نرمی ؛ عامل جذب و الفت و محبت

نرمی در برابر شدت و غلظت، در روابط اجتماعی، بیشتر در کلام به کار می‌رود. به این معنی که انسان سخنی نرم بگوید و از خشونت، شدت و غلظت در کلام بکاهد، بر اساس آموزه‌های وحیانی قرآن، یکی از عوامل جلب و جذب مردم به سوی پیامبر(ص) اخلاق نیکو و خلق عظیم ایشان بود که برترین‌های مکارم اخلاقی را با خود داشت. نویسنده در این مطلب درباره تاثیر این صفت نیک در خلق و خوی آدمی و روابط اجتماعی سخن گفته است.

معناشناسی و مفهوم‌شناسی لینت و نرمی
واژه «لین» در زبان عربی به معنای نرمی است. در ثلاثی مجرد آن آمده است: لان یلین لینا و لیانا. از کاربردهای آن می‌توان از حروف لین و اصوات در فن بیان، فن صرف و نحو سخن گفت که در برابر حروف شدید به کار می‌رود؛ زیرا این حروف به نرمی و خفت از زبان خارج می‌شود و انسان در تلفظ آن از اتساع و وسعت برخوردار است. لین در پوست در برابر غلیظ و خشونت در استخوان به عنوان متقابلان در ادبیات عرب به کار رفته است (شرح الزرقانی علی المواهب اللدنیه بالمنح المحمدیه، جلد: 5، صفحه: (455).
برخی معتقدند که لیانت و صلابت از کیفیات استعدادی است که با چشم نمی‌آید و غیر محسوس چشمی است. (الحکمهً المتعالیهً فی الاسفار العقلیهً الأربعهً، جلد: 4، صفحه: 84)‍
درباره نرمی معنوی خداوند می‌فرماید: فبما رحمهً من الله لنت لهم؛ به سبب رحمتی از سوی خداوند، تو برای آنان نرم شدی. پس مراد همان نرمی قلب در برابر خشونت قلبی است؛ اقتضای نرمی قلب، نرمی در سخن و مصاحبت و عمل است. همانند این کلام که می‌فرماید: فقولا له قولا لینا لعله یتذکر؛ پس آنان را به سوی پروردگارتان با سخن نرم بخوانید نه با سخن درشت و خشن.
اما نرمی در پوست مانند این سخن خداوند که می‌فرماید: ثم تلین جلودهم و قلوبهم الی ذکر الله؛ سپس پوست‌ها و دل‌های آنان به سوی ذکر الهی نرم می‌شود.
لینت و نرمی در قلب در قبال قساوت قلب است؛ زیرا قساوت همان شدت در صلابت و سختی است. چنانکه خداوند می‌فرماید: ثم قست قلوبکم من بعد ذلک فهی کالحجاره او اشد قسوه؛ سپس قلب‌ها و دلهای شما پس از آن، به شدت سخت شد و همانند سنگ یا سخت‌تر از آن شد. پس همان طوری که سنگ سخت و خارا از چیزی تاثیری نمی‌گیرد و عوارض و حوادث در آن تاثیر نمی‌گذارد، قلوب سخت و سنگدل نیز دیگر از مواعظ و تذکرات تاثیری نمی‌گیرد و دعوت و انذار الهی در آن تاثیری نمی‌گذارد. (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم نویسنده: حسن المصطفوی جلد: 10 صفحه: 278 تا 281)
ابن‌عاشور در تفسیر خود نوشته است: قول لین و کلام نرم به سخنی گفته می‌شود که بر معانی چون ترغیب و عرض و استدعا و در خواست تمثیل و مثل دلالات می‌کند؛ به اینکه متکلم برای مخاطب چیزی را اظهار کند که از نظر و رای محکم و استوار برخوردار باشد و بدان حق را بپذیرید و میان حق و باطل جدایی و تمییز افکند و از کلامی که موجب ایجاد سفاهت وجهالت در مخاطب شود پرهیز کند و سخنی بر زبان نراند که رای باطلی را به مخاطب القا کند و او را جاده حق و حقیقت دور سازد. از همین رو کلامی که مشتمل بر مفاهیم و معانی نیکو باشد به چیز نرم و لین تشبیه شده است. ولیانت و نرمی در حقیقت از صفات اجسام است و آن رطوبی ملموس از جسم است که موجب سهولت و نرمی در آن می‌شود و ضد خشونت است. گاه از لین و نرمی برای سهلوت در معامله نیز استعاره گرفته می‌شود.
