کارکردهای خوش‌خلقی و بدخلقی

اسلام دین اخلاق است و بر انسان است تا روابط سه‌گانه‌اش با خود، خدا و خلق را براساس اخلاق تنظیم کند، به طوری که نه‌تنها ظلمی نسبت به هیچ یک از سه دسته روا نشود، بلکه در بهترین و عاطفی‌ترین حالت این روابط ایجاد و استحکام یابد. نویسنده در مطلب حاضر برخی از آثار و کارکردهای خوش‌خویی و بدخویی را تبیین کرده است.

اتمام مکارم اخلاقی، هدف بعثت پیامبر(ص)
براساس آموزه‌های قرآنی، فلسفه و هدف بعثت پیامبر(ص) تعلیم در راستای تزکیه است. (بقره، آیه 129؛ آل عمران، آیه 164؛ جمعه: آیه 2)
پیامبر گرامی اسلام خود دراین باره می‌فرماید: انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق؛ جز این نیست که من برای به کمال رساندن مکارم‌الاخلاق مبعوث شده‌ام. (کنزالعمال، ج 13، ص 151، ح 36472؛ مکارم‌الاخلاق، ص 8)
در  حقیقت هدف پیامبر(ص) آن است که فراتر از اموری که به عنوان محاسن اخلاق و کارهای نیک و حسن شناخته می‌شود، کرامت‌های اخلاقی را به انسانها بیاموزد. پس نه‌تنها نسبت به کسانی که در حقش ظلم و ستمی روا داشته‌اند، به حکم احسان در می‌گذرد و عفو می‌کند، بلکه با کرامت و بزرگواری به آنها نیکی می‌کند.
خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: هرگز خوبی و بدی یکسان نیست، بدی را با خوبی دفع کن تا دشمنان سرسخت، همچون دوستان، گرم و صمیمی شوند. اما جز کسانی که دارای صبر و استقامتند به این مقام نمی‌رسند، و جز کسانی که بهره عظیمی از ایمان و تقوا دارند به آن نایل نمی‌گردند. (فصلت، آیات 34 و 35)
مصادیقی از مکارم اخلاق
در آیات و روایات مصادیقی از مکارم اخلاقی بیان شده که دانستن و شناخت آنها کمک می‌کند که ما در مسیری گام برداشته و به تزکیه نفس بپردازیم که این امور در ما تحقق یابد و  انسانی دارای منش و کنش خوش و نیکو باشیم و این همان هدفی است که پیامبر به خاطر آن مبعوث شده است.
امام صادق(ع) در تبیین مکارم اخلاق می‌فرماید: خدای تبارک و تعالی رسول خدا(ص) را به مکارم اخلاق مخصوص گردانید. پس شما نیز خود را بیازمایید، اگر این صفت‌ها در شما بود خدای عزوجل را سپاس گوئید و از او مکارم را بیشتر بخواهید – سپس آن ده خصلت را برشمردند-: یقین، قناعت، صبر، شکر، بردباری، خوش‌اخلاقی، سخاوت، غیرت، شجاعت و جوانمردی. (امالی صدوق، ص 290)
همچنین امام صادق(ع) در پاسخ مصادیق مکارم‌اخلاق می‌فرماید: و قد سئل عن مکارم‌الاخلاق: العفو عمن ظلمک و صله من قطعک و اعطاء من حرمک و قول ‌الحق و لو علی نفسک؛ درباره مکارم اخلاق سؤال شد، فرمودند:‌ گذشت از کسی که به تو ظلم کرده، رابطه با کسی که با تو قطع رابطه کرده، عطا به آن کس که از تو دریغ داشته است و گفتن حق اگرچه بر ضد خودت باشد. (معانی الاخبار، ص 191، ح 1)
باید توجه داشت اگر برخی از کارها و رفتارها از برخی پذیرفته می‌شود و نسبت به آنان کوتاه می‌آیند، ولی از برخی‌ها انتظار و توقع نمی‌رود. لذا گفته می‌شود: حسنات الابرار سیئات المقربین، کارهای نیک ابرار نسبت به مقربان، به عنوان سیئات است؛ یعنی از مقربان انتظار آن کارها نمی‌رود، یعنی اگر ابرار عفو می‌کنند، مقربان بایدنه‌تنها عفو کنند بلکه باید نیکی کرده و چیزی را ببخشند. در همین چارچوب، رفتارهای پیامبران تبیین می‌شود؛ زیرا ترک اولی به معنای آن است که از پیامبری انتظار این نمی‌رفت که چنین عملی را انجام دهد.
