چشم پرکن های دنیا

بسم الله الرحمن الرحیم

ریاورزی و سالوس گری از رذایل اخلاقی است که دین و ایمان آدمی را می زداید و همه کارهای نیک را تباه می سازد. شکی نیست که ریا با اخلاص و تواضع سازگاری ندارد،‌ چنان که با قناعت و زهد و پارسایی نیز میانه ای ندارد. چشم پرکن ها، هم در رفتار آدمی است و هم در آرایه ها و زینت های دنیوی. این گونه است که آدمی در دامی می افتد که جز شقاوت و بدبختی ابدی ثمری ندارد. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی بر آن است تا علل و آثار این منش پست اخلاقی و رفتاری را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

تباهکاری برآیند ریاکاری

زاهدی مهمان پادشاهی بود. چون به طعام بنشستند کمتر از آن خورد که ارادت او بود و چون به نماز برخاستند بیش از آن کرد که عادت او تا ظنّ صلاحیت در حق او زیادت کنند.

ترسم نرسی به کعبه ای اعرابی

کین ره که تو می روی به ترکستان است.

چون به مقام خویش آمد سفره خواست تا تناولی کند. پسری صاحب فراست داشت، گفت: ای پدر! مگر در مجلس سلطان طعام نخوردی؟! گفت: در نظرایشان چیزی نخوردم که به کار آید. گفت: نماز راهم قضا کن که چیزی نکردی که به کارآید.

ای هنرها گرفته برکف دست، عیبها برگرفته زیر بغل

تاچه خواهی خریدن ای مغرور! روز درماندگی به سیم دغل. (گلستان، سعدی، باب دوم در اخلاق دروشیان، حکایت ششم، نسخه فروغی)

از این حکایت به روشنی دانسته می شود که ریاکاری با تباهکاری همراه است. پس انسان ریاکار با همه رنج ، درد و سختی که بر خود هموار می کند و نیکی بسیار می کارد، ولی در پایان جز تباهی درو نمی کند؛ زیرا همانند گاو چند من شیردهی است که با یک لگد سطل را بر می گرداند و همه شیر را بر زمین می ریزد.

بر اساس آموزه های اخلاقی و اسلامی، زمانی نیکوکاری پسندیده و ارزشمند است که همراه با اخلاص و به دور از هر گونه منت و اذیت و ریا و هر چیزی دیگری باشد که خلوص را از میان می برد و صداقت و راستی را مخدوش می سازد. خداوند در مورد یکی از کارهای نیک بشر که انفاق و صدقات و کمک مالی به دیگران است می فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِكُم بِالْمَنِّ وَالأذَى كَالَّذِي يُنفِقُ مَالَهُ رِئَاء النَّاسِ وَلاَ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لاَّ يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِّمَّا كَسَبُواْ وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، صدقه‏هاى خود را با منّت و آزار، باطل مكنيد، مانند كسى كه مالش را براى خودنمايى به مردم، انفاق مى‏كند و به خدا و روز بازپسين ايمان ندارد. پس مَثَلِ او همچون مَثَلِ سنگ خارايى است كه بر روى آن، خاكى نشسته‏ است، و رگبارى به آن رسيده و آن سنگ‏ را سخت و صاف بر جاى نهاده است. آن رياكاران‏ نيز از آنچه به دست آورده‏اند، بهره‏اى نمى‏برند و خداوند، گروه كافران را هدايت نمى‏كند.(بقره، آیه 264)

ریا و چشم پرکنی

"ریا" از مادّه "رأی" به معنای این است که شخص کاری را به انگیزه جلب توجه مردم انجام دهد.(ابن فارس؛ معجم مقاییس اللغة، المکتب الاعلام الاسلام، 1404 ه.ق، ج2، ص473) و نیز به معنای تظاهر و نشان دادن به غیر است.(قرشی، سید علی اکبر؛ قاموس قرآن، قم، دارالکتب اسلامیه، ششم، ج3، ص30)

در مصباح منیر آمده است: ريا از مادّه «رَوى» به معناى آشكار كردن عمل در نزد مردم است تا مردم آن را ببينند و به او گمان خير پيدا كنند.(المصباح، ج 1 – 2، ص 247، «روى»)

پس می توان گفت که ریاورزی نوعی تظاهر و از مصادیق نفاق و دورویی است؛ زیرا چیزی را می کند و نشان می دهد که در دل غیر از آن دارد. پس حسن فعلی با حسن فاعلی همراه نمی شود، در حالی که در اخلاص و حتی پذیرش هر عملی، این شرط مطرح است که کار نیک را با نیت نیک انجام دهد تا حسن فعل با حسن فاعل همراه شود.

