فلسفه آفرینش انسان، مال، علم و دنیا از دیدگاه پیامبر اسلام (ص)
شناخت انسان از فلسفه آفرینش و اهداف هر چیزی میتواند نوع تعامل و رفتارش را با آنها تعیین کند. آموزههای قرآنی به این مهم توجه داده و بر آن است تا فلسفه آفرینش و اهداف امور و چیزها را تبیین کند تا نگرش مردم را سامان دهد. نویسنده در این مطلب به فلسفه و هدف آفرینش چهار امر مهم در زندگی دنیوی اشاره کرده است.
تأثیر شناخت فلسفه آفرینش در سبک زندگی
رفتارهای انسان تابع نگرشها و نگرشها نیز تابع بینش و شناخت آدمی است. البته ابزارها و منابع شناختی صحیح و درستی لازم است تا انسان بتواند حقایق را چنانکه هست بشناسد و در این میان به علل درونی و بیرونی، شناخت حقایق اشیاء بسیار دشوار است؛ از همین رو پیامبر (ص) به پیشگاه خداوند عرضه میدارد: اللهم ارنی الاشیاء کماهی؛ خداوندا چیزها را آنچنانکه هست به من بنما!
لازم است انسان شناخت درستی از فلسفه آفرینش به طور کلی و فلسفه آفرینش چیزها به طور جزیی به دست آورد؛ زیرا شناخت آدمی نسبت به هر چیزی نوع تعامل و برخورد را تحت تأثیر مستقیم قرار میدهد.
خداوند بارها در آیات قرآنی به تبیین فلسفه و هدف آفرینش هستی و به ویژه اشیاء پرداخته است. به عنوان نمونه در آیات قرآنی، ستارگان را به عنوان زینتهای آسمان دنیا و دور از دسترس شیاطین سرکش دانسته که میخواهند به این منطقه نفوذ کنند و اطلاعاتی از آینده به دست آورند. (صافات، آیات 6 و 7) سپس در ادامه به یکی از فلسفههای خلقت شهاب سنگها اشاره میکند و میفرماید که اینها مأمور هستند تا شیاطینی را که برای استماع به آسمان میآیند فراری داده و آنان را بگریزانند. (صافات، آیات 8 تا 10)
اگر انسان عوالم ملکوتی و باطنی را بپذیرد که غیر از عوالم ظاهر است، نگاه وی به هستی تغییر مییابد، همچنین اگر هدف و فلسفه هر چیزی را بشناسد به همان میزان نگاه وی تغییر یافته و بهگونهای دیگر با آن تعامل و رفتار میکند. از همین رو در آیات قرآنی به تبیین اهداف و فلسفه اشیاء نیز توجه ویژهای مبذول شده است.
فلسفه چهار چیز از اصول زندگی در کلام پیامبر (ص)
پیامبر گرامی (ص) که مفسر واقعی قرآن است، به تبیین فلسفه و هدف از آفرینش انسان و علم و دنیا و مال پرداخته است تا نوع رفتار و نگرش ما را نسبت به آنها تصحیح و اصلاح کند و فلسفه و سبک زندگی ما را دگرگون سازد. ایشان چنانکه در صفحه 159 کتاب اثنیعشریه آمده، میفرماید: خلق اربعه لاربعه: المال للانفاق لا للامساک و العلم للعمل لا للمجادله و العبد للتعبد لا للتعظیم و الدنیا للعبره لا للعماره؛ چهار چیز خلق شده برای چهار چیز:
1- فلسفه و هدف آفرینش مال: آن حضرت (ص) در این باره میفرماید: مال برای انفاق است نه برای حفظ کردن و نگه داشتن. به عبارت دیگر ثروت و مال در دنیا برای انباشت و تکاثر نیست بلکه برای کوثری کردن زندگی است؛ اگر تکاثر و انباشت ثروت و مال همانند انبار کردن آب در یک فضای محدود است، کوثر به معنای جاری کردن، همانند نهری است که جریان دارد و نه تنها آلوده نمیشود و نمیگندد، بلکه موجب سلامت خود و طراوت محیط و نشاط و زندگی میشود.
کسانی که برداشت نادرستی از آفرینش دنیا و مال و ثروت دارند، به انباشت آن همت میگمارند. اینان گرایش به بخل پیدا میکنند و حاضر نیستند آن را در اختیار دیگران قرار دهند تا دیگران نیز همانند آنان از آن بهرهمند شوند و حتی گاه در این راه چنان افراط میکنند که گرفتار خساست شده و نه تنها نمیگذارند دیگران استفاده کنند بلکه خود نیز از آن استفاده نمیکنند و اینگونه دچار محرومیت خودخواسته میشوند.
