کلیدهای روزی و برکت آن

یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های انسان رزق و روزی است. بیشتر وقت انسان صرف کسب روزی می‌شود؛ زیرا آسایش و آرامش را در تحقق آن می‌بیند. اما بسیاری با آنکه بامدادان تا شامگاهان تلاش می‌کنند، کم روزی و به قول معروف گنجشک‌روزی هستند و روزانه روزی به دست آورده و هزینه می‌کنند به‌طوری که دخل و خرج آنان یکسان یا گاه کمتر است. از این‌رو، پرسشی که مطرح می‌شود این است که کلید روزی فراوان و برکت آن چیست؟ نویسنده براساس آموزه‌های قرآنی و روایی به این پرسش در این مطلب پاسخ داده است.

طلب روزی، واجب عقلی و اسلامی
انسان وظیفه دارد خود نیازهای خویش را برآورده سازد؛ هرچند که منشأ برآورد نیازهای انسان و همه هستی، خداوند است؛ ولی خداوند جهان را به‌گونه‌ای آفریده که هر چیزی از راه اسباب آن به دست آید. در روایات است که: ابی الله أن یجری الأشیاء الا بأسبابها؛ خداوند امتناع دارد که چیزها را جز به وسیله اسباب آنها به اجرا درآورد. (بحارالأنوار، ج2، ص90، باب14، حدیث 14 و 15؛ و همان، ص168، باب22، حدیث1)
از امام‌علی(ع) روایت است که فرمود: کل قائم فی سواه معلول؛ هر قیام‌کننده در غیر خدا معلول است. (نهج‌البلاغه، خطبه186؛ بحارالأنوار، ج77، ص310، حدیث14) پس خداوند علت علت‌ها است؛ به این معنا که سرچشمه هستی اوست و او همان علت اولین هستی است که علل میانی تا علت قریب به او وابسته است. هر چیزی که به دست می‌آید به مشیت و اراده اوست هرچند که با اسباب به دست آید.
عقل حکم می‌کند که انسان برای نیازهای خویش از جمله نیازهای ابتدایی چون تغذیه و امنیت جانی تلاش کند و آرامش و امنیت و آسایش و رفاه را برای خود فراهم آورد. البته غریزه و فطرت آدمی نیز عامل تحریکی در کسب روزی است و انسان به‌طور غریزی و به حکم فطرت گرایش به بقا و زندگی و تأمین عوامل و اسباب بقا دارد.
رزق و روزی حلال، حکم شریعت
شریعت به نکته دیگری که بسیار مهم و اساسی است توجه دارد، کسب روزی حلال است؛ زیرا آنچه برای انسان مفید است و از هرگونه مفسده بیرون می‌باشد، به عنوان حلال مطرح می‌شود و هر آنچه دارای مفسده و فاقد مصلحت است به عنوان حرام معرفی شده است.
توضیح اینکه ازنظر عقل و شرع، خوراک پلید دارای مفسده و زیان است، پس عقل، حکم به اجتناب از آنها را کرده و شریعت نیز بدان حکم می‌کند. از آنجا که برخی از موارد خبیث بر انسان مشتبه است، اسلام به جزئیات وارده شده و مواردی از خبیث مانند خمر و خوک و سگ و درندگان و پرندگان گوشتخوار و ماهیان بی‌فلس و مانند آنها را بیان کرده که جزو خوراکی‌های حرام شمرده شده است.
اسلام که بر مدار و محور فطرت الهی و خدایی سامان یافته است (روم، آیه30) بر آن است تا انسان را به مسیر درست و راست بازگرداند و آنچه را طیب و دارای مصلحت است به او نشان داده و از آنچه خبیث و دارای مفسده است اجتناب دهد.
عقل و فطرت و غریزه حکم و گرایش به کسب روزی دارد و انسان را مجبور می‌کند تا به آن سمت و سو کشیده شود و هرطور شده نیازها و مایحتاج خود را تأمین کند.