بر اساس نوشته های موجود در کتب اخلاقی و فقهی ریا در امور عبادی محض و غیرعبادی خود را نشان می دهد. از این رو علمای اخلاق و فقیهان در تعریف اصطلاحی ریا گفته اند: ریا در اصطلاح به معنای این است که انسان کار خوبی انجام دهد و قصدش تظاهر و نشان دادن به مردم باشد نه برای خدا، خواه این کار عبادی محض مانند نماز باشد و خواه غیرعبادی محض مانند انفاق باشد.

در زبان فارسی ریاکار را سالوس می گویند و آن کسی است که برای خوشایند دیگران و شهرت و مانند آن کاری را انجام می دهد و از مصادیق ضرب المثل معروف است که می گوید: «سلام گرگ بی طمع نیست».

واژه "ریا" در قرآن پنج مرتبه آمده است. این واژه سه مرتبه به صورت مصدر و دو بار به صورت فعلی در همان معنای اصطلاحی به کار رفته است.(بقره، آیه 264؛ انفال، آیه 47؛ نساء، آیات 36 و 142؛ ماعون،‌ آیه 6)

از نظر قرآن ریاکاری انسان موجب می شود که انسان ها از حالت تعادل خارج شده و گرفتار تفاخر و تکاثر و اسراف و دیگر رفتارهای زشت شوند.

ریاکاری اختصاص به حوزه های اقتصادی ندارد، بلکه در هر کاری و رفتاری می تواند خود را نشان دهد. پس همان طوری که ریا کاری ممکن است در نماز خودنمایی کند، می تواند در انفاق و کارهای نیک دیگر خودنمایی کند.

ریاکاران عموما کسانی چون کافران(بقره، آیه 264)، منافقان(نساء، آیه 142)، هم نشینان شیاطین(نساء، آیه 38)، منکران قیامت و رستاخیز(ماعون، آیات 1 و 6) و مانند آن ها هستند. بنابراین،‌ اگرمسلمان و مومنی ریا ورزد باید خود را متهم به یکی از این امور بکند و پیش از آن که از سوی خداوند محاسبه و مواخذه شود خودش این کار را انجام دهد و به اصلاح افکار و رفتار خویش بپردازد. از این روست که خداوند در آیه 264 سوره بقره و آیات دیگر به مومنان هشدار می دهد که مواظب باشند که ریا نورزند؛ زیرا این گونه رفتار جز از کافر و بی ایمان به خدا و رستاخیز بر نمی آید که هم نشین شیطان و اهل نفاق هستند.

کسانی که اهل کفر و نفاق هستند، دنبال این هستند که خودشان را در دنیا مشهور و معروف کنند و برای خود در میان مومنان و جامعه اسلامی شهرت و اعتباری کسب کنند. در حقیقت ریاکاران و ریاورزان همان کافران بی ایمان و منافقان دورویی هستند که در یک جامعه اسلامی ناچار هستند خود را خوب نشان دهند تا بتوانند از فواید زندگی در یک جامعه اسلامی بهره برند و کفر و نفاق خویش را نهان سازند.

همان طوری که فشار جامعه اسلامی موجب می شود که گروهی نفاق در پیش گیرند، هم چنین طمع در بهره مندی از فواید جامعه اسلامی گروهی را به نفاق می کشاند. این گونه است که ریاورزان در جامعه اسلامی شکل می گیرند که در مسایل عبادی بیش از آن نشان می دهند که هستند و در مسایل غیر عبادی اهل تظاهر در همه چیز از جمله کار نیک هستند تا این گونه خود را در میان مردم مومن و مسلمان چنان جا بزنند که بتوانند کفر و نفاق خویش را مخفی ساخته و برای اعمال زشت و بد خویش، تزیین و آرایه هایی پیدا کنند.

از این روست که برخی از رباخوران و نزولخواران در برپایی مجالس عزاداری امام حسین(ع) و اطعام به عزاداران گوی سبقت را از مومنان و مسلمانان می ربایند و با پول هایی که از راه ربا گرد آورده اند مجالس بزرگ و اطعام های بسیار برگزار می کنند، تا هم شهرتی به ایمان و اسلام و نیکوکاری کسب کنند و هم توجیهی و پوششی برای نزولخواری و حرام خوری خویش ایجاد کنند.

