شیوه تاثیرگذار تبلیغ اسلام؛ شخصیت مبلغ

بسم الله الرحمن الرحیم

رساندن کامل یک پیام به دیگری به ویژه اگر از اموری باشد که دشواریاب برای انسان و باب میلش نباشد، هنر است. از آموزه های قرآنی این معنا به دست می آید که این هنر تنها در مبلغانی فراهم می آید که ویژگی های خاصی در شخصیت فردی داشته و از مهارت های خاصی نیز بهره بگیرند. نویسنده در این مطلب بر آن است تا بخشی از این ویژه های فردی و مهارتی را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

هنر تبلیغ

واژه «تبليغ» ، از ريشه «بلوغ» و «بَلاغ» به معناى رساندن كاملِ پيام ، خبر ، انديشه و سخن به ديگرى است و «مبلّغ» ، كسى است كه با همه توان ، تلاش مى كند تا موادّ تبليغى همراه خود را به مقصد نهايى كه همان انديشه و دل مخاطب است، برساند. (مفردات ألفاظ القرآن الکریم، راغب اصفهانی، ص ۱۴۴ مادّه «بلغ»)

واژه «تبليغ» و مشتقّات آن در قرآن كريم ۲۸ بار به كار رفته است . البته عناوين ديگرى نيز مانند : هدايت ، دعوت ، موعظه ، تبشير ، تخويف ، اِنذار ، امر به معروف و نهى از منكر با عنوان تبليغ ، ارتباطى نزديك دارند؛ امّا هيچ يك ، از بار فرهنگى واژه «تبليغ» در انتقال پيام ها برخوردار نيستند .

براساس آموزه های وحیانی اسلام، رساندن پيام هاى سازنده خداوند مهربان به انديشه و دل مردم، مهم ترين وظيفه پیامبران(ع) و پیروان آنان است. خداوند خطاب به پیامبر(ص) می فرماید: إِنْ عَلَيْكَ إِلَّا الْبَلَاغُ ؛ جز رساندن پيام، بر عهده تو نيست.(شورا، آیه ۴۸ و هم چنین مائده، آیه 67)

هم چنین خداوند به مسلمانان فرمان می دهد که گروهی باید مسئولیت تبلیغ را به عنوان یک مسئولیت اجتماعی به عهده گیرند و مردم را به اسلام دعوت کرده و عقاید و احکام اسلامی را به طور کامل به گوش دیگران برسانند.

خداوند به مومنان می فرماید: و شايسته نيست مؤمنان ، همگى براى جهاد كوچ كنند . پس چرا از هر فرقه اى از آنان ، دسته اى كوچ نمى كنند تا دسته اى بمانند و در دين ، آگاهى پيدا كنند و قوم خود را ـ وقتى به سوى آنان باز گشتند ـ ، بيم دهند ، باشد كه آنان از مجازات خداوند بترسند؟!. (توبه، آیه 122)

و در جایی دیگر نیز می فرماید: و بايد از ميان شما گروهى مردم را به نيكى دعوت كنند و به كار شايسته وا دارند و از زشتى باز دارند ، و آنان همان رستگاران اند. ( آل عمران، آیه 104)

پیامبر(ص) نیز می فرماید: آگاه باشيد ! من اين سخن را تكرار مى كنم : هان ! نماز را به پاى داريد و زكات بپردازيد و امر به معروف و نهى از منكر كنيد . بدانيد كه اساس امر به معروف و نهى از منكر ، آن است كه به سخن من بينجامد و آن [سخن] را به كسى كه حاضر نيست ، برسانيد و او را به پذيرش آن ، فرمان دهيد و از مخالفتش باز داريد كه آن ، فرمانى از جانب خداوند و من است .( بحار الأنوار : ج ۳۷ ص ۲۱۵ ح ۸۶ )