اما شریعت یک گام فراتر از آن نهاده و به اصل مهم‌تری توجه می‌دهد که همان روزی پاک و حلال است؛ یعنی از انسانها می‌خواهد تا دنبال طیب و پاکیزه بروند و هر آنچه را که با طبع و طبیعت الهی سازگار است مورد استفاده قرار دهند.
پس اصل در کسب روزی، نفس روزی به هر شکلی و هر چیزی نیست، بلکه کسب روزی حلال است. پیامبر(ص) می‌فرماید: طلب الحلال فریضه علی کل مسلم و مسلمه؛ کسب درآمد حلال، بر هر مرد و زن مسلمانی واجب است. (جامع الأخبار، ص389، ح1079)
باتوجه به اینکه جایگاه روزی حلال در زندگی انسان و امنیت جانی بسیار مهم است، کسب روزی حلال به عنوان مهم‌ترین و اصلی‌ترین عبادت از عبادت‌های شرعی معرفی شده است و پیامبر در سخنی می‌فرماید: العباده عشره اجزاء تسعه اجزاء فی طلب الحلال؛ عبادت ده جزء دارد، که نه جزء آن، طلب روزی حلال است. (بحار‌الأنوار، ج103، ص9، ح37)
پس اگر بخواهیم کسب روزی حلال را در ترازوی اعمال عبادی قرار دهیم، کفه آن نه برابر سنگین‌تر از کفه دیگری است که همه عبادت‌های شرعی دیگر در آن قرار می‌گیرد؛ زیرا شکی نیست که شخصیت هر انسانی به نوع تغذیه او بستگی دارد؛ چرا که این تغذیه است که خون می‌شود و فکر و عمل انسان را تحت تأثیر مستقیم قرار می‌دهد. اگر منبع تغذیه دیگر عبادت‌های شرعی چون نماز و روزه خون‌ آلوده به حرام و خباثت و نجاست باشد، عبادت‌های دیگر همه آلوده است و تأثیر مثبتی به‌جا نمی‌گذارد. از این‌رو گفته شده لقمه حلال و حرام چنان در زندگی بشر مهم است که هیچ چیزی به اندازه آن نیست. اینکه امام حسین(ع) قاتلین خویش را آلوده به لقمه‌های حرام می‌داند، ثابت می‌کند که چرا سعادت و شقاوت بشری به لقمه بستگی دارد.
خوارزمی می‌نویسد، امام‌حسین(ع) در دومین سخنرانی‌‌اش در روز عاشورا خطاب به لشکریان یزید فرمود: «وای بر شما! چرا گوش فرا نمی‌دهید تا گفتارم را – که شما را به رشد و سعادت فرا می‌خوانم – بشنوید که هر کس از من پیروی کند سعادتمند است و هرکس مخالفت ورزد از هلاک‌شدگان است و همه شما با دستور من مخالفت می‌کنید که گفتارم گوش فرا نمی‌دهید، آری، در اثر هدایای حرامی که به دست شما رسیده و در اثر غذاهای حرام و لقمه‌های غیر‌مشروعی که شکم‌های شما از آنها انباشته شده، خدا این چنین بر دل‌های شما مهر زده است. وای بر شما! آیا ساکت نمی‌شوید؟»
امام‌باقر(ع) در دعای خویش به پیشگاه خداوند می‌فرماید: اللهم ارزقنی رزقا حلالا یکفینی و لا ترزقنی رزقا یطغینی و لا تبتلینی بفقر اشقی به مضیقا علی…؛ خداوندا! مرا روزی حلالی بده که کفایتم کند و روزی‌ای نده که به طغیانم کشاند و به فقری گرفتارم نکن که با آن بدبخت شوم و به تنگنا افتم. (التهذیب، ج 3، ص 77، ح 6)
پس کسب روزی حلال باید مهمترین دغدغه هر مسلمانی باشد تا عبادت‌های دیگرش رنگ و بوی الهی بگیرد و مورد پذیرش بوده و تاثیر مثبت در سعادت دنیوی و اخروی او به جا گذارد. پیامبر(ص) سعادت ابدی انسان را به کسب روزی حلال پیوند می‌زند و می‌فرماید:
هرکس از دسترنج حلال خود روزی بخورد، درهای بهشت به روی او باز می‌شود تا از هر کدام که بخواهد، وارد شود. (جامع الاخبار، ص 390، ح 1086)