این گونه است که کارهای ایشان هماره با تبلیغات و سر و صدا و هیاهوی بسیاری همراه است و به گونه ای رفتار و عمل می کنند که چشم پرکن است و مومنان به سبب نداری و ناتوانی در برابرشان لنگ می اندازند و شرمسارانه کنار می کشند.

اینان چنان در ایمان و نیکوکاری پیشتاز و پیشگام می شوند که به قول معروف «کاتولیک تر از پاپ» خود را نشان می دهند. همین رویه را منافقان در برابر پیامبر(ص) داشتند و به گونه ای عمل می کردند که خود را بهتر از پیامبر(ص) در ایمان و عدالت و مانند آن نشان دهند.

چشم پرکن های دنیاطلب

انسان های دنیاطلب و دنیاگرا تنها در اندیشه بهره مندی از دنیا و زینت های آن هستند؛ زیرا اعتقاد و باوری به آخرت ندارند و کاری برای آخرت انجام نمی دهند. این گونه است که اهل استکبار،‌ تفاخر،‌ تظاهر، اسراف، تبذیر، رفاه و مانند آن هستند. پس وقتی خانه ای می سازند بیش ترین تزیینات را به کار می برند که چشم پر کن باشد و مردم به تحسین اموال و دارایی او بپردازند.

اسباب و اثاثیه خانه را که تهیه می کند ، از چیزهایی می خرد و تهیه می کند که چشمگیر و چشم پر کن باشد. اتومبیلی را می خرد چشم گیر و چشم پر کن باشد؛ زیرا می خواهد تظاهر به دارایی کند و تفاخر نماید. خداوند در آیه 74 سوره مریم در باره این افراد می فرماید: وَكَمْ أَهْلَكْنَا قَبْلَهُم مِّن قَرْنٍ هُمْ أَحْسَنُ أَثَاثًا وَرِئْيًا؛ چه بسا کسانی پیش ایشان را هلاک کردیم که از ایشان از نظر اثاث و کالای خانه نیکوتر و ظاهری فریباتر و چشم گیرتر داشتند.

این واژه «رِءْياً» در آیه همان رویت و به نمایش گذاشتن و تظاهر و خودنمایی کردن است. یعنی داشته های آنان از لحاظ اثاث خانه خیلی نیکوتر و چشم گیر و چشم پرکن تر بود. اینان به گونه ای عمل می کردند که دارایی های خودشان را به نمایش بگذارند و از این راه تفاخر کنند و فخرفروشی نمایند.

همین روش را قارون نیز داشت. قارون افزون بر این که ثروت خویش را با کاخ و بوستان هایش به رخ دیگران می کشید و به نمایش می گذاشت، هم چنین با حمل کلیدهای گنج ها و ثروت خویش با بارکش های قوی و تنومند در شهر و به رخ کشیدن آن، تظاهر و تفاخر می فروخت و این گونه فرح و شادی بی حد و اندازه خود را به نمایش می گذاشت.(قصص، آیه 76)

از نظر اسلام دارایی هر چند خوب است، ولی یک ارزش نیست، چنان که فقر مادی و اقتصادی ارزش یا ضد ارزش نیست. پس نمی توان از دارایی و نداری در چارچوب ارزشی سخن به میان آورد. پس نمی توان به فقر مادی افتخار کرد چنان که نمی توان آن را عاملی بی ارزشی انسان دانست؛ چنان که دارایی نیز ارزش و یا ضد ارزش نیست و نمی توان دارنده آن را سرزنش کرد،‌ بلکه آن چه به فقر و ثروت معنا می بخشد تعامل انسان است.

آموزه های قرآن حتی تولید را به عنوان فلسفه آفرینش مطرح کرده است،(هود، آیه 61) بنابراین تولید ثروت و نعمت نه تنها واجب و لازم بلکه یک امر ارزشی بسیار خوب است که باید در دستور کار همگان قرار گیرد. اما آن چه مورد نقد و آسیب شناسی قرار می گیرد،‌ نوع توزیع ثروت و به ویژه مصرف ثروت و نعمت است. از نظر آموزه های قرآنی و اسلامی، باید بسیار تولید ثروت کرد ولی کم تر از همه استفاده کرد و با قناعت روزگار گذارند.

