اجتماعیاخلاقی - تربیتیروان شناسیفرهنگیمعارف قرآنیمقالات

روش های تبلیغ در قرآن و روایات

بسم الله الرحمن الرحیم

تبلیغ در اسلام برای رساندن مهم ترین پیام های الهی است تا مردم را نسبت به وظیفه دنیوی در قبال ابدیت اخروی آماده کند. آموزه های اسلامی به ما می آموزد؛ چه شیوه ای را در پیش گیریم که مردم گرفتار تزیینات و تدلیس شیطانی نشده و دنیا برای آنان همه چیز نشود و شکوفه بی ثمر دنیا را بر میوه آخرت ترجیح ندهند. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی و اسلامی بر آن است تا راه ها رساندن پیام اسلام را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

روش های تلبیغ در قرآن

خداوند در آیات بسیاری به روش های تبلیغی پیامبران اشاره کرده است؛ زیرا مهم ترین مسئولیت پیامبران همان پیام رسانی از طرف خداوند به خلق است. بر این اساس با توجه به خصوصیات متنوع انسان ها و فهم و درک و دیگر شرایط و موانع پیام رسانی لازم است تا همه روش های شناخته و به کار گرفته شود. ازاین روست که می توان در آیات قرآنی روش های تبلیغی متفاوت و متنوعی را شناسایی کرد.