انسان باید خود برای کسب روزی حلال تلاش کند و بداند که شرافتی که در کار است در هیچ عملی دیگر نیست. الفضل بن ابی قره می‌گوید: خدمت امام صادق(ع) رسیدم که در باغشان مشغول کار بودند. عرض کردم: خدا ما را فدای شما کند! اجازه بدهید یا ما برایتان کار کنیم و یا غلامان، حضرت فرمودند: نه، مرا به حال خود بگذارید؛ زیرا دوست دارم خداوند عزوجل مرا در حال کار کردن و زحمت کشیدن برای کسب روزی حلال ببیند. (من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 163، ح 3595)
پرهیز از حرص و آزمندی و رضایت به قسمت
در اسلام بر رضایتمندی به قسمت تاکید شده و از هرگونه حرص و آزمندی نسبت به آن پرهیز داده شده است. خداوند در آیات قرآن بیان می‌کند که با همه بخشندگی، به هرکسی به یک اندازه معین روزی می‌دهد. این به میزان دادن به سبب بخل نیست چه هر چه دهد از خزائن وی کم نشود، اما به حکمت و مصلحت به میزان می‌دهد. (رعد، آیه 26؛ عنکبوت، آیه 62؛ حجر، آیه 21؛ منافقون، آیه 7)
پیامبر(ص) می‌فرماید: مبادا با پرداختن به کسب روزی تضمین شده، از آنچه بر تو واجب شده است، بازمانی؛ زیرا قسمت تو از روزی می‌رسد و آنچه قسمت تو نباشد، به آن دست نمی‌یابی. (بحارالانوار، ج 77، ص 187)
امام باقر(ع) نیز می‌فرماید: خداوند برای هرکسی روزی حلالی مقرر داشته که به سلامت به او خواهد رسید. از طرف دیگر روزی حرام نیز در دسترس او قرار داده است که اگر انسان روزی خود را از آن حرام به دست آورد، خداوند در عوض، روزی حلالی را که برای او مقدر کرده است، از او باز خواهد داشت و غیر از این دو روزی (حلال و حرام)، روزی‌های فراوان دیگری نیز نزد خداوند هست. (بحارالانوار، ج 5، ص 147، ح 6)
امام‌علی(ع) می‌فرماید: بدانید که آنچه خداوند برای انسان مقدر کرده است، بی‌کم و کاست به او می‌رسد، هر چند در چاره‌اندیشی و پیدا کردن راه‌های کسب روزی ناتوان باشد و نیز بیش از آنچه خداوند برایش مقدر کرده به او نرسد، هر چند بسیار زرنگ و چاره‌اندیش باشد. (امالی مفید، ص 207، ح 39)
انسان هر چه حرص زند و به تعبیر عامیانه سگ دو زند تا چیزی بیشتر رزق و روزی او شود، چنین نخواهد شد که چیزی بیش از قسمت به او برسد امام‌حسن(ع) در این باره می‌فرماید: نه پاکدامنی، روزی را از انسان دور می‌کند و نه حرص، روزی زیاد می‌آورد؛ چون روزی قسمت شده است و حرص زدن باعث مبتلا شدن به گناهان می‌شود. (تحف‌العقول، ص 234)
غم و غصه روزی
برخی از مردم همواره غم و غصه روزی را می‌خورند، در حالی که روزی قسمت شده و خداوند هر آفریده‌ای را روزی می‌دهد. (هود، آیه  6؛ عنکبوت، آیه 60) کسی که غم و غصه روزی را بخورد گناه کرده است؛ زیرا به خداوند اعتماد و اطمینان نداشته و به نوعی نگاهی استقلالی چون قارون به خود دارد؛ زیرا گمان دارد که علم و دانش و قدرت اوست که دارایی برایش می‌آورد و داشته‌هایش به دست خودش فراهم آمده است نه آنکه مشیت و اراده الهی در کار باشد. (قصص، آیه 78)
امام صادق(ع) می فرماید: من اهتم لرزقه کتب علیه خطیئه؛ هرکس غم روزی خودرا بخورد، برایش یگ گناه نوشته می‌شود. (امالی طوسی، ص 300، ح 593)
پس انسان باید هم راضی به قسمت باشد و هم غم و غصه رزق و روزی را نخورد و امید و توکلش به خدا باشد.