در حقیقت اگر از مردم عادی محاسن اخلاقی خواسته می‌شود و انتظار می‌رود، از علما و پیامبران انتظار مکارم اخلاقی است.
پیامبر (ص) فرمود: عدالت نیکو است اما از دولتمردان نیکوتر، سخاوت نیکو است اما از ثروتمندان نیکوتر؛ تقوا نیکو است اما از علما نیکوتر؛ صبر نیکو است اما از فقرا نیکوتر، توبه نیکو است اما از جوانان نیکوتر و حیا نیکو است اما از زنان نیکوتر. (نهج‌الفصاحه، ح 2006)
امام علی(ع) نیز می‌فرماید: نه چیز زشت است، اما از نه گروه زشت‌تر، درماندگی و ناتوانی از دولتمردان؛‌ بخل از ثروتمندان؛ زود خشمی از دانشمندان؛ حرکات بچگانه از میانسالان؛ جدایی حاکمان از مردم؛ دروغ از قاضیان؛ بیماری کهنه از پزشکان؛‌ بدزبانی از زنان و سختگیری و ستمگری از سلاطین. (دعائم الاسلام، ج 1، ص 83)
پیامبر(ص) نیز در تبیین برترینها از مسلمانان می‌فرماید: الا انبئکم بخیارکم؟ قالو: بلی یا رسول‌الله قال احاسنکم اخلاقا الموطنون اکنافا، الذین یألفون و یؤلفون؛ آیا شما را از بهترین افرادتان خبر ندهم؟‌عرض کردند: چرا، ای رسول خدا. حضرت فرمودند: خوش اخلاق‌ترین شما، کسانی‌اند که نرمخو و بی‌آزارند، با دیگران انس می‌گیرند و از دیگران انس و الفت می‌پذیرند. (بحارالانوار، ج 71، ص 396، ح 76)
البته شکی نیست که تغییر رفتار و عادت و خوگرفتن به منش نیک و پسندیده، هرچند که شدنی است (رعد، آیه 11) اما بسیار سخت است. بدتر آنکه انسان عمری تلاش می‌کند تاخوی خوش داشته باشد و از بدخویی خود را رها سازد؛ ولی این چیزی که به سختی به دست می‌آید به راحتی از دست می‌رود؛ اینکه انسان یک عمر کار می‌کند تا در جامعه خوشنام و خوش‌اخلاق شناخته و مشهور شود با یک حرکت همه از دست می‌رود؛ از این‌رو انسان باید خیلی احتیاط کند که مصداق مثل گاو یک من شیرده نباشد که با یک لگد زدن همه را می‌ریزد و تباه می‌کند. امام علی(ع) در این‌باره می‌فرماید: ما اصعب اکتساب الفضائل و ایسر اتلافها؛ فضائل اخلاقی و صفات پسندیده چه به سختی به دست می‌آیند و چه آسان از دست می‌روند. (شرح نهج‌البلاغه، ابن ابی‌الحدید، ج20، ص259، ح38)
براساس آیات پیش گفته که فلسفه بعثت پیامبر گرامی(ص) را تعلیم و تزکیه معرفی کرده، امیرمؤمنان علی(ع) تبیین می‌کند که بهترین علم آن است که در راستای آموزش اخلاقی باشد تا زمینه برای تربیت و تزکیه و پرورش نفس بر اساس آن دانش فراهم آید. چنانکه می‌فرماید: رأس العلم التمییز بین الاخلاق و اظهار محمودها و قمع مذمومها؛ بالاترین درجه دانایی، تشخیص اخلاق از یکدیگر و آشکار کردن اخلاق پسندیده و سرکوب اخلاق ناپسند است. (غررالحکم، ح5267)
آثار دنیوی و اخروی نیک‌خویی و بدخلقی
اگر رسول اکرم(ص) هدف بعثت خود را تکمیل مکارم‌الاخلاق عنوان می‌کند و در اسلام این همه تأکید بر داشتن حسن خلق و صفات والای اخلاقی شده، باید دید کارکردهای اخلاقی نیک‌خویی و عکس آن، بدخویی چگونه است که در ادامه به برخی از این آثار دنیوی و اخروی اخلاق نیک و بد از زبان آیات و روایات اشاره می‌شود.