  1. تشویق به خردورزی و تعقل: در اسلام تعقل در جایگاه بسیار بلند مرتبه ای قرار گرفته است؛ زیرا اثبات وحی و معارف آن پیش شرط تعقل را می طلبد؛ زیرا اگر تعقل نباشد، نمی توان صحت و حقانیت وحی و امور مربوط به آن را اثبات کرد. در حقیقت عقل یک سیستم عاملی است که هم خود را پیشتبانی می کند و هم امکان بهره برداری از نرم افزارهای دیگر چون وحی و الهام و شهود و مانند آن را فراهم می آورد. البته عقل داشتن مانند داشتن یک سیستم عامل بسیار مناسب و کارآست، اما مهم تر از آن، تعقل یعنی به کار گیری درست این نظام عامل است. از این روست که در آیات قرآنی هماره از واژه عقل در هیات فعلی آن استفاده شده تا این گونه بهره گیری از عقل یعنی همان تعقل به عنوان ارزش مطرح شده باشد. در آیات قرآنی، یکی از اهداف و فلسفه های تبلیغ ، تشویق و ترغیب مردم به تعقل و تفکر برای فهم فلسفه وجودی آفرینش و مانند آن است. این گونه است که خداوند در آیات قرآنی از جمله 17 و 18 سوره زمر می فرماید: «پس بشارت ده به آن بندگان من كه به سخن ، گوش فرا مى دهند و بهترينِ آن را پيروى مى كنند . اينان ، كسانى هستند كه خدا آنان را راه نموده و اينان اند همان خردمندان» . هم چنین در آیه 242 سوره بقره می فرماید: كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ ءَايَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ؛ «خداوند ، آيات [ خود ] را اين گونه براى شما بيان مى كند . اميد كه بينديشيد» . بنابراین تشویق و ترغیب مردم به تعقل و خردآورزی برای کسب حکمت و فلسفه آفرینش و مانند آن از روش هایی است که قرآن برای رساندن پیام های خود بهره می گیرد. خداوند در آیه 10 سوره انبیاء در خصوص نزول کتب آسمانی و پیام های آن به مردم می فرماید: لَقَدْ أنزَلْنَا إلَيْكُمْ كِتَابًا فِيهِ ذِكْرُكُمْ أفَلَا تَعْقِلُونَ؛ در حقيقت ، ما كتابى به سوى شما نازل كرديم كه يادِ شما در آن است . آيا نمى انديشيد؟» البته همین مطلب را می توان از آیات دیگر قرآن از جمله آیه 72 سوره بقره و 80 سوره مومنون به دست آورد. امام کاظم (ع) ضمن یک حدیث طولانی می به هشام فرماید: اى هشام! خداوند ، پيامبران و فرستادگانش را به سوى بندگان خود نفرستاد ، مگر براى اين كه در باره خدا تعقّل كنند . بنا بر اين ، آنان كه پذيرششان [از دعوت پيامبران] بهتر است ، شناختشان بهتر است ، و آنان كه خداشناس ترند ، خردشان نيكوتر است ، و آنان كه خردشان كامل تر است ، مقام و درجه شان در دنيا و آخرت ، بالاتر است . «أيُّكُمْ أحْسَنُ عَمَلًا» (بحار الأنوار : ج ۱ ص ۱۳۲ ح ۳۰ ) هم چنین قتاده می گوید در باره آیه از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله پرسيدم . فرمود : «مى گويد : كدام يك از شما خردش نيكوتر است ؟» . سپس فرمود : «آن كه از شما خردش كامل تر است ، از خدا پروادارتر است ، و در مواردى كه خداوند ، امر يا نهى كرده ، نيكونظرترينِ شماست»(مجمع البيان : ج ۱۰ ص ۴۸).
  2. تشويق به آوردن دليل روشن و برهان: از دیگر روش هایی که در قرآن و روایات بیان شده، تشویق به آوردن بینات و ادله است. به این معنا که در چارچوب رویکرد عقلانی، می بایست هر مطلبی مبتنی بر دلیل روشن و برهان قاطع باشد. چنان که خداوند خود در آیات قرآنی بلکه در تمام کتب آسمانی این گونه عمل کرده است؛ زیرا در آیات قرآنی هماره سخن و پیام مبتنی بر بینات و ادله است. خداوند خود در آیاتی از جمله 138 سوره آل عمران می فرماید: هَذَا بَيَانٌ لِّلنَّاسِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةٌ لِّلْمُتَّقِينَ؛ اين [ قرآن ] براى مردم ، بيانى ، و براى پرهيزگاران ، ره نمود و اندرزى است. و هم چنین در آیه 42 سوره انفال می فرماید: تا كسى كه [ بايد ] هلاك شود ، با دليلى روشن ، هلاك گردد و كسى كه [ بايد ] زنده شود ، با دليلى روشن ، زنده بماند ، و خداست كه در حقيقت ، شنواى داناست» .