خداوند در آیات قرآنی درباره یکی از خصوصیات انسانها، به مسئله تکاثر گرایی انسان اشاره کرده و میفرماید: وتحبون المال حبا جما، و مال را دوست دارید، دوست داشتنی بسیار. (فجر، آیه 20) در حالی که اگر انسان شناخت درستی از حقیقت مال و فلسفه وجودی آن داشت، نگاهی متفاوت به مال پیدا میکرد و آن را این گونه محبوب خود قرار نمیداد، بلکه تنها آن را یک ابزار زینتی دنیا بشمار میآورد و به همین میزان به آن بسنده میکرد. به سخن دیگر وقتی انسان بپذیرد که مال چیزی جز زینت و آرایهای برای زندگی دنیا نیست، آن را به عنوان یک ابزار مینگرد و دلبسته آن نمیشود، زیرا ابزار، لیاقت آن را ندارد که محبوب انسان شود و دلبسته شدن به ابزار و امری که پایدار نیست، از سر حماقت و سفاهت و دیوانگی است، چرا که مال انسان نیست تا بدان دلبسته شود و بدان تعلق پیدا کند به طوری که وقتی متعلق را از دست داد محزون و مغموم شود. خداوند در آیه 46 سوره کهف فلسفه و هدف آفرینش مال را این گونه تبیین میکند: المال والبنون زینه الحیاه الدنیا و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثوابا و خیر املا؛ مال و پسران زیور زندگی دنیایند و نیکیهای ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگارت بهتر و از نظر امید نیز نیکوتر است. پس برای اینکه زندگی اخروی ما درست شود، باید از این مال به عنوان باقیات صالحات استفاده کنیم. و آن را با انفاق برای آخرت ذخیره کرده و ره توشه آخرت خود سازیم. به عبارت دیگر، هر چه را که خوردیم و مصرف کردیم، خورده شده و از میان رفته و هر آنچه را خیرات کرده و انفاق و احسان نمودیم به عنوان باقیات صالحات برای آخرت ما میماند. چنین نگرشی به مال و فلسفه و هدف آفرینش آن به ما کمک میکند که سبک زندگی خود را تغییر دهیم و به جای تکاثر و انباشت مال و ثروت، به کوثرگرایی رو آورده و آن را در جامعه جاری و روان سازیم تا ذخیره آخرت ما شود. البته این بدان معنا نیست که خودمان اصلا استفاده نکنیم، بلکه ضمن استفاده از مال، بخشی را به عنوان حقوق سائلان و محرومان در اختیار آنان بگذاریم تا آنان نیز استفاده کنند. (ذاریات، آیه 19، معارج، آیات 24 و 25)
2- فلسفه و هدف از علم: پیامبر گرامی (ص) درباره فلسفه علم و دانش میفرماید: علم و دانش برای عمل است نه برای مجادله.
علم برای این نیست که ما پز عالم بودن را بدهیم و بر خلاف آنچه میدانیم عمل کنیم و یا حق را باطل و باطل را حق جلوه دهیم. و مانند کارهایی سخیف دیگری که برخی از به ظاهر عالمان انجام میدهند، انجام دهیم. جدال، گفتگویی توأم با نزاع و غلبه جستن یک طرف بر دیگری (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 189 «جدل») و به قصد منصرف کردن وی از رأی و نظرش است. (مجمعالبیان، ج 5- 6، ص 237) پس کسی که هدف علم و دانشآموزی را نمیداند، به جای آنکه از این طریق بخواهد خودش را به کمال برساند، میخواهد خود را به هر طریقی بر دیگران چیره سازد. چنین شخصی در حقیقت هدف و فلسفه علمآموزی را نمیداند و یا دانسته میخواهد بر خلافت آن عمل کند. انسان میبایست هر روز چیزی بیاموزد تا بهتر عمل کرده و به کمالات بالاتر برسد. اینکه پیامبر (ص) خواهان علم و افزایش آن است (رب زدنی علماً) و یا حضرت آدم (ع) و حضرت خضر (ع) و دیگران از علوم لدنی الهی بهرهمند شدند برای عمل بوده است. در روایات است که علم بیعمل، ارزشی ندارد. خداوند نیز کسانی را که میدانند ولی بر اساس آن عمل نمیکنند سرزنش میکند. امام صادق (ع) آیتالله العظمی را کسانی میداند که بیاموزد و بیاموزاند و بدان عمل کند. ایشان میفرماید: من تعلم العلم و عمل به و علم لله دعی فی ملکوت السماوات عظیما فقیل: تعلم لله و عمل لله؛ هر کس برای خدا دانش بیاموزد و به آن عمل کند و به دیگران آموزش دهد، در ملکوت آسمانها به عظمت و بزرگی یاد شود و گویند: برای خدا آموخت و برای خدا عمل کرد و برای خدا آموزش داد. (الذریعه الی حافظ الشریعه، شرح اصول کافی، ج 1، ص 56)