در دعوت دیگران به حق می‌توان به دعوت حضرت موسی(ع) اشاره کرد که خداوند می‌فرماید: فقل هل لک الی ان تزکی و اهدیک الی ربک فتخشی؛ پس بگو: آیا تو را به چیزی دعوت کنم که موجب تزکیه شود و تو را به سوی پروردگارت هدایت کنم پس از خدا خشیت ورزی. (النازعات، آیات 18، 1‍9)
همچنین این سخن موسی(ع) به فرعون از مصادیق دعوت نرم در کلام است. خداوند می‌فرماید: والسلام علی من التبع الهدی؛ سلام بر کسی که پیروی از هدایت می‌کند. (الکهف، آیه 47) چرا که مقصود از دعوت پیامبران دست‌یابی به هدایت است نه اظهار عظمت و خشونت و غلظت در کلام بدون فایده؛ پس هر گاه نرمی با مخاطب سودی ندهد و مخاطب اعراض کرده و تکبر و استکبار ورزد، در آن زمان جایز است که با او با شدت و خشونت سخن گفت و او را این‌گونه موعظه کرد. خداوند می‌فرماید: و لا تجادلوا اهل الکتاب الا بالتی هی احسن الا الذین ظلموا منهم؛ با اهل کتاب جز به نیکوترین است مجادله مکن مگر آن کسانی که ظلم کردند. (عنکبوت، آیه 46).
ویژگی‌های سخن نرم
اگر بخواهیم سخن نرم داشته باشیم باید به همه آن چیزهایی که در آداب نیک سخن بیان شده توجه کنیم. بنابراین سخن نرم، سخنی است که دارای این ویژگی‌ها باشد:
1. آغاز سخن با سلام: سلام یکی از نام‌های خداست. از سوی دیگر، سلام نشانه و علامت سلامت و صلح و صفا با مخاطب است. وقتی سخن را با سلام آغاز می‌کنیم، نرمی و صلح و صفا را به مخاطب اعلام و اظهار می‌داریم. از همین رو در آیات قرآنی بر این ویژگی‌ در ابتدای سخن تاکید و عملا به عنوان سیره عملی پیامبران معرفی شده است. (هود، آیه 69؛ حجر، آیات 51 و 52؛ ذاریات، آیات 24 و 25؛ انعام، آیه (54)
2. استفاده از القاب نیک: مخاطب را به القاب و عناوینی نیکو خطاب قرار دهیم که مورد پسند و خوشایند اوست. چنانکه خداوند بیان می‌کند که حضرت موسی(ع) فرعون را به عنوان فرعون مخاطب کرد؛ زیرا این عنوان را بسیار دوست می‌داشت. (اعراف، آیه 104؛ طه، آیه 47)
3- ملاطفت: ملاطفت در کلام از دیگر ویژگی‌های سخن نرم است که در قرآن به آن اشاره و توجه داده شده است. (مریم، آیات 42 تا 45؛ اسراء، آیات 24 و 25)
4- پاک و طیب: سخن نیک باید پاک و طیب نیز باشد. خداوند می‌فرماید: وهدوا الی الطیب من القول وهدوا الی صراط الحمید؛ به سوی سخن طیب و پاک هدایت شده‌اند و به سوی راه پسندیده هدایت شده‌اند. (حج، آیه 24)
5- اجتناب از بدگویی: در سخن نیک و نرم، به طور طبیعی باید از هرگونه بدگویی اجتناب کرد تا سخن نرم تحقق یابد. (نساء، آیه 148)
6- حسن و نیکویی: نیکو سخن گفتن از دیگر ویژگی‌های کلام نرم است. (بقره، آیه 83؛ اسراء آیه 23 و 24 و 53)
نرمی و ملایمت در سخن، عامل جذب دل‌ها
در آیات قرآن بر نرمی در سخن بویژه در دعوت و امر به معروف و نهی از منکر تاکید شده است؛ زیرا این امور نیازمند سخنی است که از نظر ظاهری باید نرم باشد تا همانند آب، اندک اندک بر دل‌ها حتی دل‌های سنگی نفوذ کند. یعنی همان‌طوری که باید سخن از نظر محتوا، سدید و برهانی و محکم و استوار باشد (احزاب، آیه 70)، از نظر ظاهر نیز باید بگونه‌ای بلیغ و فصیح و نرم و ملایم باشد که در جان مخاطب نفوذ کند و به نرمی جای گیرد.