در آموزه های قرآنی میان نبی و رسول تفاوت نهاده است؛ زیرا مسئولیت نبی دریافت اخبار یعنی نباء است که مهم ترین و عظیم ترین آن ها، قیامت و حساب و کتاب آن و معاد است. نبی از غیب خبر می آورد و خبر می دهد(هود، آیه 49؛ یوسف، آیه 102 و آیات دیگر)، اما رسول افزون بر دریافت اخبار موظف است که چندین مسئولیت دیگر را به عهده گیرد که از جمله آن ها دعوت و تبلیغ و دریافت شریعت و جامعه سازی است. از این روست که حضرت موسی(ع) پس از آن که افزون بر نبوت، مسئولیت رسالت به سوی فرعون و قبطیان و یهودیان را به عهده گرفت، از خداوند درخواست ابزارهای خاص چون شرح صدر و طلاقه لسان و مانند آن را می خواهد تا بتواند مسئولیت تبلیغ را به عهده گیرد.(طه، آیات 23 تا 30)

اصولا انجام مسئولیت رسالت و تبلیغ، نیازمند کسب پنج عامل و عنصر اصلی ۱ . انگيزه مبلّغ ، ۲ . محتواى تبليغ ، ۳ . ويژگى هاى مبلّغ ، ۴ . ابزارهاى تبليغ ، و ۵ . شيوه تبليغ است. هر یک از این عناصر و عوامل اگر مناسب و به جا نباشد، شکست در تبلیغ را موجب می شود. در این میان محتوای تبلیغ و نقش مبلغ را باید بیش از دیگر عوامل تاثیرگذار ارزیابی کرد. از این روست که وقتی از هنر تبلیغ سخن به میان می آید، به نقش کلیدی و اساسی مبلغ اشاره می شود که گاه حتی پیام باطلی را به خورد مخاطب می دهد و او را همراه پیام خود می کند.

محتوای والای اسلام

اسلام از نظر محتوای کامل ترین پیام را با خود دارد. پس مشکلی از نظر محتوای پیام وجود ندارد که بتوان گفت محتوای پیام اسلام عامل شکست مبلغ در تبلیغ است؛ زیرا پیام اسلامی مطابق فطرت انسانی است.(روم، آیه 30) به این معنا که عقاید و رفتاری که اسلام آورده، مطابق فطرت است و عقل انسانی آن را می پذیرد و قلب آدمی بدان گرایش دارد، حتی اگر موجب محدودیت هایی در رفتار آدمی شود و برای او خطوط قرمزهایی چون نواهی و تکالیف سخت و شدیدی چون واجبات و فرائض وضع کند؛ زیرا انسان عاقل و خردمند می داند که این محدودیت ها و تکالیف در خدمت رشد و بالندگی فردی و اجتماعی او و نیز هم نوعان اوست و مصالح عالی در واجبات و مفاسد عالی در نواهی دیده شده که این احکام را برای اعمال و رفتار ما موجب شده است.

به سخن دیگر، وقتی انسان با علل شرایع و فلسفه احکام آشنا می شود و در می یابد که در پس هر حکم واجبی ، مصلحتی و در پشت هر نهی، مفسده ای است، به طور طبیعی می پذیرد که به واجب هر چند سخت و تکلیف آور پای بند باشد و از نهی شده پرهیز کند تا مصالح کسب و از مفاسد در امان بماند.

انگیزه و اهمیت تبلیغ

مبلغ باید انگیزه ای قوی در تبلیغ داشته باشد تا موفیقت، رفیق و قرین راه او گردد. برای ایجاد انگیزه قوی دانستن و شناخت محتوا و آثار تبلیغ بسیار کلیدی و اساسی است. مبلغ هر چه نسبت به آثار تبلیغ محتوای عمل و افکار خود بهتر و بیش تر بدانند، انگیزه ای قوی تر در مسئولیت تبلیغ خواهد داشت.

