بسم الله الرحمن الرحیم
اراذل و اوباش در جامعه، نقش اشرار آن را نیز بازی می کند؛ به این معنا که گرایش به هنجارشکنی داشته و رفتاری زشت، بد، ناپسند و فساد آمیزی را در پیش می گیرند و با نابهنجاری ها به جنگ ارزش ها می روند که عدم مقابله و شدت عمل نسبت به این گونه افراد و رفتار می تواند کلیت سلامت جامعه را با خطر مواجه کند و در نهایت هنجارشکنی و مخالفت با هنجارها و ارزش ها به یک پدیده اجتماعی تبدیل شود؛چنان که این مساله در برخی از ازمنه و امکنه نسبت به پدیده ارزشی و هنجاری چادر و عزاداری امام حسین(ع) رخ داده و اشرار به سبب جو و فضای روانی جامعه به سادگی متعرض اهل حیا و عفت و حجاب شده و یا به عزاداران حسینی(ع) تعرض نمودند و گاه به شادی و پایکوبی پرداختند.
نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی بر آن است تا نقش اشرار در گسترش پدیده فساد و رفتارهای ضد ارزشی و خطر آفرین را همراه با روش ها و شیوه های پیشنهادی قرآن در مبارزه با شر و اشرار تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
اشرار، هنجارشکنان بیمار جامعه
وقتی سخن از شر به میان می آید به طور طبیعی مخالفت با خیر به اذهان خطور می کند؛ چرا که شر مقابل و نقیض خیر است(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 300، ذیل واژه «خير»؛ ص 448، ذیل واژه «شرّ») بنابراین هر جایی شر باشد خیری در آن جا نیست.
شر در لغت به معنای چیزی که انسان ها بدان بی رغبت هستند(همان پیشین) و نیز سوء(بدی)، فساد و ظلم (المصباح المنیر، فیومی، ص 309، «الشرّ») آمده است. پس به طور طبیعی هر چیزی که انسان ها در هر شکلی آن را ناپسند می دانند، شر است، و به یک معنا واژه شراعم از فساد، ظلم،سوء و مانند آن است؛ زیرا ناپسندها اموری هستند که انسان های رغبت و گرایشی بدان ها ندارند و به جای آن به امور پسندیده گرایش و رغبت می ورزند. بر این اساس می توان هر گونه امری که ذات انسان و فطرت او نمی پسندد و از آن گریزان است، شر خواهد بود. پس در یک کلمه باید گفت شر امری ناپسند است که پسند فطرت انسانی نیست و بدان رغبت و گرایشی ندارد.
اما این که چرا و چگونه انسان ها به امر یا اموری که ناپسند می شمارند و بدان رغبت و گرایشی ندارند، گرایش پیدا کرده بلکه حتی بدان چنان علاقه مند می شوند که بر خلاف طبیعت به جای گرایش به امور پسندیده و خیر به سمت شر و امور ناپسند می روند، در پاسخ به این چرایی باید گفت که این دسته از مردم، به دلایل و عوامل چندی فطرت سالم خود را از دست داده و دچار بیماری شده اند.
البته در ساختار طبیعی انسان، این ظرفیت و توانمندی است که بر خلاف دیگر موجودات خود به اراده و اختیار و در کمال آزادی انتخاب داشته باشد؛ زیرا خداوند انسان را در حالتی آفریده که خود میان دو دسته خیر و شر، کفر و شکر، خوب و بد، زشت و زیبا قرار می گیرد و می تواند یکی از متقابلات را انتخاب نماید. خداوند در آیه 10 سوره بلد از دو نجد و راه روشن و آشکاری سخن می گوید که انسان می تواند به اراده و اختیار خود یکی را انتخاب کند؛ چرا که انسان ها در حالت تسویه و اعتدالی آفریده شده اند که تقوا و فجور برای او مشخص است و انسان ها به طور طبیعی و فطری با چراغ عقل و الهامات درونی می تواند انتخاب داشته باشند.(شمس، آیات 7 تا 10)
پس این آزادی انتخاب برای همه انسان هاست که به خیر یا شر گرایش داشته باشند. خداوند در آیه 11 سوره اسراء می فرماید که گرايش انسان به شرّ و بدى، همچون گرايش به خير و خوبى بلکه به دلیل صفت عجله انتخاب شر به عنوان راه میانبر در آنان شدیدتر است؛ چرا که احساس می کنند با انتخاب شر سریع تر به مطلوب می رسند؛ به ویژه حضور در ظرفیت طبیعت و جهان مادی این گرایش را بیش از پیش تقویت می کند و زمینه سرکوب انتخاب عقلانی و حقانی در این دنیای خسران آمیز فراهم تر است.