پیامبر(ص) می‌فرماید: من رضی بما رزقه الله قرت عینه؛ هر که به آنچه خداوند روزیش کرده راضی باشد، خوش و خرم بماند. (امالی طوسی، ص 225، ح 393)
البته خداوند گاهی افراد را با کاهش و افزایش روزی امتحان می‌کند؛ زیرا یکی از راه‌های ابتلاء و امتحان الهی، مسئله رزق و روزی است. (بقره، آیه 155)
پیامبر(ص) در این باره می‌فرماید: خداوند انسان را برای روزی آزمایش می‌کند، تا ببیند چگونه عمل می‌کند؛ اگر راضی شود، برکت داده می‌شود و اگر راضی نشود، برکت داده نمی‌شود. (کنزالعمال، ح 7121)
به این نکته هم باید توجه داشت که عامل یا عواملی موجب می‌شود تا آنچه قسمت است به انسان نرسد. به عنوان نمونه بی‌تقوایی موجب می‌شود تا باران به جای آنکه در خشکی ببارد به سمت دریا و بیابان سوق داده شود تا جامعه گناهکار از آن بهره‌مند نشود. همان‌طوری که جامعه برخوردار از تقوا، از اطمینان در رزق و روزی سود خواهد برد و روزی‌اش همواره و دائمی برایش می‌آید. (نحل، آیه112؛ اعراف، آیه 96)
امام محمدباقر(ع) می‌فرماید: سالی از سالی کم باران‌تر نیست، ولی خدا آن را هر جا خواهد ببارد به راستی چون مردمی نافرمانی کنند خدای جل جلاله آنچه باران برای آنها مقدر است در آن سال از آنها به دیگران گرداند و به بیابان‌ها و دریا و کوه ببارد. (الصدوق، الامالی، کتابچی- تهران، چاپ ششم، ج 1، ص 308)
رزق به میزان کفایت
انسان باید از خداوند روزی به میزان کفایت بخواهد تا دستش به سوی این و آن دراز نشود و حتی بتواند به دیگران نیز بدهد. امام سجاد(ع) در دعای خویش از خداوند می‌خواهد: خدایا! بر محمد و آل او درود فرست و مرا از کسب روزی همراه با رنج، بی‌نیاز گردان و از جایی که گمان نمی‌رود، روزی‌ام ده، تا به خاطر طلب روزی، از عبادت تو باز نمانم و بار سنگین مشکلات کسب روزی را به دوش نکشم. (صحیفه سجادیه، از دعای 20)
ابوعبیده به امام صادق(ع) عرض کرد: «دعا کنید که خداوند روزی مرا دست بندگانش قرار ندهد،» امام فرمودند: خداوند چنین کاری نمی‌کند. او روزی بندگانش را در دست یکدیگر قرار داده است؛ اما از خدا بخواه که روزی‌ات را در دست بندگان خوبش قرار دهد، که این از خوشبختی است. (تحف‌العقول، ص 361)
اصولا بیش از کفایت جز دردسر و مشکل نیست. از همین رو پیامبر(ص) می‌فرماید: ای اباذر! من دعا کردم که خداوند روزی دوستدار مرا به قدر کفاف عطا کند و به دشمن من، مال و فرزند زیاد دهد. (مکارم الاخلاق، ص 463)
کلیدهای روزی و برکت و افزایش آن
در آیات و روایات به مسئله روزی و برکت آن توجه داده شده است. مفهوم برکت، هم در آیه 96 سوره اعراف بیان شده و هم به اشکال دیگر در آیات دیگر آمده است.