از این روست که در آیات و روایات به آثار تبلیغ و اهمیت آن توجه داده شده تا انگیزه را در مبلغ بر انگیزاند و او را به این کار ترغیب و تشویق نماید. به عنوان نمونه خداوند در آیه 159 سوره بقره تبلیغ دین اسلام را همان حیات واقعی می داند. به این معنا که با تبلیغ اسلام زندگی و حیات در کالبد انسان دمیده می شود و روح می گیرد. به سخن دیگر، این اسلام همانند روحی است که حیات و زندگی به کالبد انسانی می دهد؛ زیرا فاقد اسلام و ایمان در حقیقت مرده ای بیش نیست.( انفال ، آیه ۲۴ ؛ مائده، آیه 32؛ و نیز تفسير العيّاشي : ج ۱ ص ۳۱۳ ح ۸۸ ، بحار الأنوار : ج ۲ ص ۲۱ ح ۶۱ )

هم چنین تبلیغ اسلام در آیات قرآنی به عنوان نصرت و یاری خداوند بیان شده است(محمد، آیه 7؛ صف، آیه 14) پس مبلغ خود را می بایست در مقام یاری کننده خدا بداند و به این مقام نصرت افتخار کند؛ زیرا به طور طبیعی، این عملش، نصرت خداوند را نیز نصیب و بهره او خواهد ساخت.

تبلیغ دین اسلام هم چنین زبان او را در آخرت و قیامت گویا می سازد. امام باقر (ع) می فرماید: هر كس ما را با زبانش بر ضدّ دشمنانمان يارى رسانَد ، خداوند در هنگام حضور بنده در پيشگاهش ، زبان او را براى بيان عذر ، گويا مى سازد.( بحار الأنوار: ج ۲ ص ۱۳۵ ح ۳۶ )

از نظر قرآن،‌ تبلیغ اسلام از مصادیق نیکوکاری و احسان است. خداوند می فرماید: وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِّمَّن دَعَا إِلَى اللَّهِ وَ عَمِلَ صَالِحًا وَ قَالَ إِنَّنِى مِنَ الْمُسْلِمِينَ؛ «و كيست خوش گفتارتر از آن كس كه به سوى خدا دعوت نمايد و كار نيك كند و گويد : «من در برابر خدا از تسليم شدگانم»» ؟(فصلت، آیه 33)

پیامبر(ص) نیز در این باره می فرماید: خداوند ، شاد گردانَد آن بنده اى را كه سخنم را بشنود و بفهمد و حفظ كند و به كسى كه آن را نشنيده ، برساند !( بحار الأنوار : ج ۲ ص ۱۴۸ ح ۲۲) پیامبر(ص) مبلغ را خلیفه خود(مجمع البيان : ج ۲ ص ۸۰۷)، بهترین فرد امت(كنز العمّال : ج ۱۰ ص ۱۵۲ ح ۲۸۷۷۹ )، فرستادگان خداوند سبحان ، مترجمان حق و سفيران بين خالق و خلق (غرر الحكم : ج ۴ ص ۹۹ ح ۵۴۳۳ ) هستند.

امام کاظم(ع) عالم مبلغ را از عابد زاهد برتر دانسته و می فرماید: دين شناسى كه يكى از ايتام ما را ـ كه از ما دور و از ديدار ما محروم اند ـ با آموزش آنچه مورد نياز اوست ، نجات دهد ، براى ابليس از هزار عابد ، دردآورتر است؛ زيرا همّت عابد ، تنها خودِ اوست ، در حالى كه همّت دين شناس ، در كنار خود ، مرد و زن از بندگان خدايند تا آنان را از دست ابليس و لشكريان او نجات بخشد . بدين خاطر است كه او نزد خداوند ، از يك ميليون مرد و يك ميليون زن عابد ، برتر است .( بحار الأنوار : ج ۲ ص ۵ ح ۱۰ )

از نظر آموزه های اسلامی، مبلغ دین به مانند یک امت محشور می شود(بحار الأنوار : ج ۶۸ ص ۱۲۹ ح ۶۰ ) یعنی شخص به تنهایی در حکم یک امت است و ثوابی چنین زیاد خواهد برد؛ زیرا با پیروانی که پس از تبلیغ اسلام ایجاد می شود، این ها در حقیقت او را به یک امت تبدیل می کنند و همه امت یک طرف و او به تنهایی یک امت است.