خداوند گزارش می کند که ابلیس این دشمن قسم خورده انسان(حجر، آیه 39)، از همین صفت عجله انسان استفاده کرده و با قسم دروغ، آدم(ع) را به خوردن میوه درخت ممنوع تشویق کرده و این گونه موجبات اخراج آدم (ع) از بهشت و گرفتاری به شقاوت دنیا را فراهم آورده است.(طه، آیات 117 تا 121؛ بقره، آیه 36؛ اعراف، آیه 21)
بنابراین، زمینه های طبیعی و بستر اراده و اختیار و آزادی انتخاب از سویی و هواهای نفسانی و وسوسه های ابلیسی و شیطانی از سوی دیگر موجب می شود که انسان، انتخاب نادرستی داشته باشد. این انتخاب های نادرست و ناپسند اگر تکرار شود به یک منش و خوی تبدیل می شود و انسان دیگر سلامت خود را از دست داده و بیمار می شود. قلب بیمار دیگر توان تشخیص حق و باطل و خوب و بد را از دست می دهد و در نهایت دیگر خیر و خوبی را نمی پسندد و تنها به زشت و بدی و شر گرایش می یابد.
به سخن دیگر، انسان در حالت طبیعی و اعتدال و استواء، هم قدرت تشخیص و هم ابزارهای تشخیص را داراست(بلد، آیات 8 تا 10؛ شمس، آیات 7 و 8) اما به سبب انتخاب های نادرست و غلط این قدرت تشخیص از میان می رود و قلب بیمار شده ودیگر نمی تواند به فعالیت طبیعی و فطری خود ادامه دهد.(اعراف، آیه 179؛ توبه، آیات 87 و 127 و آیات دیگر)
این افراد دیگر از حالت طبیعی انسانی خارج شده و به شر تبدیل می شوند. این گونه است که باید گفت اشرار، بیماران قلبی هستند که قدرت تشخیص حق و باطل و خوب و بد خود را سرکوب و ابزارهای آن را در جان و دل خویش نابوده کرده اند. از این روست که به جای آن که به هنجارها و ارزش ها و خوبی ها گرایش داشته باشند به نابهنجارها و زشتی ها و بدی ها گرایش دارند.
بر اساس همین تغییر در ماهیت وجود و فطرت ایشان است که اشرار، اهل ایمان را از اشرار می شمارند، چرا که ارزش ها برای آنان ضد ارزش و هنجارها به نابهنجار تبدیل شده است. اینان که خود اهل طغیان علیه هنجارها و ارزش ها شده اند و به فسق و فجور و ظلم و کفر و کفران می پردازند، مومنان را اشرار دانسته و با آنان درگیر می شوند.(ص، آیات 55 و 62)
خداوند که منافقان را مردمانی بیماردل معرفی کرده، در بیان چگونگی تحلیل و توصیف آنان نسبت به رفتار خود و مومنان می فرماید که ایشان خود را مصلح و مومنان را سفیه و بی خردان معرفی می کنند و رفتارهای افساد آمیز خویش را عین اصلاحات در جامعه می دانند.(بقره، آیات 8 تا 12)
پس با این حساب باید گفت که اشرار کسانی هستند که به سبب گناهان و تکرار آن دچار بیماردلی یا ختم قلوب شده، و قدرت تشخیص حق و باطل از ایشان گرفته شده است. از این روست که هنجارشکنی و مخالفت با ارزش ها و هنجارها در آنان یک امر طبیعی می شود و به عنوان عادت ثانوی دیگر نسبت به ارزش ها و خوبی ها واکنش مثبت نشان نمی دهند،بلکه حتی با آن مبارزه و مخالفت می کنند.