اصولا تولید ثروت موجب می شود که جامعه به رفاه برسد و هر چه انسان تولیدات بیش تری داشته باشد و انفاقات و احسان بیش تری به مردم بکند بیش تر محبوب مردم خواهد شد و این بهتر از آن است که با تفاخر و تظاهر و خانه و ماشین و اثاث چشم گیر و چشم پرکن،‌دل های مردم بینوا و فقیر را به درد آورد.

کسانی که دنیاگرا هستند گمان می کنند که داشته ها و دارایی های آنان از تلاش و علم آنان حاصل شده است. این تفکر قارونی (قصص، آیه 78) موجب می شود که به ریا و تظاهر دامن بزنند و بخواهند با پز دادن خودنمایی کنند و خود را دانا و تواناتر از دیگران بدانند. اینان حتی گمان می کنند چون با علم و قدرت خود به ثروت رسیده اند ،‌اگر آخرتی باشد در آن جا نیز وضعیت آنان همین طور خواهد بود؛ زیرا در آن جهان نیز با علم و قدرت خود می توانند وضعیت خود را بهبود بخشند و ثروتمند و سعادت مند باشند.(کهف، آیه 36)

از نظر آموزه های قرآنی، مشکل اساسی در زندگی بشر به ویژه ثروتمندان این است که می خواهند داشته ها و دارایی های خود را به نمایش بگذارند تا این گونه خود را برتر و مردم دیگر را خوارتر نشان دهند. تکبر و تفاخر و استکبار زایده این دارایی است، چنان که اسراف و تبذیر در مصرف نیز دارای چنین خاستگاهی است.

این که مردم دشمن ثروتمندان می شوند،‌ همین رفتارهای زشت آنان است. وقتی ثروت خویش را با کاخ ها، استخرها، ماشین ها و بوستان ها و مانند آن به نمایش می گذارند و اثاثیه خانه را به گونه ای در می آورند که چشم گیر و چشم پرکن باشد، این حسادت را بر می انگیزاند و دشمنی را پدید می آورد.

وقتی مال و ثروت به نمایش گذاشته می شود مردم با دیدن آن چشم پرکن ها ناراحت و اندوهگین می شوند و حسادت در آنان بر انگیخته شده و دشمنی می کنند. اما اگر ثروت این گونه به نمایش گذاشته نشود دشمنی و حسادت و اندوهی را نیز سبب نمی شود.

بعضی از مردم در رویاورزی هیچ کم نمی آورند، از هر چیزی که در دست و اختیار دارند، بهره می گیرند تا چشم پرکن و چشم گیر دیده شوند. این گونه است که در همه چیز و همه جا ریا می کنند و فرقی ندارند که مسایل عبادی یا غیر عبادی باشد یا مسایل جزیی و پیش پا افتاده باشد یا مسایل مهم و اساسی. اصولا اهل ریا هستند و ریا و تظاهر را در هر کاری دوست دارند.(ماعون، آیه 6)

پیامد ریاورزی

اما برخی تنها در مسایل عبادی چون نماز یا در مسایل غیر عبادی چون کمک و انفاق و مانند آن ریا می کنند. خداوند هر گونه ریا را امری ناپسند و زشت دانسته و نتیجه این گونه رفتار را تباهی کارهای خیر و نیک می داند. پس پیامد و نتیجه ریاکاری چیزی جز تباهکاری نیست؛ زیرا با این گونه رفتار تمام کارهای نیک خود را تباه می کند. از این روست که خداوند ریاورزی را مساوی را با ابطال کاری دانسته است.(بقره، آیه 264)

پس کار نیک و خیری که ریاکار به جا می آورد مقبول خداوند نیست. امام صادق عليه السلام فرمود: …كُلُّ الْبِرِّ مَقْبُولٌ إِلَّا مَا كَانَ رِئَاء…؛ تمام كارهای نيك مورد قبول خدا است جز عملی كه از روی ريا باشد. (بحارالانوار، ج75، ص281)

در روايت ديگری از آن بزرگوار نقل شده است كه فرمود: عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَی عَنْ عَلِيِّ بْنِ سَالِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِاللَّهِ عليه السلام يَقُولُ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَنَا خَيْرُ شَرِيكٍ مَنْ أَشْرَكَ مَعِي غَيْرِي فِي عَمَلٍ عَمِلَهُ لَمْ أَقْبَلْهُ إِلَّا مَا كَانَ لِي خَالِصا؛ خدای عزّوجلّ می فرمايد: من بهترين شريكم. پس ـ ای بنده من ـ ديگری را در عبادت من شريك مساز زيرا هر كس در عملی كه انجام می دهد ديگری را شريك سازد تمام اعمال او را نمی پذيرم جز عملی كه خالص برای من باشد. (كافی، ج2، ص295)