اصولا انسانی که حقی را یافته و می داند دوست دارد که آن را به دیگران نیز برساند و از گسترش و شیوع حق در جان و جامعه و جهان خشنود می شود.( الفردوس : ج ۴ ص ۸۴ ح ۶۲۶۲ )

مبلغ با محبوب کردن خداوند در نزد مردمان محبوب خداوند می شود. پیامبر(ص) در این باره می فرماید: خدا را براى مردم ، محبوب سازيد تا خداوند ، شما را دوست داشته باشد .( كنز العمّال : ج ۱۵ ص ۷۷۷ ح ۴۳۰۶۴ .)

یادآوری این نکته نیز در تشویق و ترغیب انسان برای تبلیغ و ایجاد انگیزه در مبلغان مفید خواهد بود که پیامبر(ص) فرموده است: مَن عَلَّمَ عِلما فَلَهُ أجرُ مَن عَمِلَ بِهِ ، لا يَنقُصُ مِن أجرِ العامِلِ؛ هر كس دانشى را تعليم دهد ، پاداش آن كه به آن عمل كند ، از آنِ اوست ، بى آن كه از پاداش عمل كننده كاسته شود .( سنن ابن ماجة : ج ۱ ص ۸۸ح ۲۴۰) پیامبر(ص ) هم چنین می فرماید: امر كننده به معروف ، به سانِ انجام دهنده آن معروف است.( كنز العمّال : ج ۳ ص ۷۳ ح ۵۵۵۲)

ویژگی های شخصیتی مبلغ

برای تاثیرگذاری و موفقیت در تبلیغ، شخصیت و ویژگی های شخصیتی او بسیار مهم است. از این روست که خداوند برترین مردمان را برای تبلیغ دین اسلام در طول تاریخ برگزیده است. این افراد مردمانی ناصح و امین بودند و خیرخواهانه امانت الهی که برای رشد و کمال مردمان لازم است به گوش مردمان می رسانیدند و بدان دعوت می کردند.(اعراف، آیات 59 تا 68؛ یس، آیات 13 تا 27؛ غافر، آیات 28 تا 34 و آیات بسیار دیگر)

امیرمومنان (ع) در توصیف ویژگی پیامبر(ص) به ویژگی های شخصیتی ایشان در تبلیغ اسلام اشاره کرده و می فرماید: خداوندا ! به محمّد ـ كه درود تو بر او و خاندانش باد ـ از هر كرامتى، برترينِ آن را عطا كن… . شهادت مى دهيم كه او رسالت را ابلاغ كرد و خيرخواهى را به انجام رسانيد و براى امّت ، كوشش نمود .( بحار الأنوار : ج ۹۸ ص ۱۲۷ ح ۳ )

رسالت مبلغ این است که فطرت و عقل مردم را برانگیزاند و آنان را به سوی الهامات قلبی سوق دهد که هدایت گر است. به این معنا که تذکر و یادآوری حقایقی است که هر شخص در وجودش دارد و به دلایلی چون شبهات و وسوسه ها و گناهان این حقایق نهان شده و دسیسه و دفن گردیده است. از این رو، تلاش او باید مبتنی بر فطرتی باشد که خود داراست و آن پاکی و صفای فطرت را که با علم و تزکیه در خود برانگیخته به دیگران برساند و فطرت ایشان را نیز بیدار کرده و عقل ایشان را فروزان نماید. خداوند در بیان رسالت محمد مصطفی(ص) می فرماید: «و اين قرآن را به سوى تو فرود آورديم تا براى مردم ، آنچه را به سوى ايشان نازل شده است ، توضيح دهى ؛ و اميد كه آنان بينديشند» .(نحل، ایه 44)