1.سربلندی و خواری: اگر بخواهیم در دنیا و آخرت سربلند باشیم باید اخلاق نیک داشته باشیم و خلق و خوی ما نیکو باشد؛ زیرا اگر خوش‌خو نباشیم، در جامعه پست و خوار خواهیم شد و از مرتبت اجتماعی و شرافت سقوط خواهیم کرد. علی(ع) می‌فرماید: علیکم بمکارم الاخلاق فانها رفعه و ایاکم و الاخلاق الدنیه فانها تضع الشریف و تهدم المجد؛ به مکارم اخلاق پایبند باشید که آن مایه سربلندی است و از اخلاق پست دوری کنید که آن انسان‌های شریف را پست و بزرگواری را از بین می‌برد. (تحف العقول/ ص215) همچنین آن حضرت می‌فرماید: رب عزیز اذله خلقه و ذلیل اعزه خلقه؛ چه‌بسا عزیزی که اخلاق بدش او را ذلیل و چه بسا ذلیلی که اخلاق خوبش او را عزیز کرد. (بحارالأنوار، ج71، ص369، ح79)
2- سعادت دنیا و آخرت: خوش‌خویی موجب سعادت انسان در دنیا و آخرت می‌شود. انسان خوش‌خو زندگی پسندیده و نیکی خواهد داشت و مرگ سعادت آفرین را تجربه خواهد کرد؛ چنانکه پیامبر(ص) می‌فرماید: چه چیزی مانع توست که زندگی پسندیده و مرگ با سعادت را داشته باشی، چرا که من برای کامل نمودن اخلاق زیبا مبعوث شده‌ام. (مجمع‌الزواند، ج8، ص23)
3- محبوب خداوند: از جمله راه‌های کسب محبوبیت در پیشگاه خداوند، خوش‌خویی است. خداوند انسان خوش‌خو را دوست می‌دارد. پیامبر(ص) می‌فرماید: احبکم الی الله احسنکم اخلاقا؛ محبوب‌ترین شما در نزد خدا، خوش‌ اخلاق‌ترین شماست. (مجمع‌البیان، ج10، ص87)
4- زینت اسلام: اسلام به عنوان یک مکتب الهی و انسان‌ساز از سوی خداوند نازل شده است. کسی که مدعی اسلام است باید به‌گونه‌ای خودش را تربیت کند که رفتار و کردار و گفتارش بیانگر باور به اسلام و عقاید آن باشد. در حقیقت سبک زندگی هر مسلمانی باید براساس اصول و قواعد اخلاقی اسلام شکل بگیرد. ملاک مسلمانی داشتن اخلاق نیکو است به‌طوری که هرکسی به مسلمان بنگرد بداند که او مسلمان است وبر اساس اسلام عمل کند. پس اخلاق همان‌طوری که باید زینت هر مسلمانی باشد، رفتار نیک مسلمان نیز باید زینت‌بخش اسلام باشد. امام صادق(ع) می‌فرماید: ان مما یزین الاسلام الاخلاق الحسنه فیما بین الناس؛ خوش اخلاقی در بین مردم، زینت اسلام است. (مشکاه الأنوار، ص422)
5- زنگار دل و سرزنش مردم: انسان باید همواره درحال آموزش و پرورش یعنی تعلیم و تزکیه باشد و سخنان دیگران را بشنود و از بهترین‌ها پیروی کند (زمر، آیه18) و از شنیدن حرف‌های لغو و بیهوده و امور لهو که سودی ندارد پرهیز کند؛ زیرا این امور خلق و خوی انسان را بد می‌کند و موجب زنگار گرفتگی دل‌ها و سرزنش خدا و مردم می‌شود. امام علی(ع) می‌فرماید: گوش خود را به شنیدن خوبی‌ها عادت بده و به آنچه که به صلاح و درستی تو نمی‌افزاید گوش مسپار؛ زیرا این کار، دل‌ها را زنگار می‌زند و موجب سرزنش می‌شود. (غرر‌الحکم، ح6234)
6- التذاذ و لذت بردن از زندگی: عادت به کار نیک و داشتن خلق و خوی خوب و منش نیکو و پسندیده موجب می‌شود که انسان از کار و رفتارش لذت ببرد و زندگی با لذت سپری شود. امام علی(ع) درباره این کارکرد خلق نیک می‌فرماید: خودت را به کارهای زیبا عادت بده که اگر به آنها عادت کنی، برایت لذت‌بخش می‌شوند. (شرح نهج‌البلاغه، ابن ابی‌الحدید، ج20، ص266، ح92)
7- دوستی با خوبان و کناره‌گیری از بدان: چنان‌که گفته شد تعلیم و تربیت باید در رفتار و منش انسان خودش را نشان دهد. اگر کسی خوش‌خو است همانند انسانی است که به سوی امور طیب و نیک و خوش گرایش داشته و از امور خبیث و پلید و زشت گریزان است. در حقیقت گرایش شخص بیانگر باطن اوست. امام صادق(ع) درباره بازتاب خوش‌خویی شخص می‌فرماید: من احسن خلقه احبه الاخیار و جانبه الفجار؛ انسان خوش‌اخلاق، از دوستی مردمان خوب برخوردار است و از تعرض آدم‌های نابکار در امان است. (مستدرک الوسائل، ج8، ص449)
8- اجتناب از ناپسندها: انسان اگر خوش‌خو و نیکو خصال است، به‌طور طبیعی نسبت به آن گرایش دارد و از اضداد آنها گریزان است. در حقیقت هر امر باطنی نشانه‌های ظاهری دارد که می‌توان از آن دانست که فرد در چه حالت و منش و خویی است.