و نيز فرمود: عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ أَبِي الْمَغْرَاءِ عَنْ يَزِيدَ بْنِ خَلِيفَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ عليه السلام كُلُّ رِيَاءٍ شِرْكٌ إِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِلنَّاسِ كَانَ ثَوَابُهُ عَلَی النَّاسِ وَ مَنْ عَمِلَ لِلَّهِ كَانَ ثَوَابُهُ عَلَی اللَّهِ؛ هر گونه ريايی شرك است، هر كس برای مردم كار كند پاداشش به عهده مردم است و هر كس برای خدا كار كند ثوابش بر خدا است. (كافی، ج2، ص293)

محمد بن عرفه می گويد: امام رضا عليه السلام به من فرمود: عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَی بْنِ عُبَيْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَرَفَةَ قَالَ قَالَ لِيَ الرِّضَا عليه السلام وَ يْحَكَ يَا ابْنَ عَرَفَةَ اعْمَلُوا لِغَيْرِ رِيَاءٍ و َلَا سُمْعَةٍ فَإِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِغَيْرِاللَّهِ وَكَلَهُ اللَّهُ إِلَی مَا عَمِل…؛ وای بر تو ای پسر عرفه كار كنيد نه به منظور ريا و كسب شهرت زيرا هر كس كه برای غير خدا كار كند خدا او را به كاری كه انجام داده وامی گذارد… (كافی، ج2، ص293)

در حديثی از پيامبر اكرم صلی اللّه عليه و آله و سلم می خوانيم: عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ عليه السلام قَالَ قَالَ النَّبِيُّ صلی الله عليه و آله إِنَّ الْمَلَكَ لَيَصْعَدُ بِعَمَلِ الْعَبْدِ مُبْتَهِجاً بِهِ فَإِذَا صَعِدَ بِحَسَنَاتِهِ يَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ اجْعَلُوهَا فِي سِجِّينٍ إِنَّهُ لَيْسَ إِيَّايَ أَرَادَ بِهَا…؛ فرشته عمل بنده ای را بالا می برد و از آن خوشحال و مسرور است ولی چون آن عمل را كه به صورت كارهای نيك است بالا می برد خدای عزّوجلّ می فرمايد: آن اعمال را در سجّين: ديوان اعمال گنهكاران بگذاريد زيرا اين اعمال را به خاطر من انجام نداده بلكه برای ريا و خودنمايی بوده است. (كافی، ج2، ص294)

چهار نشانه ریاکار

اگر بخواهیم ریاکار را بشناسیم می توانیم از راه نشانه ها آنان را شناسایی کنیم. ریاکاران هر چند که استاد نهانکاری باشند در آخر خود را لو داده و رسوا می سازند. پيامبر اكرم صلّی اللّه عليه و آله و سلم فرمود: …وَ أَمَّا عَلَامَةُ الْمُرَائِي فَأَرْبَعَةٌ يَحْرِصُ فِي الْعَمَلِ لِلَّهِ إِذَا كَانَ عِنْدَهُ أَحَدٌ وَ يَكْسَلُ إِذَا كَانَ وَحْدَهُ و يَحْرِصُ فِي كُلِّ أَمْرِهِ عَلَی الْمَحْمَدَةِ وَ يُحْسِنُ سَمْتَهُ بِجُهْدِه؛ 1. در تنهايی كِسل و بی حال است 2. و در انظار مردم با نشاط و فعال 3. و در همه كارهايش به مدح و ثنای ديگران حساس و آزمند است 4. و تمام كوشش او بر اين است كه ميان مردم وجهه ای زيبا و نيكو داشته باشد.( بحارالانوار، ج1، ص121)

اميرمؤمنان عليه السلام نیز می فرمايد: بِإِسْنَادِهِ قَالَ قَالَ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ عليه السلام ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ لِلْمُرَائِي يَنْشَطُ إِذَا رَأَی النَّاسَ وَ يَكْسَلُ إِذَا كَانَ وَحْدَهُ و يُحِبُّ أَنْ يُحْمَدَ فِي جَمِيعِ أُمُورِه؛ رياكار سه نشانه دارد: 1. در انظار مردم با حال و با نشاط می نمايد 2. و در تنهايی كسل و بی حال 3. و دوست می دارد كه مردم تمام كارهای او را بستايند.( كافی، ج2، ص295)