و در آیات 43 و 44 سوره نحل نیز فرموده است: «و پيش از تو [ هم ] جز مردانى را كه بديشان وحى مى كرديم ، گسيل نداشتيم . پس اگر نمى دانيد، از پژوهندگان كتاب هاى آسمانى جويا شويد ؛ [ زيرا آنان را ] با دلايل آشكار و نوشته ها [ فرستاديم ] و اين قرآن را به سوى تو فرود آورديم ، تا براى مردم ، آنچه را به سوى ايشان نازل شده است ، توضيح دهى . و اميد كه آنان بينديشند» . آیات دیگری چون 57 و 157سوره انعام و 14 سوره محمد (ص) و 159 سوره بقره و 66 سوره غافر و 63 سوره زخرف و ده ها آیه دیگر نیز همین مطلب را تایید می کند. امیرمومنان علی(ع) می فرماید: پس بترسيد از خدايى كه با اندرز خود ، شما را سود بخشيد و با پيام خويش به شما اندرز داد و با نعمتش شما را نواخت . پس جان هاى خود را به عبادت و بندگىِ او در آوريد و حقّ اطاعت او را بگزاريد .( نهج البلاغة : الخطبة ۱۹۸)
  3. جدال احسن: كمك گرفتن از مجادله پسنديده، از دیگر روش های پیام رسانی است؛ زیرا برخی از مردم اهل دلیل و برهان نیستند و باید در یک درجه پایین تر با آنان سخن گفت تا مطلب برای آنان قابل پذیرش باشد. خداوند در آیاتی از جمله 125 سوره نحل می فرماید: با حكمت و اندرزِ نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آنان به آن [ شيوه اى ] كه نيكوتر است ، مجادله نما . در حقيقت ، پروردگار تو به [ حال ] كسى كه از راه او منحرف شده ، داناتر ، و او به [ حال ] راه يافتگان [ نيز ] داناتر است» . هم چنین در آیه 46 سوره عنکبوت می فرماید: «و با اهل كتاب ، جز به آن [ شيوه اى ] كه بهتر است ، مجادله مكنيد ـ مگر [ با ] كسانى از آنان كه ستم كرده اند ـ و بگوييد : به آنچه به سوى ما نازل شده و [ آنچه ] به سوى شما نازل گرديده ، ايمان آورديم و خداى ما و خداى شما يكى است و ما تسليم اوييم» امیرمومنان علی(ع) نیز می فرماید: جوانانتان را به بحث و مجادله كردن ، و ميان سالانتان را به انديشيدن ، و پيرانتان را به خاموشى گزيدن ، سفارش كنيد .( شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد : ج ۲۰ ص ۲۸۵ ح ۲۶۰ ) پس توجه به شخصیت و نیز سن و سال افراد و درک و فهم ایشان باید از روش های گوناگون تبلیغ بهره گرفت و با همه به یک روش سخن نگفت. امام صادق عليه السلام به عبد الرحمان مى فرمود : «اى عبد الرحمان! با مردم مدينه بحث هاى كلامى كن ؛ زيرا من دوست دارم كه در ميان شيعه ، مانند تو ديده شود» .( بحارالأنوار : ج ۲ ص ۱۳۶ ح ۴۲ )
  4. استفاده از مثل ها: با توجه به تفاوت ادارک و فهم مردم و نیز تبیین امور عقلانی لازم است تا از تمثیل و مثل استفاده کرد. از این روست که در قرآن و روایات یکی از مهم ترین روش های تبلیغی را تشويق به انديشيدن در مَثَل هاى قرآن ومراجعه به اهل بيت عليهم السلام در باره آنها معرفی کرده است. خداوند از ضرب المثل و مثل برای بیان مطالب استفاده کرده و آن را شیوه و روشی موثر می داند. خداوند در آیه 58 سوره روم می فرماید: و به راستى در اين قرآن براى مردم ، از هر گونه مَثَلى آورديم ، و چون براى ايشان آيه اى بياورى ، آنان كه كفر ورزيده اند ، حتماً خواهند گفت : شما جز بر باطل نيستيد» امام باقر(ع) در تاثیر مثل می فرماید: در قرآن براى مردم ، مَثَل ها زده شده و خداوند با آنها ، پيامبرش و ما را مخاطب ساخته است . بنا بر اين ، جز ما كسى آن را نمى داند . (تفسير القمّي : ج ۲ ص ۴۲۵) امام صادق(ع) نیز می فرماید: مَثَل هاى قرآن ، فوايدى دارند . پس ، در آنها دقّت نظر كنيد ، و در معانى آنها بسيار انديشه و تدبّر نماييد ، و از كنارشان نگذريد.