برخی از عوامل و اسباب افزایش روزی و برکت در رزق عبارتند از:
1- تقوا: در آیاتی از جمله آیه 96 سوره اعراف عامل تقوا به عنوان عامل برکت در زندگی و روزی مطرح شده است. خداوند در قرآن می‌فرماید: و من یتق الله یجعل له مخرجا و یرزقه من حیث لا یحتسب؛ هر کس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی (از مشکلات) برای او فراهم می‌کند و از جایی که گمان نمی‌برد به او روزی می‌دهد. (سوره طلاق، آیه 2 و 3)
2- نیکی به والدین و صله‌رحم: از عوامل کسب روزی و افزایش و برکت در آن این دو امر است که در روایات بسیاری مطرح شده است. از جمله پیامبر(ص) می‌فرماید: هر کس نیکی به پدر و مادر و صله‌رحم را برایم ضمانت کند، من نیز زیادی ثروت، طول عمر و محبت او را در دل خویشاوندان ضمانت می‌کنم. (مستدرک الوسائل، ج 15، ص 176، ح 12)
3- نیکی به خانواده: نیکی و احسان به خانواده عامل برکت و افزایش روزی است. امام صادق(ع) می‌فرماید: من حسن بره فی اهل بیته زید فی رزقه؛‌ هر کس به شایستگی درحق خانواده‌اش نیکی کند، روزی‌اش زیاد می‌شود. (الدعوات الراوندی، ص 127)
4- گفتار نیک و پندار نیک و کردار نیک: امام صادق(ع) در این باره می‌فرماید: من صدق لسانه زکی عمله و من حسنت نینه زید فی رزقه و منحسن بره باهل بیته مد له فی عمره؛ هر کس راستگو باشد، عملش پاکیزه می‌شود و رشد می‌کند؛ هر کس نیتش خوب باشد روزیش زیاد می‌شود و هر کس به شایستگی در حق خانواده‌اش نیکی کند، عمرش طولانی می‌شود. (کافی، ج 2، ص 105، ح 11)
5- اعمال چهارگانه: پیامبر(ص) می‌فرماید: اربع تزید الرزق: حسن‌الخلق و حسن الجوار و کف الاذی و قله الضجر؛ چهار چیز روزی را زیاد می‌کند؛ خوش‌اخلاقی، خوش‌رفتاری با همسایه، اذیت نکردن دیگران و کم‌کردن بی‌تابی. (معدن الجواهر، ص 39)
6- صدقه، سحرخیزی، خوش‌گفتاری و خوش‌نویسی: پیامبر(ص) در این باره فرموده است: با صدقه‌دادن روزی را فرود آورید، سحرخیزی با برکت است و همه نعمت‌ها، مخصوصا روزی را زیاد می‌کند، خط زیبا از کلیدهای روزی است و خوش‌زبانی (هم) روزی را زیاد می‌کند. (بحارالانوار، ج 76، ص 318)
7- دعا در حق برادران دینی: امام باقر(ع) درباره این عامل افزایش روزی می‌فرماید: پشت سر برادران (دینی) خود دعا کن، که این کار روزی را به طرف تو سرازیر می‌کند. (بحارالانوار، ج 76، ص 60، ح 14)
8- مهمان: پذیرایی از مهمان موجب نزول و افزایش روزی است، چنانکه پیامبر(ص) می‌فرماید: الضیف ینزل برزقه و یرتحل بدنوب اهل‌البیت؛ مهمان، روزی خود را می‌آورد و گناهان اهل خانه را می‌برد. (بحارالانوار، ج 75، ص 461، ح 14)
9- نماز شب: این عمل عبادی دارای برکاتی چون مقام محمود و مانند آن است. ازجمله کارکردهای نماز شب افزایش روزی و برکت در آن است. امام صادق(ع) می‌فرماید: نماز شب، انسان را خوش سیما، خوش‌اخلاق و خوشبو و روزی را زیاد می‌کند؛ (و زمینه) پرداخت بدهی را فراهم می‌نماید؛ غم و اندوه را از بین می‌برد و چشم را نورانی می‌کند. (ثواب الاعمال، ص 42)