خداوند همان طوری که در یک دستور کلی می‌فرماید: وقولوا للناس حسنا؛ با مردم سخن نیک بگویید. (بقره، آیه 83) در آیات قرآن نشان می‌دهد که این سخن نیک باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد تا بتواند تاثیر خود را بگذارد. این روش موجب جلب قلوب و تاثیر سخن در جان‌های مردم می‌شود. خداوند در حوزه بهره‌گیری از اسلوب و آداب سخن نیک گفتن و تاثیر آن می‌فرماید: فبما رحمه من الله لنت لهم ولو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک فاعف عنهم و استغفر لهم و شاورهم فی‌الأمر فاذا عزمت فتوکل علی‌الله ان‌الله یحب المتوکلین؛ پس به برکت رحمت الهی، با آنان نرمخو و پرمهر شدی، و اگر تندخو و سخت‌دل بودی قطعا از پیرامون تو پراکنده می‌شدند. پس، از آنان در گذر و برایشان آمرزش بخواه و در کارها با آنان مشورت کن و چون تصمیم گرفتی، بر خدا توکل کن، زیرا خداوند توکل کنندگان را دوست می‌دارد. (آل عمران، آیه 159)
در مجمع‌البیان آمده است: پس ای پیامبر! در پرتو مهر و رحمتی از جانب خداست که تو در برابر آنان تا این اندازه مهربان و خوشخو شده‌ای؛ و این از عواملی است که آنان را به پیام آسمانی تو جذب می‌کند و باعث می‌شود که راه و رسم تو را بجویندو بپویند؛ چرا که تو با ارزش‌های اخلاقی و شیوه بسیار انسانی‌ات، هم بر درستی و حقانیت توحید گرایی‌ات، برای آنان دلیل می‌آوری و هم با عملکرد شایسته ات، گفتارت را استحکام می‌بخشی و در دلها نفوذ می‌کنی. اگر خشن و سنگدل و تندخو و بداخلاق بودی و از انسان‌دوستی و مهر سرشار بی‌بهره، یاران و رهروان راهت، از گردت پراکنده می‌شدند و از تو می‌گریختند. گفتنی است که در این آیه شریفه، بدان جهت با دو واژه «فظ» و «غلیظ‌القلب» که از نظر معنا و مفهوم به هم نزدیکند، از وجود گرانمایه پیامبر سخن رفته است که هم خشونت در گفتار را از آن حضرت نفی کند و هم سنگدلی و قساوت قلب را. (مجمع‌البیان، ذیل آیه)
در تفسیر نمونه نیز آمده است: «فظ» در لغت به معنی کسی است که سخنانش تند و خشن است و «غلیظ‌القلب» به کسی می‌گویند که سنگدل باشدو عملا انعطاف و محبتی نشان ندهد. بنابراین، این دو کلمه گرچه هر دو به معنی خشونت است اما یکی غالبا در مورد خشونت در سخن و دیگری در مورد خشونت در عمل به کار می‌رود و به این ترتیب خداوند اشاره به نرمش کامل پیامبر(ص) و انعطاف او در برابر افراد نادان و گنهکار می‌کند. (نمونه، ذیل آیه)
امام صادق(ع) در تفسیر آیه «وقولوا للناس حسنا؛‌ و با مردم سخن نیکو گویید»، می‌فرماید: فرمود: مقصود همه مردمان اعم از مؤمن و کافر است. اما با مؤمنان باید گشاده‌رو بود و با کافران باید به نرمی مدارا سخن گفت، تا به سوی ایمان کشیده شوند و کمترین ثمرش این است که خود و برادران مؤمنش را از گزند آنان مصون می‌دارد. (مرآه العقول ج 9، ص 5- بحارالانوار، بیروت، ج 72، ص 401، ح 42؛ مستدرک الوسائل ج 12، ص 261، ح 14061)
امام علی(ع) ارتباط تنگاتنگی را میان خوشخویی با نرم‌گویی برقرار می‌کند و می‌فرماید: اذا حسن الخلق لطف النطق؛‌با اخلاق نیکو، گفتار نرم می‌شود. (غررالحکم، ح 4052)
امام باقر(ع) نیز می‌فرماید: قولوا للناس احسن ما تحبون ان یقال لکم؛ بهترین چیزی را که دوست دارید درباره شما بگویند، درباره مردم بگویید. (بحارالانوار، ج 65، ص 152) پس وقتی کسی را مخاطب قرار می‌دهید او را با عناوین نیکو و خوشایند صدا کنید نه با القاب و کنیه‌های زشت و ناروا که در آیات قرآنی نیز از آن منع شده است. حتی دشمن را باید به عنوانی خطاب کرد که زشت و ناپسند نباشد تا جلب قلوب شود.