امیرمومنان علی(ع) در تبیین این معنا می فرماید: پس [خداوند] ، فرستادگان خود را ميان ايشان بر انگيخت ، و پيامبرانش را يك به يك به سوى آنان فرستاد تا پيمان فطرتش را از آنان ، باز ستانند ، و نعمت فراموش شده خدا را به يادشان آورند و با تبليغ ، حجّت را بر آنان تمام كنند ، و انديشه هاى پنهان آنان را بر انگيزانند ، و نشانه هاى قدرت [الهى ]را به آنان نشان دهند .( نهج البلاغة : الخطبة ۱ )

پس مبلغ می بایست همانند طیب و پزشک به بالین بیمار رود و آنان را درمان نماید. چنان که امیرمومنان علی(ع) در جایی دیگر درباره این ویژگی مبلغ الهی اسلام یعنی پیامبر(ص) می فرماید: طبيبى بود كه با طبابتش در گردش بود . مرهم هاى خود را محكم به كار مى بست ، و داغ هاى خود را بر زخم ها مى نهاد و هر آن جا كه نيازْ اقتضا داشت ، اعم از قلب هاى نابينا ، گوش هاى ناشنوا و زبان هاى گُنگ ، به كارش مى بست . با داروهايش جايگاه هاى غفلت و موارد سرگردانى [مردم] را مى جُست .( نهج البلاغة : الخطبة ۱۰۸)

از آن جایی که تبلیغ اسلام،‌ تبلیغ نور است، باید خود شخص نیز نورانی باشد و اگر خودش مانند پیامبر(ص) نورانی نباشد و نورانیتی از ایمان و اسلام نداشته باشد نمی تواند تاثیرگذار باشد. از این روست که خداوند وقتی از دعوت پیامبران سخن به میان می آورد، از نورانیت خود آنان و دعوتشان سخن به میان می آورد که مردمان را از ظلمت به نور می برد.(ابراهیم، آیات 1 و 5؛ مائده، آیه 16 و آیات دیگر) پس هر مبلغ اسلامی می بایست خود به نورانیتی دست یابد تا این نور را به دیگران بتواند منتقل کند و مردمان را از ظلمات بیرون آورد.

اهل غیب و شهود غیبی باشد تا بتواند از غیب خبر دهد و سخنش درباره غیب تاثیرگذارباشد. کسی که خودش اهل یقین نباشد و یا در یکی از سه مرتبه علم الیقین و عین الیقین و حق الیقین قرار نگرفته باشد، چگونه می تواند دیگران را به غیب دعوت کند که مسئولیت پیامبری و تبلیغ بر اساس آیه 18 سوره فاطر است.

هم چنین مبلغ می بایست عالم و فقیه و دانا به تمام دین باشد.( كنزالعمّال : ج ۳ ص ۸۴ ح ۵۶۱۲ ) وگرنه کسی که بعضی از علم دین را می داند در بیان حقیقت دنیا به بدعت می افتد و گرفتار می شود و نه تنها شبهه ای را پاسخ گو نخواهد بود بلکه شبهه ساز خواهد شد. امام علی(ع) نیز می فرماید: از آنچه احاطه علمى بِدان ندارى ، خبر مده .( غرر الحكم : ج ۶ ص ۲۶۵ ح ۱۰۱۷۹)

هم چنین مبلغ می بایست از نظر شخصیتی به گونه ای باشد که به خودش دعوت نکند بلکه به توحید و خدا دعوت نماید.(انبیاء، ایه 25 و ایات دیگر) دعوت به خود همانند دعوت به طاغوت و معبودهای دروغین است(نحل، ایه 36) که امروز امری عادی شده است. دعوت به خود و طاغوت چیزی جز تفرقه افکنی میان مردم نیست، در حالی که دعوت به خدا و توحید، همان دعوت به اتحاد و وحدت امت نیز است.(انبیاء، آیه 92)