10-زیارت امام حسین(ع): امام باقر (ع) فرموده است: شیعیان ما را به زیارت قبر حسین‌بن علی(ع) فرمان دهید؛‌ زیرا زیارت آن حضرت، روزی را زیاد و عمر را طولانی و بدهی‌ها را دور می‌سازد و رفتن به زیارتش بر هر مؤمنی که امامت امام حسین(ع) را پذیرفته است، واجب است. (کامل الزیارات، ص 284)
11- بر و نیکی به دیگران: امام صادق(ع) می‌فرماید: البر یزید فی‌الرزق؛ نیکوکاری روزی را زیاد می‌کند. (کتاب الزهد، ص 33)
12- دائم الوضو بودن: به رسول خدا(ص) عرض شد: دوست دارم روزی‌ام زیاد شود. فرمودند: پیوسته با وضو باش تا روزیت فراوان شود. (کنزالعمال، ح 44154)
13- آسان‌گیری: امام علی(ع) می‌فرماید: العسر یفسد الاخلاق، التسهل یدر الارزاق؛ سخت‌گیری، اخلاق را فاسد، آسان‌گیری روزی‌ها را فراوان می‌کند. (غرر‌الحکم، ح 802 و 803) حافظ هم می‌سراید: گفت: آسان‌گیر بر خود کارها کز روی طبع / سخت‌می‌گیرد جهان بر مردمان سخت‌کوش.
14- خمس و زکات: دادن زکات و حقوق شرعی موجب برکت و افزایش روزی است؛ زیرا زکات به معنای نمو و رشد و بالندگی است و برخلاف ظاهر آن، که مال از دست می رود موجب افزایش و برکت آن است. امام باقر(ع) می‌فرماید: الزکاه تزید فی‌الرزق؛ زکات‌دادن، روزی را زیاد می‌کند.(امالی طوسی، ص 296)
15- صدقه: در همین رابطه در آیات و روایات صدقه به عنو.ان یکی از عوامل افزایش روزی و برکت آن مطرح شده است. پیامبر(ص) می‌فرماید: اکثروا من الصدقه ترزقوا؛ صدقه زیاد بدهید، تا خداوند به شما روزی بدهد. (بحارالانوار، ج 77، ص 176، ح 10)
16- ترک گناه و اجتناب از آن: اگر کسی گناه کند روزی‌اش کم می‌شود و چنانکه از آیه 96 سوره اعراف به دست می‌آید آسمان و زمین از بخشش خودداری می‌کنند. پس ترک گناه موجب ریزش باران رحمت الهی و برکت و افزایش روزی خواهد بود. امام باقر(ع) نیز براساس آیات پیش گفته و مانند آن می‌فرماید: بنده گناه می‌کند و به سبب آن، روزی از او گرفته می‌شود. (کافی، ج 2، ص 270، ح 8)
17- استغفار کردن: امام علی(ع) در این باره فرموده است: اذا ابطات الارزاق علیک فاستغفرالله یوسع علیک فیها؛ هرگاه در روزی تو تأخیر و تنگی پدید آمد، از خداوند آمرزش بخواه تا روزی را بر تو فراوان کند. (تحف‌العقول، ص 174)
امیر مؤمنان امام علی(ع) در یک کلام نورانی، بسیاری از این عوامل را مطرح کرده و می‌فرماید: دو نماز (ظهر با عصر و مغرب با عشا) را با هم خواندن، تعقیب بعد از نماز صبح و عصر، صله‌رحم، نظافت حریم خانه، همدردی و یاری نمودن برادر (دینی)، سحرخیزی در طلب روزی، استغفار، امانت‌داری، حق‌گویی، اجابت دعوت مؤذن، صحبت نکردن در توالت، ترک حرص، تشکر از ولی‌نعمت، پرهیز از قسم دروغ، شستن دست قبل از غذا، خوردن آنچه بیرون از سفره می‌افتد، روزی را زیاد می‌کنند و کسی که هر روز سی‌مرتبه خدا را تسبیح بگوید، خدای عزوجل هفتاد نوع بلا را از او دور می‌کند که آسانترین آن فقر است. (خصال، صدوق،  505)