امیرمؤمنان علی(ع) می‌فرماید: لا تقل ما لا تحب ان یقال لک؛ آنچه دوست نداری درباره‌ات گفته شود، درباره دیگران مگوی. (بحارالانوار، ج 77، ص 132) ایشان همچنین می‌فرماید: از به زبان آوردن سخنان زشت بر حذر باش. زیرا فرومایگان را گرد تو جمع می‌کند و گرانمایگان را از تو فراری می‌دهد. (غرر الحکم ص 4174 ص 214)
این نوع برخورد و تعامل با مردم در حقیقت همان مدارا کردن با مردم است که در روایات به آن بسیار پرداخته شده و آثار و برکات بسیاری برای آن بیان شده است. البته ممکن است گفته شود با منکران و مستکبرانی چون فرعون چگونه می‌توان مدارا کرد و نرم سخن گفت؟ و یا چگونه ممکن است زبان نرم، علاج سرکشی باشد؟! چون سرکشی حالت استکبار و غرور است. در پاسخ باید گفت: چاره غرور گاه با خشونت و تندی در زبان و عمل صورت نمی‌پذیرد، بلکه باید در اعماق دل‌ها و جان‌ها نفوذ کرد. پس آن‌که مردم را دعوت به کاری خیر و نیکی می‌کند، باید بداند که هدفش سرکوب و نابود کردن متکبر و ظالم نیست، بلکه هدفش ارشاد و راهنمایی و هدایت آنان است. پس نباید در مرتبه نخست، طغیان را با طغیان پاسخ گوید، بلکه پاسخ طغیان سعه‌صدر و نرم‌خویی است؛ چرا که سخن نرم برای سرکشان و طاغیان درس عملی است. تا بدانند که طغیان آنان عملی است نابجا. گاه همین سخن نرم اساس طغیان را منهدم می‌سازد و طغیانگر درمی‌یابد که برای تحقق اهدافش راه دیگری هم وجود دارد.
مثل نرمی و ملاطفت در سخن و رفتار مثل پارچه و قیچی و گوشت و چاقو است که قیچی و چاقو با آن تندی و تیزی که دارد هر قدر که با پارچه و گوشت که جنسی نرم دارد تماس داشته باشد کندتر می‌شود و باید تیزشان کرد.
تأثیر سحرانگیز نرمی در رفتار و گفتار آن‌چنان عظیم است که خداوند متعال وقتی حضرت موسی را مأمور ابلاغ دعوت الهی به فرعون طغیانگر می‌کند به او امر می‌نماید که به نزد فرعون برو و با او به نرمی سخن بگو تا شاید متذکر شود یا از خدا بیم داشته باشد؛ فقولا له قولا لینا لعله یتذکراو یخشی (طه/ 44)
سعدی می‌گوید:
به شیرین زبانی و لطف و خوشی
توانی که پیلی به موئی کشی
سخن درباره آثار و کارکردهای نرمی در برخوردهای اجتماعی و فردی بسیار است و ما به لحاظ اختصار به همین مقدار بسنده می‌کنیم.