برخی عوامل و بسترهای هنجارشکنی و اشرارسازی
خداوند در آیات قرآن مهم ترین عوامل و بسترسازان هنجارشکنی و اهم عوامل تغییر فطرت را بیان کرده است. این امور موجب می شود که فکر و رفتار انسانی از حالت طبیعی و فطری خارج شود و انسانی واژگون پدید آید که همه چیز را وارونه و واژگونه می بیند و تحلیل می کند و توصیه بر اساس آن ارایه می دهد و رفتار می کند.
اموری چون کفر و شرک(انفال، آیات 55 و 56؛ بینه، آیه 9) نفاق و درویی (انفال، آیات 21 و 22)، گمراهی و ضلالت (مریم، آیه 75)از مهم ترین عوامل قساوت قلب و تغییر ماهیت آن، و اموری چون حسادت(فلق، آیه 5)، بخل(آل عمران، آیه 180)، افتراء و تهمت به دیگران(نور، آیه 11)، عجله(اسراء، آیه 11)، جادو و جادوگری(فلق، آیات 3 و 4)، شطینت و همراهی با شیاطین انسی و جنی(فلق، آیات 1 و 4)، ترک واجبات و عمل به محرمات(بقره، ایه 216) و مانند آن ها از جمله اموری هستند که بستر و زمینه مناسبی را برای تغییر فطرت و گرایش های انسانی فراهم می آورد و انسان را اندک اندک از فطرت و سلامت بیرون برده و بیماردل کرده و قدرت تشخیص و نیز علاقه و گرایش به خوبی را از انسان سلب می کند.
پس این عوامل مستقیم و غیر مستقیم موجب می شود که شخص اندک اندک تغییر چهره و ماهیت بدهد و هنجارشکنی جزو عادت او شود.
از نظر قرآن بدترین اشرار کسانی هستند که قدرت تعقل و درک خود را از دست داده اند؛ زیرا ایشان بسیار خطرناک و خطرآفرین تر از دیگر موجودات و مخلوقات الهی هستند؛ زیرا از توانمندی های انسانی برخوردار هستند در حالی که از تعقل هیچ بهره ای نبرده اند. اینان از توانایی های خداداد خود به جای کمال در مسیر شر و فساد بهره می گیرند و بسیار خطرناک هستند.این گونه است که چنین انسان هایی حتی شیطان و ابلیس را درس می دهند و به سبب ناتوانی از درک حقایق و سرکوب ابزارهای شناختی و نابودی آن ها بس خطرناک هستند.(انفال، آیات 22 و 55 و 56)
روش های مبارزه با هنجارشکنان و اشرار
شاید حذف فیزیکی اشرار شدنی نباشد، هر چند که طرد و اخراج آنان از جامعه یا حبس و بازداشت ایشان کمکی به مساله کند، ولی باید توجه داشت که این جامعه است که شرارت ها را کاهش یا افزایش می دهد. بهترین شیوه آن است که با امر به معروف و نهی از منکر و ایجاد فضای مناسب و سالم اجازه داده نشود که هنجارشکنی در جامعه شکل گرفته یا گسترش یابد.
این که در اسلام بر امر به معروف و نهی از منکر نخست به عنوان یک وظیفه عمومی تاکید شده از آن روست که با دیدن هر منکری می بایست با آن به اشکالی چون مخالفت قلبی، زبانی و عملی مبارزه کرد و در صورت مشاهده معروفی آن را تشویق و ترغیب کرد.
ایجاد بسته های تشویقی برای اهل معروف و بنیانگذاران آن خود می تواند دیگران را نیز تشویق به همراهی با اهل معروف کند؛ هم چنین وقتی منکری در جامعه مشاهده می شود، غیر از نهی از آن می بایست شرایط و بستری را فراهم آورد تا اهل منکر برای رسیدن به هدف و مطلوب خویش گرایشی به آن پیدا نکنند.