هم چنین شخصیت مبلغ می بایست متعادل باشد(شمس، آیه 7) و مردم را نیز به تعادل و عدالت بخواند و دعوت نماید.(حدید، آیه 25)

از نظر آموزه های قرآنی انسانی که خود به کمال رسیده و از نظر علمی و تزکیه خودساخته باشد می تواند مبلغ موثری باشد؛ زیرا وقتی از دام شبهات علمی و شهوات عملی رسته است می تواند دستگیر دیگران باشد. پس کسی که خود گرفتار قید و بندهای شهوت و اسیر شبهه و شهوت است نمی تواند دیگری را از بندها رها سازد. از این کسی که گرفتار شهرت و محبت و علاقه به دنیا و خانه و کاخ و اسیر زن و بچه و مانند آن نمی تواند دیگری را به آزادی بخواند و بندها را از پای مردمان بگسلد.(آل عمران، آیه 64؛ اعراف، آیه 157)

مبلغ هم چنین باید مردم شناس باشد. پیامبر(ص) می فرماید: مردم را معدن هايى مى يابيد . پس نيكان آنان در دوران جاهليت ، در صورت دين شناس شدن ، نيكان در دوران اسلام هستند ، و در ميان بهترينْ مردم در اسلام ، كسانى را مى يابيد كه پيش از پذيرش اسلام ، ناخشنودترينِ مردم نسبت به اسلام بودند ، و در ميان بدنهادان ، دوچهره ها را مى بينيد . ( كنزالعمّال : ج ۱۰ ص ۱۵۳ ح ۲۸۷۸۱ )

امام علی(ع) نیز می فرماید: افراد ، سه دسته اند : عاقل ، احمق و بدكار . عاقل ، كسى است كه دين ، شريعت و مَنش اوست ، بردبارى ، سرشت او و انديشيدن ، خوى او . اگر از او پرسش شود ، پاسخ مى دهد و اگر سخن بگويد ، به صواب است و اگر بشنود ، پذيراست و اگر سخن بگويد ، راست مى گويد و اگر كسى به او اطمينان يابد ، وفادارى مى كند . و احمق ، كسى است كه اگر نيكى را به او يادآور شوند ، غافل است و اگر از نيكى دورش سازند ، دور مى شود و اگر به نادانى وادارش كنند ، نادانى مى كند و اگر سخن بگويد ، دروغ مى گويد ، و نمى فهمد ، هر چند كه تفهيمش كنند . و بدكار ، كسى است كه اگر به او امانت بسپارى ، خيانت مى كند و اگر همراهى اش نمايى ، مايه بدنامى ات مى شود و اگر به او اطمينان كنى ، برايت خيرخواهى نمى كند .( تحف العقول : ص ۳۲۳ )

زمان شناسی نیز از ویژگی های مبلغ است. امام علی(ع) می فرماید: مردم ، به زمانشان بيشتر شبيه اند تا به پدرانشان(خصائص الأئمّة عليهم السلام : ص ۱۱۵) امام صادق(ع) نیز می فرماید: شبهات ، به كسى كه زمان خود را بشناسد ، يورش نمى آورند .(الكافي : ج ۱ ص ۲۷ ح ۲۹)

شجاعت(احزاب، آیه 39)، شرح صدر و سعه صدر (طه، آیات 25 تا 28؛ شرح، ایه 1) آستانه بالای تحمل و صبر ( قلم، ایه 48) ، صداقت و راستگویی(بحار الأنوار : ج ۱۰۰ ص ۸۴ ح ۵۳ .)، خیرخواهی(اعراف، ایه 68)، رفق و مدارا(آل عمران، آیه 151) ، نرم گفتاری (طه، آیات 43 و 44) از جمله ویژگی های شخصیتی مبلغ است تا موفقیت قرین او گردد.