آثار پرخوری و کم‌خوری از دیدگاه معصومین(ع)

ماه رمضان فرصت بسیار مناسبی است تا انسان اموری را در کارگاه عملی این ماه بیاموزد و به تقوا و پرهیزگاری برسد و خود را از شر عوامل دوزخی شدن و خشم الهی نگه دارد. از جمله تاثیرات این ماه کم‌خوری و پرهیز از پرخوری است؛ زیرا در شبانه‌روز خوردن دو وعده سحری و افطاری جایز است و همین بستری می‌شود تا انسان با کم‌خوری و پرهیز از پرخوری آشنا و آثار و برکات آن را مشاهده کند. نویسنده در مطلب حاضر آثار زیانبار پرخوری را در کنار آثار سازنده کم‌خوری در حوزه سلامت تن و روان بیان کرده است.

تامین نیازهای طبیعی در حد تناسب
انسان باید به نیازهای غریزی و طبیعی خود در حد تناسب و اعتدال اهتمام ورزد. البته در این ماه افراط، زیاده روی و همواره بدتر از تفریط به معنای کوتاهی کردن است، مگر آنکه تفریط نیز به جایی برسد که به معنای سرکوب غریزه‌ای باشد در این صورت تفریط نیز همانند افراطی‌گرایی باطل و نادرست است.
انسان‌ها به طور طبیعی نیازهایی چون نیاز غذایی و جنسی و مانند آن دارند که لازمه زندگی انسان در دنیای مادی است. در حوزه نیازهای غذایی باید خورد و خوراک و نوشیدن به اندازه باشد تا بدن در سلامت کامل باشد؛ چرا که تن مرکب روان است و بیماری و سلامت آن می‌تواند روان را نیز رنجور و بیمار سازد و یا سلامت آن را تضمین کند.
در خصوص معیار خوردن، روایات بسیاری است. از جمله پیامبر(ص) می‌فرماید: انسان نیازمند خوردن است تا صلب و پشت خودش را نگه دارد و بر پا ایستد؛ اما هنگامی که می‌خورد باید یک سوم شکم برای خوراکی و یک سوم برای آب و یک سوم دیگر را برای هوا قرار دهد.»(کافی ج 6، ص 269، حدیث4)
به تعبیر امام علی(ع) که می‌فرماید: زندگی را برای خوردن مخواه، بلکه خوردن را برای زندگی بخواه، (شرح نهج‌البلاغه، ج 20، ص 333، ح 824) انسان نباید زندگی را براساس شکم و فرج تنظیم کند.
امام علی(ع)- در حکمت‌های منسوب به ایشان- همچنین فرمود برای مدیریت غذا و اشتیاق به کم‌خوری این نکته را به یاد داشته باش: عاقل را بایسته است که به هنگام شیرینی غذا، تلخی دارو را نیز به یاد داشته باشد. (شرح نهج‌الابلاغه، ج 20، ص 272، ح 149)
پیامبر اکرم(ص) درباره سنت و سیره عملی خویش در خوردن می‌فرماید: انا ناکل ولانشبع؛ ما می‌خوریم اما سیر نمی‌شویم (بحارالانوار، ج 66، ص 424)
آثار زیانبار پرخوری و آثار مثبت کم‌خوری
پرخوری آثار زیانباری به همراه دارد؛ زیرا روح و جسم را رنجور می‌کند و دین و ایمان را کاهش می‌دهد و بر معنویت و عبادت، تاثیر منفی می‌گذارد. چنان‌که کم‌خوری نیز آثار مثبت و سازنده دارد. در آیات و روایات آثاری برای کم‌خوری و نیز آفاتی برای پرخوری بیان شده که عبارتند از:
1. بیماری و سلامت: پرخوری تن را رنجور و بیمار می‌کند و کم‌خوری تن را سالم و صحیح می‌دارد. امام صادق(ع) می‌فرماید: هر دردی از پرخوری پدید می‌آید مگر تب که ناگهان می‌رسد. (بحار الانوار، ج 66، ص 337، ح 33)
امام علی(ع) نیز می‌فرماید: «الشبع یکثر الادواء؛ اشباع کردن شکم و پرخوری، بیماری‌ها را بسیار می‌کند. (غرر الحکم و دررالکلم، ح 945)
امیرمؤمنان(ع) همچنین به کمیل می‌فرماید: ای کمیل معده خود را به خوراک، سنگین مکن و برای آب جایی و برای نفس و دم مجالی بگذار! و دست از خوراکی بکش در حالی که هنوز اشتها داری؛ پس اگر چنین کنی خوراکی برایت طیب و گوارا خواهد شد؛ زیرا صحت و سلامت تن به کم‌ خوردن و کم نوشیدن است. (بحارالانوار، ج 77؛ ص 415؛ بشارهً المصطفی 29؛ تحف‌العقول 171)
پیامبر(ص) فرمود: از شکم پروری پرهیز کنید؛ زیرا فساد تن و موجب بیماری و کسالت در عبادت است. (بحارالانوار، ج 66، ص 338) پس همانند شاعر باید گفت:
ز کم خوردن کسی را تب نگیرد
ز پر خوردن به روزی صد بمیرد
2. پرخوری عامل گرسنگی در قیامت: کسی که در دنیا گرایش به پرخوری داشته باشد، در آخرت گرفتار گرسنگی می‌شود.
رسول خدا(ص) فرمود:‌ کسی که در دنیا گرفتار پرخوری است در آخرت زمان طولانی‌تری را گرسنه خواهد بود. (بحارالانوار،ج 70، ص 71)
3. کم‌خوری عامل نور حکمت و معرفت: یکی از آثار کم‌خوری و بلکه گرسنگی، تابیدن نور حکمت و معرفت در جان آدمی است. پیامبر(ص) می‌فرماید: گرسنگی، نور حکمت می‌آورد و سیری  موجب دوری از خدا می‌شود، پرخوری مکنید؛ چون نور معرفت را در دل‌های شما خاموش می‌کند و کسی که شب را با کم‌خوری به نماز بایستد و بیتوته کند حورالعین در اطرافش بیتوته می‌کنند. (بحارالانوار، ج 70، ص 71)
4. دوری از خدا: چنان‌که در روایت پیشین آمده پرخوری موجب می‌شود که انسان از خداوند دور شود و از قرب اشراقی بهره‌مند نشود. البته خداوند به انسان نزدیک‌تر از خود اوست چنان‌که خداوند می‌فرماید به انسان از رگ‌های گردنش به او نزدیک‌تر است (ق، آیه 16) اما چون این نوع اضافه‌ها اضافه‌های معنوی است یک سو می‌تواند بسیار نزدیک و آن دیگری بسیار دور باشد.
5. دلمردگی: پرخوری عامل دلمردگی است. پیامبر(ص) می‌فرماید: دلهای خودتان را با زیاده‌روی در خوردن و نوشیدن نمی رانید؛ چرا که دلها با اینها می‌میرند چنانکه کشتزار با آب زیاد تباه می‌شود. (بحارالانوار، ج 70، ص 71)
6. طغیان: از آثاری که پرخوری برای انسان دارد گرفتاری به طغیان است. بسیاری از کسانی که گرفتار طغیان علیه خدا و کارهای ناپسند و زشت می‌شوند کسانی هستند که بیش از اندازه به خوردن و مانند آن می‌پردازند. از آنجا که پرخوری موجب افزایش شهوت می‌شود به طور طبیعی زمینه برای طغیانگری و اسراف و خروج از شریعت و احکام آن را نیز موجب می‌شود. از این رو امام صادق(ع) هشدار داده و می‌فرماید: ان البطن اذا شبع طغی؛ هر گاه شکم پر و اشباع شد راه طغیان در پیش گیرد. (بحارالانوار، ج 66، ص 336)
7. غضب الهی: از دیگر آثار پرخوری مغضوب شدن در پیشگاه خداوند است. در روایت است که امام علی(ع) فرمود: ان‌الله یبغض البطن الذی لا یشبع؛ خداوند خشم می‌گیرد بر شکمی که سیری ندارد و اشباع نمی‌ شود. (همان) امام صادق(ع) نیز می‌فرماید: بدن از خوردن طغیان می‌کند و نزدیک‌ترین حالت بنده به خدا زمانی است که شکمش خالی و گرسنه است و مبغوض‌ترین حالت بنده به خدا زمانی است که شکمش پر است. (همان). از پیامبر(ص) نیز روایت است که فرمود: جبرئیل(ع) از سوی پروردگار خبر آورد که خدا گفت: ای محمد! دشمن ندارم ظرفی را بدتر از شکم پر. (همان)
8. خدا فراموشی: یکی از آثار پرخوری، فراموش کردن پروردگار است. در روایت محاسن آمده است: عیسی(ع) در میان بنی‌اسرائیل به خطابه ایستاد و فرمود: ای بنی‌اسرائیل مخورید مگر زمانی که گرسنه شوید و سیر نشوید و پرخوری نکنید؛ زیرا سیری و اشباع شدن شکم موجب کلفتی گردن و چاقی پشت و پهلوی شما شده و پروردگارتان را فراموش می‌کنید. (بحارالانوار، ج66، ص 337)
9. تباهی پاکدامنی: این از آثار مخرب دیگری است که در روایات برای پرخوری بیان شده است. امام علی(ع) می‌فرماید: پرخوری بد همدمی برای پاکدامنی است.(غررالحکم ح43976).
10. تنبلی و کسالت در عبادت: رسول خدا(ص) فرمود: از خوردن زیاد یا سخن زیاد پرهیز کنید که قلب را به قساوت دچار و جوارح را از طاعت کند کرده و همت را از شنیدن موعظه سنگین می‌کند. (همان ج77، ص 182، ح10 و ج 103، ص 27، ح40)
لقمان حکیم نیز در ضمن وصایای خود به پسر خویش چنین وصیت می‌کند: «ای فرزند چون معده پر شود قوه فکر می‌خوابد و حکمت و دانایی گنگ می‌شود و اعضاء و جوارح از عبادت باز می‌ایستد». (فیض کاشانی، ملامحسن، المحجه البیضاء، ج5، ص151).
11. تباهی نفس: امیرمومنان علی(ع) می‌فرماید: پرخوری و پرخوابی نفس را فاسد می‌کند و ضرر را موجب می‌شود. (غرر الحکم، ح 7034) پس نفس طوری می‌شود که تنها گرایش به جلب ضرر و زیان پیدا کرده و از جلب خیر و صلاح باز می‌ماند.
12. کودنی و از دست رفتن تیزهوشی: همچنین سرپوش گذاشتن بر روی تیزهوشی که نادانی را به همراه دارد از دیگر آثار زشت پرخوری است. امام علی(ع) می‌فرماید: پرخوری حجاب و پرده تیزهوشی است. (همان ح 695)
13. آشفتگی در خواب: امام علی(ع) می‌فرماید: هر کسی همدم پرخوری شود خوابهایش آشفته می‌شود. (همان ح 2638)
به تجربه ثابت شده که وقتی شکم پر از غذا شد فکر کار نمی‌کند و چرت و خواب بر او مسلط می‌شود، دل و مغز میدان خیالات و اوهام می‌گردد و در نتیجه خواب‌های وحشتناک و آشفته می‌بیند.
14. ظلمت دل: اگر شکم (حتی) از مباح پر شود دل از یافتن راه درست کور می‌گردد. (غرر الحکم و دررالکلم، ح 4128) اهمیت مسئله تا به آن اندازه است که در تورات آمده: «خدا عالم فربه را دشمن دارد» (المحجه البیضاء، ج5، ص 148).
15. هیجان شهوت: پرخوری شهوت را افزایش داده و انسان را به سمت و سوی اسراف و گناه می‌کشاند که نمونه آن همجنس‌گرایی در حالت اسرافی و افراطی آن است. این مطلب در روایات بسیاری مورد تاکید قرار گرفته است. (مصباح الشریعه، ص 228)
16. قساوت قلب و سنگدلی: پرخوری باعث دو چیز می‌شود: یکی قساوت قلب و دیگری هیجان شهوت. (مصباح الشریعه، ص77، باب 34؛) زیرا به دنبال آن شهوت جنسی به هیجان آمده باعث روی آوردن به آمیزش‌های بسیار می‌گردد و این دو شهوت (شهوت شکم و شهوت جنسی) میل و رغبت به جاه طلبی و مال‌جویی را افزون می‌کند تا به خوراک و آمیزش بیشتر دست یابد و در پی آن انواع بیماری‌های روانی در اجتماع از حسد و چشم و همچشمی و ریا و تفاخر و عجب و کبر پدید می‌آید که اینها نیز به نوبه خود آبستن کینه و دشمنی در جامعه و گروههای مختلف اجتماعی است و این همه، آدمی را به انجام گناهان و ستم و تجاوز و منکرات و فحشاء می‌کشاند که ادامه آن جامعه را به سراشیبی سقوط سوق داده، اجتماعی را پایه‌ریزی می‌کند که قانون جنگل در آن حکمفرما است. (مجتبوی، سیدجلال‌الدین؛ علم اخلاق اسلامی، انتشارات حکمت، ج3، ص13؛ معراج‌السعاده، ص313).
17. اشتیاق فرشتگان: پیامبر خدا(ص) می‌فرماید: هر کس که خداوند را بسیار تسبیح گوید و به بزرگی یاد کند و در عوض به مقدار کم بخورد و بیاشامد و بخوابد، فرشتگان مشتاق او می‌شوند. (تنبیه الخواطر، ج2، ص116).
18. مادر درمان‌ها: پیامبر خدا(ص) می‌فرماید: مادر همه درمان‌ها کم‌خوری است. (المواعظ العددیهًْ، ص 213) امام علی(ع) نیز فرموده است: کم‌خوری، مانع بسیاری از بیماری‌های جسم می‌شود. (غررالحکم، ح 6768، عیو‌ن‌الحکم و المواعظ، ص 370، ح 6248).
19. رشد تفکر و اندیشه: امام علی(ع) می‌فرماید: هر کس در خوردن به کم بسنده کند، سلامتش بیشتر می‌شود و اندیشه‌اش به سامان می‌رسد. (غررالحکم، ح 8803، عیون‌الحکم و المواعظ، ص 437، ح 7559).
20. طول عمر: لقمان(ع) می‌فرماید: اگر خوراک انسان اندک باشد، زیاد زنده می‌ماند. (المواعظ العددیهً، 71).
آنچه بیان شد بخشی از آثار کم‌خوری و پرخوری است و مسلما بررسی احادیث و روایات، ما را به آثار بیشتری در این خصوص رهنمون خواهد شد.