نشانه خوش‌خویی و ادب افراد را می‌توان از اموری به دست آورد. به عنوان نمونه امام حسن عسکری(ع) می‌فرماید: کفاک ادبا تجنبک ما تکره من غیرک؛ برای ادب تو همین بس که آنچه را از دیگران نمی‌پسندی، از آن دوری کنی. (بحارالأنوار، ج78، ص377) امام حسین(ع) نیز می‌فرماید: لا تقولن فی اخیک المؤمن اذا تواری عنک الا ما تحب ان یقول فیک اذا تواریت عنه؛ وقتی که برادر دینی‌ات از تو جدا شد، سخنی پشت سر او نگو، مگر اینکه دوست داری او در پشت سر تو آن را بگوید. (بحارالأنوار، ج78، ص127) در حقیقت این‌گونه رفتار نشان می‌دهد تا چه اندازه پایبند به اصل برادری اسلامی و اخوت دینی هستی.
9- ورود به جرگه مسلمانی: اگر بخواهیم مسلمان باشیم و عضویت ما در امت اسلام و فرزندی پیامبر(ص) و بندگی خداوند پذیرفته شود و به تثبیت برسد باید خوش‌خو باشیم. پیامبر(ص) درباره این شرط مسلمانی می‌فرماید: سه چیز است که هرکس نداشته باشد نه از من است و نه از خدای عز و جل. عرض شد: ای رسول خدا! آنها کدامند؟ فرمودند: بردباری که به وسیله آن جهالت نادان را دفع کند، اخلاق خوش که با آن در میان مردم زندگی کند و ورع و پارسایی که او را از نافرمانی خدا باز دارد. (خصال، ص145، ح172)
10- بهشتی بودن خوش‌خو: انسانی که خوش‌خو باشد و فضایل اخلاقی را در خود ایجاد کرده باشد، انسانی بهشتی است؛ زیرا امام صادق(ع) می‌فرماید: ان لاهل الجنه اربع علامات: وجه منبسط و لسان لطیف و قلب رحیم و ید معطیه؛ بهشتی‌ها چهار نشانه دارند: روی گشاده، زبان نرم، دل مهربان و دست‌ دهنده. (مجموعه ورام، ج 2، ص 91)
11. عدم پذیرش توبه بدخو: یکی از شرایط پذیرش توبه براساس برخی از روایات، خوش خویی است؛ پیامبر(ص) می‌فرماید: خداوند از آدم بداخلاق توبه نمی‌پذیرد. عرض شد: ای رسول خدا، چرا؟ فرمودند:‌چون هرگاه از گناهی توبه کند در ورطه گناهی بدتر از آن که توبه کرده است می افتد. (بحارالانوار، ج 73، ص 299، ح 12) پس انسان اگر بخواهد توبه‌اش پذیرفته شود، خوشخویی را صفت و خصلت خود سازد و از بدخویی رها شود.
12. خوش خویی، گنجینه رزق و رزوی:‌ بسیاری از مردم از تنگدستی شاکی هستند؛‌در حالی که می‌توانند با برخی از رفتارها به گنجینه‌های رزق و روزی دسترسی یافته و از برکت روزی بهره‌مند شوند.