( رياض السالكين : ج ۵ ص ۴۶۱) خداوند در آیه 89 سوره اسراء از نينديشيدن در مَثَل هاى قرآن نهی کرده و فرموده است: «و به راستى ، در اين قرآن ، از هر گونه مَثَلى ، گوناگون آورديم ؛ ولى بيشتر مردم ، جز سرِ انكار ندارند» . از جمله مثل های قرآنی می توان به آیه 35 سوره نور اشاره کرد که درباره خداوند می فرماید: خدا نور آسمان ها و زمين است . مَثَلِ نور او ، چون چراغدانى است كه در آن ، چراغى ، و آن چراغ ، در شيشه اى است . آن شيشه ، گويى اخترى درخشان است كه از درخت خجسته زيتونى كه نه شرقى است و نه غربى ، افروخته مى شود . نزديك است كه روغنش ـ هر چند بِدان آتشى نرسيده باشد ـ روشنى بخشد . روشنى بر روى روشنى است . خدا هر كه را بخواهد ، با نور خويش هدايت مى كند ، و اين مَثَل ها را خدا براى مردم مى زند و خدا به هر چيزى داناست» . یا در آیه 17 سوره رعد درباره حق و باطل این گونه مثل آورده است: خدا نور آسمان ها و زمين است . مَثَلِ نور او ، چون چراغدانى است كه در آن ، چراغى ، و آن چراغ ، در شيشه اى است . آن شيشه ، گويى اخترى درخشان است كه از درخت خجسته زيتونى كه نه شرقى است و نه غربى ، افروخته مى شود . نزديك است كه روغنش ـ هر چند بِدان آتشى نرسيده باشد ـ روشنى بخشد . روشنى بر روى روشنى است . خدا هر كه را بخواهد ، با نور خويش هدايت مى كند ، و اين مَثَل ها را خدا براى مردم مى زند و خدا به هر چيزى داناست» . در آیات قرآنی برای بسیاری از مسایل عقلانی و معارف بلند عرفانی از مثل استفاده شده تا این گونه مطلب به ذهن آید و تقریب گردد.
  5. استفاده از سوگند و قسم: در برخی از امور مهم است که خداوند به روش سوگند استفاده کرده است. به عنوان نمونه پس از چندین سوگند درباره ماهیت نفس انسانی و این گونه معتدل و مستوی آفریده شده و الهامات تقوایی و فجوری دریافت می کند اشاره کرده است.(شمس،آیات 7 تا 10) خداوند در آیات 1 تا 8 سوره ذاریات در تبیین ارزش قرآن به سوگند متوسل می شود و می فرماید: «سوگند به بادهاى ذرّه افشان ، و ابرهاى گرانبار ، و سَبُك سِيران ، و تقسيم كنندگان كار[ ها] ، كه آنچه وعده داده شده ايد ، راست است و [ روز ] پاداش ، واقعيت دارد . سوگند به آسمان مشبّك ، كه شما [ در باره قرآن ] در سخنى گوناگونيد» . و در آیات 75 تا 79 سوره واقعه نیز می فرماید: «نه[ چنين است كه مى پنداريد ]! سوگند به جايگاه هاى [ ويژه و فواصل معيّن ] ستارگان ـ و اگر بدانيد ، آن سوگندى سخت بزرگ است ـ كه اين [ پيام ] ، قطعاً قرآنى است ارجمند ، در كتابى نهفته ، كه جز پاك شدگان ، به آن دست نمى زنند» . و در آیات 1 تا 9 سوره نازعات نیز می فرماید: «سوگند به آسمانِ آكنده از برج ، و به روزِ موعود ، و به گواه و موردِ گواهى . مرگ بر گروه [آتش افروز در ]خندق ؛ همان آتش مايه دار [ و انبوه] ، آن گاه كه آنان بالاى آن [ خندق به تماشا ]نشسته بودند ، و خود بر آنچه بر [ سرِ ] مؤمنان مى آوردند ، گواه بودند ، و بر آنان عيبى نگرفته بودند ، جز اين كه به خداى ارجمند ستوده ، ايمان آورده بودند!» .

این ها نمونه هایی از روش هایی است که خداوند برای تبلیغ اسلام به خلق استفاده کرده است. جالب این که با توجه به این که مردم معادن مختلفی از زر و سیم و مس و مانند آن هستند برای بیان هر مطلبی و برای هر مخاطبی از روش هایی گوناگون استفاده کرده است. مبلغ آن است که از همه روش ها با توجه به متقضیات و مکان و شرایط و مخاطب عمل کند. پس مخاطب شناسی و موقعیت شناسی و مانند آن بسیار با اهمیت است. سخن درباره روش های قرآنی برای پیام رسانی و ابلاغ کامل یک پیام به مخاطب بسیار است ولی به همین اصول اساسی و بنیادین بسنده می شود و بقیه مطالب به وقتی دیگر سپرده می شود. به امید این که بتوانیم پیام اسلام را به خوبی درک کرده و در چارچوب اهداف خداوند و خلق عمل و رفتار کنیم و مسئولیت خودرا به خوبی شناخته و بدان عمل نماییم.

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا