نقش عبادت و توکل در غلبه برمشکلات

از نظر آموزه‌های قرآنی دنیا ،مکانی برای آزمون و رشد بشری است. به این معنا که انسان‌ها همواره در دنیا گرفتار سنت امتحان و ابتلا هستند تا توانایی و استعدادهای خود را بروز دهند. بی‌گمان انسان در زمان بروز مشکلات و سختی‌هاست که دست به ابتکار عمل می‌زند و اختراع و اکتشافاتی می‌کند. از این رو گفته‌اند، احتیاج، مادر اختراع است.

بنابراین نباید توقع داشت که زندگی دنیا بی‌مشکلات و مصیبت‌ها و دردها و رنج‌ها باشد. خداوند در آیه 2 سوره عنکبوت بصراحت از این سنت یاد می‌کند. پس اینکه امید داشته باشیم روزی را بی‌مشکل و رنج و مصیبتی بگذرانیم بی‌معنا و انتظاری باطل است و به جای آنکه توقع بی‌جایی داشته باشیم یا نومید شویم و به گوشه‌ای رویم و صبر منفی را در پیش گیریم که نتیجه آن افسردگی و خودکشی و مانند آن خواهد بود، باید در اندیشه راه برونرفتی باشیم تا هم از مشکل و تهدید برای خود فرصتی بسازیم و هم توانایی و استعدادهای خود را بشناسیم و آن را فعلیت بخشیده و ظهور دهیم.
صبر، کلید حل مشکلات
خداوند در آیات قرآن بارها راه‌های برونرفت از مشکلات و مصیبت‌ها و آزمون‌های الهی را بیان کرده است. شاید مهم‌ترین و کلیدی‌ترین راهکاری که خداوند برای تعامل با مشکل و مصیبت و امتحان بیان کرده، راهکار صبر است. البته مراد از این صبر همان مقاومت و استقامت مثبت و تحمل آگاهانه است که اوج آن حلم است که با حکمت و مصلحت و عقلانیت همراه است. صبر به آدمی کمک می‌کند تا به دور از هر گونه جزع و فزع و حزن و اندوه و ترس و خوفی، با عقل و تدبیر، موقعیت و وضعیت خود را بسنجد و نقاط ضعف و قوت خود را شناسایی کند و به دور از هر گونه هیجان و رفتارهای احساسی، راه برونرفت از مشکل و مصیبت را بیابد.
خداوند در آیاتی از جمله 45 و 153 سوره بقره و 128 سوره اعراف از صبر به عنوان ابزاری برای یاری جستن از خداوند برای برونرفت از مشکلات یاد می‌کند. البته در روایات تفسیری از معصومان(ع) نقل شده که یکی از مصادیق صبر، روزه است. به این معنا که انسان برای اینکه به مقام صبر دست یابد و آستانه تحمل خویش را افزایش دهد باید از روزه به عنوان یکی از مهم‌ترین عبادات بهره گیرد. در همین آیات، نماز نیز در کنار صبر مورد تاکید قرار می‌گیرد. این بدان معناست که انسان می‌تواند با بهره گیری از عبادات از جمله نماز و روزه خود را به شرایط مطلوب روحی و روانی برساند تا در برابر فشارها و مشکلات تاب تحمل خود را از دست ندهد و به سرعت واکنش هیجانی از خود بروز ندهد.
کسی که از نظر شخصیت خود را در وضعیت مطلوبی قرار می‌دهد که رفتارهایش به دور از هیجانات شدید احساسی و عاطفی است، می‌تواند با عقل و درایت و تدبر بیشتر وضعیت  و موقعیت سنجی خوب و مطلوبی داشته باشد و راهکار و راه برونرفت را بیابد.
آرامش و اطمینان و اعتماد به نفس و تحقیق و بررسی همه جانبه موضوع و موضع خویش، از جلوه‌های صبری است که از طریق عبادات به دست می‌آید. از این رو در حوزه رفتار اجتماعی نیز برخوردهایش به دور از هر گونه پرخاشگری و تنش و تندی و بی‌ادبی و مانند آن خواهد بود.
البته باید توجه داشت که عبادات، نه تنها باعث افزایش ظرفیت بشر در برخورد با حوادث و رخدادهای تلخ و مصیبت‌های بزرگ و مشکلات شگفت می‌شود، بلکه موجب می‌شود تا نگاه انسان به جهان و مسائل و مشکلاتش تغییرکند. انسانی که مالکیت و ربوبیت خداوندی را پذیرفته است، نگاه و رویکردش به مشکلات و مسائل آن غیراز کسی است که این گونه نمی‌اندیشد و باور ندارد. وقتی انسان بپذیرد خداوندی حکیم و دانا همه زندگی اش را مدیریت می‌کند و هیچ برگی به اذن او جا بجا نمی‌شود، هر مشکل و مصیبتی را برخاسته از علت و حکمت الهی می‌داند و آن را یا بلا و عذابی می‌شمارد که باید به سبب دستاورد نامطلوب خود از علل ایجادی آن استغفار کند و یا آن را ابتلا و آزمونی می‌شمارد که باید از آن بهره گیرد و خود را به هدف آزمون برساند.
ضرورت توکل در کنار عزم واراده
البته بهترین کاری که انسان می‌تواند انجام دهد پس از عزم و اراده برای حل مشکل، توکل بر خداست. خداوند در آیه 159سوره آل عمران می‌فرماید: فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ؛ پس هر گاه در هرکاری عزم و اراده بر انجام گرفتی بر خداوند توکل کن؛ زیرا خداوند توکل کنندگان را دوست می‌دارد. این بدان معناست که تنها عزم و اراده انسانی کافی نیست؛ بلکه باید توجه داشت که این خداوند است که مدیریت و ربوبیت هستی را به عهده گرفته و باید کاری کرد که مصلحت و حکمت الهی در آن است  و تا خداوند مصلحت و حکمت نبیند آن چیز تحقق خارجی نخواهد یافت و یا تاثیری نخواهد داشت.
این گونه نگرش به زندگی به انسان، هم امید به رفع مشکل می‌دهد و هم او را برای اعمال بهتر و سخت‌تر آماده می‌کند. بویژه اگر انسان بداند که جهان آفرینش و زندگی انسان در دنیا به گونه‌ای سامان گرفته که هر مشکل و سختی با دو آسانی همراه است. یعنی هر مشکلی راه حلی دارد و هرگز شمار مشکلات و سختی‌ها بیشتر از آسانی‌ها نیست؛ یعنی نسبت میان مشکل و آسانی دو به یک به نفع آسانی است؛ چنانکه خداوند در آیات 5 و 6 سوره انشراح به آن اشاره کرده است.
به هر حال آموزه‌های اسلامی به ما می‌آموزد که هر مشکلی راه برونرفتی دارد و همه آنها بنا به علت و حکمتی است که باید آن را شناخت و می‌توان با بهره گیری از دو اصل عبادت و توکل این مشکلات را برطرف کرد.