به سخن دیگر، باید هزینه انجام منکر را بالا برد و در همان هزینه انجام معروف را کاهش داد. به عنوان نمونه وقتی گرایش به هم جنس بازی در جامعه ای افزایش می یابد باید توجه داشت که چه علل و عواملی موجب پیدایش این رویه خلاف فطرت شده است. شناسایی علل و عوامل می تواند بسیاری مفید باشد. هم چنین باید با کاهش هزینه های ازدواج و فراهم آوری آسان رفتارهای هنجاری اجازه نداد که شخص یا اشخاص جامعه به منکرات گرایش یابند.
خداوند در قصه لوط(ع) اشاره می کند که حضرت لوط(ع) ضمن نهی از منکر و هشدار به هزینه بالای هم جنس بازی چون عذاب استیصال الهی به عنوان یک سنت الهی، با ارایه جایگزین مناسب و آسان مانند ازدواج با دخترانش بر آن می شود تا نشان دهد که یکی از روش های مبارزه با منکرات ، کاهش هزینه های هنجاری بلکه تهیه بسته های تشویقی چون ازدواج موقت و یا دایم ارزان و حمایت های مالی پیش و پس از ازدواج و هم چنین افزایش هزینه های هنجارشکنی است.(هود، آیه 78؛ حجر، آیه 71)
از دیگر شیوه ها و روش های پیشنهادی قرآن برای مبارزه با اشرار و هنجارشکنان ، افشاى انگيزه بدخواهان است. خداوند در آیه 11 سوره نور، این روش را راهى براى جلوگيرى از ايجاد شرّ و فساد در جامعه می داند. پس افشاگری و اطلاع رسانی شفاف و دقیق در این امور می تواند به عنوان یک عامل بازدارنده نیز عمل کند و اشرار امکان این را نیابند که به فجور و فساد و ظلم و هنجارشکنی خود ادامه دهند. ایجاد جو و فضای سنگین روانی علیه هنجارشکنان و اشرار موجب می شود که آنان هزینه هنجارشکنی خود را بالا برآورد کرده و اقدام به هنجارشکنی کنند.
برخی از امور از جمله تشویق به نماز و نمازگزاری مهم ترین عامل پیشگیری گرایش انسان به شرارت است. خداوند در آیات 20 و 22 سوره معارج بیان می کند که نماز یکی از مهم ترین و اساسی ترین عوامل پیش گیری از گرایش انسان به شرارت است. در حقیقت نماز همان گونه که موجب می شود انسان وقتی با شری مواجه شد رفتاری مناسب و عقلانی و معتدل داشته باشد، هم چنین مهم ترین عاملی است که جامعه را شرور در امان می دارد؛ زیرا نماز ستون دین است و تشویق به این امر نیک و معروف که بهترین نشانه بندگی است موجب می شود تا جامعه هماره به سمت خیر و کمالات توجه یابد و هنگامی که با شری مواجه می شود با آن رفتاری مناسب در پیش می گیرد.
به سخن دیگر، تشویق به معروف و تقویت آن ها خود مهم ترین عامل پیشگیری از گرایش به هنجارشکنی است که در این میان نماز نقش کلیدی و اساسی را دارد.
به هر حال، برای مبارزه با اشرار و هنجارشکنان می بایست از روش های پیشگیری و نیز درمان استفاده کرد. پیشگیری به این است که فضا و جو مناسبی برای هنجارسازان و هنجارگرایان پدید آید و بسته های تشویقی برای آنانی فراهم آید که سنت های پسندیده و معروفی را در جامعه ایجاد و یا گسترش می دهند؛ و برای درمان نیز می بایست جایگزین مناسب و مقبول و آسانی فراهم آورد به گونه ای که هزینه رسیدن به هدف و مطلوب در هنجارها بسیار کاهش یابد و هزینه هنجارشکنی افزایش یابد. اگر شخص احساس کند با روش های مقبول و هنجاری هر چند با کمی سختی به مطلوب می رسد دیگر نیازی نمی بیند که هنجارشکنی کند و هزینه های سنگین آن را متحمل شود. البته در کسانی که شرارت به عادت ثانوی آنان تبدیل شده می بایست اموری چون طرد اجتماعی، تنبیه و مجازات و کیفر مناسب در دستور کار قرار گیرد.
