، كسانى هستند كه حتّى مورچه اى را نمى آزارند. براى ترس از خدا ، علم [به او] كافى است، و براى غرّه شدن به خدا ، جهل [نسبت به او ]بس است» .( تفسير القمّي : ج ۲ ص ۱۴۶)
- حیا و عفت: شکی نیست که بنیاد و پایه اخلاق همان حیا و عفت است که مظهر اصلی عقلانیت و دین داری نیز است(کافی، ج 1، کتاب عقل و جهل) پس نیکان که در اوج قله و چکاد اخلاق نشسته اند، حامل عفت و حیا و مظهر روشن آن هستند. امیرمومنان علی(ع) نیز می فرماید: حيا و خويشتندارى ، از ويژگى هاى ايمان اند ، و اين دو ، از خصلت هاى آزادگان و شيوه ابرارند.( غرر الحكم : ج ۲ ص ۵۸۴ ح ۳۶۰۵ )
- عامل واجب و تارک حرام: هم چنین نیکان به طور طبیعی از هر گونه حرامی پرهیز داشته و به عامل به تمام واجبات هستند و هر گز از خدا و وظایف و تکالیف خود غافل نیستند. از این روست که امیرمومنان علی(ع) درباره ایشان می فرماید: سه چيز ، از كارهاى نيكوكاران است: به جا آوردن واجبات، دورى كردن از حرام ها ، و پرهيز از غفلت در دين.( بحار الأنوار : ج ۷۸ ص ۸۱ ح ۷۴ )
- اهل حکمت و سکونت: به این معنا که نیکان همه کارهایشان حکمیانه و هدفمند بوده و در آرامش و سکونت به سر می برند و هرگز به چیزی دچار اضطراب نمی شوند. امیرمومنان على عليه السلام می فرماید:حكمت را جامه زيرين خويش ساز و آرامش را رَداى خود؛ زيرا اين دو ، زيور نيكان است.( غرر الحكم : ج ۲ ص ۱۸۷ ح ۲۳۲۴ )
- ایثار و از خودگذشتگی: این امر را می توان از آیات سوره انسان که در وصف اهل بیت(ع) آمده به دست آورد. امیرمومنان (ع) می فرماید: از خودگذشتگى ، خصلت ابرار و شيوه نيكان است. (غرر الحكم : ج ۲ ص ۱۶۴ ح ۲۲۰۸ وج ۱ ص ۱۵۹ ح ۶۰۶) آن حضرت(ع) هم چنین می فرماید: امام على عليه السلام فرمود : «خداوند ، در كتاب خود ، تَمحُّل۱را بر ابرار ، واجب كرده است». گفته شد: تمحُّل چيست؟ فرمود: «هنگامى كه وجهه تو از وجهه او (برادر دينى) [ در نزد مردم ]ارزشمندتر است ، براى كارهاى او، [از ديگران] خواهشى كنى». آن گاه ، در باره اين سخن خداوند متعال: «و هر چند در خودشان احتياجى مبرم باشد ، آنها را بر خودشان مقدّم مى دارند» ، فرمود: «خود را بر او ، در چيزى كه او به آن از تو محتاج تر است ، مقدّم مدار» .( مستدرك الوسائل : ج ۷ ص ۲۲۱ ح ۴۸۰۶۵ )
- صداقت و امانت: از دیگر ویژگی های نیکان راستی و امانت داری است. امیرمومنان علی(ع) می فرماید: به راستى و امانتدارى پايبند باش؛ زيرا اين دو ، خصلت نيكان است.( غرر الحكم : ج ۲ ص ۱۸۷ ح ۲۳۲۵ )
- ترک عجب و خودپسندی: حضرت امیرمومنان علی(ع) در باره صفات بندگان خدا می فرماید: در دل ، خود را مردمانى بد مى بينند، در حالى كه [در واقع] افرادى زيرك و ابرار و نيكوكارند.( تحف العقول : ص ۳۹۴)
- خصلت های دیگر: البته در روایات خصلت های دیگری برای آنان بیان شده که از جمله آن ها این روایات است: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به كسى كه از ايشان ، در باره نشانه هاى نيكوكار پرسيد ، فرمود: نشانه ابرار و نيكوكار ، ده چيز است: براى خدا ، دوست مى دارد ، و براى خدا ، دشمن مى دارد ، و براى خدا ، يار و همراه مى شود ، و براى خدا ، جدا مى گردد ، و براى خدا ، خشم مى گيرد ، و براى خدا ، خشنود مى شود ، و براى خدا ، كار مى كند، و خداجوست، و در برابر خدا ، خاشع است ، و ترسان و هراسان و پاك و بااخلاص و باحيا و مراقب [خود] است ، و براى خدا ، نيكى مى كند.( تحف العقول : ص ۲۱ ، بحار الأنوار : ج ۱ ص ۱۲۱ ح ۱۱ ) آن حضرت(ص) در جایی دیگر می فرماید: اى اُسامه ! بدان كه با منزلت ترينِ مردم پيش خدا و پُرثواب ترين و گرامى ترينِ آنها به هنگام بازگشت به سوى او، كسى است كه در دنيا، غم و اندوهش طولانى و مداوم باشد ، و نيز گرسنگى و تشنگى اش بيشتر باشد. آنان ، ابرار، پرهيزگاران و نيكان اند ، كه اگر [در مجلسى] حاضر باشند ، شناخته شده نيستند ، و اگر غايب باشند، كسى در پى شان نمى رود.( مستدرك الوسائل : ج ۱۶ ص ۲۱۸ ح۱۹۶۴۵ ) امیرمومنان (ع) نیز صفاتی دیگر را برای نیکان بر می شمارند. ایشان می فرماید: خداوند ، بندگانى دارد كه ترس از خدا ، دل هايشان را شكسته است. از اين رو، زبان از گفتار ، فرو بسته اند ، در حالى كه مردمانى سخنور و بليغ و خِردمند و بزرگوارند. با كارهاى پاك ، به سوى خدا مى شتابند، عمل بسيار را در پيشگاه او ، بسيار نمى شمارند، و به عمل اندك برايش خشنود نمى شوند. خود را بد مى دانند ، در حالى كه مردمانى زيرك و نيكوكارند.( بحارالأنوار : ج۱ ص۱۴۹ ح۳۰) امام صادق(ع) نیز می فرماید: امام صادق عليه السلام :به خدا سوگند كه نيكان ، رستگارند و بَدان ، زيانكار. آيا مى دانى كه آنان ، كيان اند؟ همانان كه از او (خدا) مى ترسند و از او پروا مى دارند و با كارهاى شايسته ، خود را به او نزديك مى سازند، و در نهان و آشكار ، از او بيمناك اند . [آرى ! ] براى ترس از خدا ، علم [به او] كافى است، و براى غرّه شدن به او ، جهل [و نشناختن او] بس است. ( مستدرك الوسائل : ج ۱۱ ص ۲۳۳ ح ۱۲۸۳۵) حضرت عیسی(ع) نیز این صفات را برای نیکان بر می شمارد و می فرماید: نيكى ، در سه چيز است: گفتار، و نگاه، و سكوت. كسى كه گفتارش در غير ذكر [خدا] باشد ، بيهوده گويى كرده است ؛ كسى كه نگاهش بدون عبرتِ آموختن باشد، غافل است ؛ و كسى كه سكوتش همراه با انديشيدن نباشد ، وقتش را تلف كرده است.( ثواب الأعمال : ص ۲۱۲ ح ۱ )