امام علی(ع) یکی از عوامل موثر در وسعت روزی را اخلاق نیک دانسته و می‌فرماید: فی سعهًْ الاخلاق کنوز الارزاق؛ گنج‌های روزی در خوشی اخلاق نهفته است. (کافی، ج 8، ص 23) آن حضرت در جایی دیگر می‌فرماید: من ساء خلقه ضاق رزقه؛ هر کس بداخلاق باشد، روزی‌اش تنگ می‌شود. (غرر الحکم، ح 8023) پس خوش‌خویی و بدخویی نقش موثری در رزق و روزی انسان دارد و نباید به این مسئله در آسایش و رفاه خود بی‌توجه بود.
13. خوش خویی و گوارایی زندگی: خوش‌خویی موجب گوارایی زندگی می‌شود؛ چنانکه امام صادق(ع) درباره این کارکرد خوش خویی می‌فرماید: لا عیش اهنا من حسن الخلق؛ هیچ‌ زندگی گواراتر از اخلاق و رفتار پسندیده نیست. (علل الشرایع، ج 2، ص 559) در مقابل، بدخویی موجب تلخکامی در زندگی است. امام علی(ع) به این نکته این‌گونه توجه داده و می‌فرماید: السیی الخلق کثیر الطیش منغص العیش؛ آدم بداخلاق بسیار خطا می‌کند و زندگی‌اش تلخ می‌شود. (غرر الحکم، ح 1604)
14. دوستی دیگران: خوش خویی موجب جذب مردم و بدخویی موجب دوری مردم از شخص می‌شود و حتی بدخویی موجب می‌شود که انسان دوستان خودش را نیز از دست دهد. امام صادق‌(ع) از لقمان روایت می‌کند که به فرزندش گفت: فرزندم! از بی‌حوصلگی و بداخلاقی و بی‌تابی دوری کن که هیچ دوستی تحمل این خصلت‌ها را ندارد. در کارهایت آرام و بردبار، در تحمل زحمات برادران، صبور و با همه مردم خوش اخلاق باش. (قصص الانبیاء،ص 198، ح 245)
15. رابطه خوشخویی و نرم گفتاری: در آیات قرآن در حوزه گفتار و نطق، آموزه‌هایی دستوری بیان شده که شامل نرم گفتاری، استواری در منطق و استدلال، آهستگی و پرهیز از صدای بلند و مانند آنها می‌شود. اگر انسان بخواهد لطافت کلام را به دست بیاورد باید لطافت خلق و خو پیدا کند؛ زیرا از آثار خوشخویی و لطافت خوی انسانی اموری از جمله نرمی و لطافت در سخن و گفتار است؛ چنانکه امام علی(ع) در این باره فرموده است:‌ اذا حسن الخلق لطف النطق؛ با اخلاق نیکو، گفتار نرم می‌شود. (غرر الحکم، ح 4052)
16. موفقیت در امور: از عوامل توفیق و موفقیت در کارهای زندگی می‌توان به خوشخویی و منش نیک اشاره کرد. امام علی(ع) می‌فرماید: عود نفسک حسن النیهًْ و جمیل المقصد، تدرک فی مباغیک النجاح؛ خودت را به داشتن نیت خوب و مقصد زیبا عادت ده، تا در خواسته‌هایت موفق شوی.‌(غرر الحکم، ح 6236)
17. حسابرسی آسان در قیامت: خوش‌خو در قیامت پرونده اعمالش به آسانی و سرعت رسیدگی می‌شود اما بدخو این‌گونه نیست. پیامبر(ص) می‌فرماید: اول ما یوضع فی میزان العبد یوم القیامهًْ حسن خلقه؛ نخستین چیزی که روز قیامت در ترازوی اعمال بنده گذاشته می‌شود، اخلاق خوب اوست. (قرب الاسناد، ص 46، ح 149)
18. دلتنگی خانواده بدخو: خوش‌خو هم خودش زندگی آسان و راحتی دارد و هم اطرافیان وی از این خوشخویی بهره‌مند می‌شوند؛ اما بدخو خود و خانواده‌اش را در عذاب و رنج می‌افکند. امام علی(ع) می‌فرماید: من ساء خلقه مله اهله؛ هر کس بداخلاق باشد، خانواده‌اش از او دلتنگ و خسته می‌شوند. (تحف العقول، ص 214 )