3- تعبد و اطاعت، فلسفه عبودیت و بندگی انسان: خداوند فلسفه وجودی و اهداف آفرینش انسان را در آیات قرآنی به شکل طولی چند امر دانسته که میتوان آنها را اهداف ابتدایی و میانی و غایی برشمرد. از جمله اهداف و فلسفه آفرینش انسان که در قرآن بیان شده اموری چون خلافت، عبودیت، ربانی شدن، عالم شدن، عمران و آبادانی زمین و مانند آنهاست. خداوند در آیه 56 سوره ذاریات به صراحت بیان میکند که هدف آفرینش انسان و جنیان، عبودیت و بندگی خداوند است. پیامبر گرامی (ص) نیز درباره هدف و فلسفه عبودیت و بندگی میفرماید: بنده برای تعبد و اطاعت بندگی است نه برای تکبر و بزرگی. اگر انسان بنده است باید تعبد محض باشد و هر آنچه که مولا و خداوند فرموده بیچون و چرا را انجام دهد. اصولا یکی از فلسفههای بیان احکام شریعت، آموزش بندگی است. هر چند در آیات و روایات، فلسفه و علل احکام بیان شده و مرحوم شیخ صدوق در کتاب علل الشرایع بسیاری از آنها را گردآوری کرده است؛ ولی باید دانست که اصل اساسی در آن تعبدورزی بشر است، زیرا انسان نمیتواند با عقل خویش به تمام حقایق هستی آگاه شود و بخواهد بر اساس آن راه خویش را بیابد. اصولا عقل، همچون چراغ است و راه و چاه را نشان میدهد؛ ولی این خداست که راه میسازد و صراط مستقیم را ایجاد میکند تا انسان در آن مسیر قرار گیرد. از همین رو خداوند در آیات قرآن، اسلام و شریعت و قوانین تعبدی آن را راه مستقیم دانسته است. پس انسان اگر بخواهد به کمال بندگی برسد باید عقل را فقط چراغ بداند نه آنکه آن را دارای احکامی دانسته که بر اساس آن عمل کند. چنین نگرشی به عقل به معنا و مفهوم گریز از تعبد و بندگی است. نتیجه چنین نگرشی نیز تکبر و استکبار است، زیرا شخص خود، یا عقل خود را در جایگاهی قرار میدهد که خدا به عنوان صاحب شریعت قرار داده است. به سخنی دیگر، شخص خود را شارع میداند و این همان تکبری است که نتیجه آن در مقام عمل خروج از بندگی و اطاعت خواهد بود. امام صادق (ع) درباره جایگاه عقل میفرماید: ان دین الله لایصاب بالعقول الناقصه؛ دین الهی با عقلهای ناقص به دست نمیآید. (بحارالانوار، ج 2، ص 303، حدیث 41) حهر چند که در روایات است که عقل از جایگاه بس بزرگی برخوردار است که در قیامت ارزش عمل بدان سنجیده میشود و یا آمده که: «الدین عقل من خارج کما ان العقل دین من داخل؛ دین همان عقل از خارج و عقل همان دین از داخل است، یا گفته شده است: کل ما حکم به العقل حکم به الشرع و کل ما حکم به الشرع حکم به العقل؛ هر آنچه را عقل بدان حکم کند شریعت بدان حکم کرده و برعکس؛ اما باید گفت که حکم عقل تنها نشان دادن است یعنی نقش چراغ را دارد؛ زیرا شارع و حکمکننده تنها خداوند است و اوست که راه را تعیین کرده و میسازد و چراغ عقل آدمی آن راه را روشن میکند به هر حال، در روایات آمده که با قیاس و عاقل و استنباطات عقلی و شخصی نمیتوان دینداری کرد و احکام ساخت؛ چرا که این راه هلاکت است.» (مستدرک الوسائل: ج71، ص 262، ح 52)
4- عبرت، فلسفه دنیا: پیامبر (ص) درباره فلسفه و هدف دنیا میفرماید: دنیا برای عبرت است نه برای عمارت و تشریفات. در آیات قرآنی این مطلب بیان شده که دنیا و زندگی آن، گذرگاهی برای آخرت است. بنابراین، انسان نمیبایست آن را به عنوان هدف غایی حساب کند و تمام همت و تلاش خود را مصروف آبادی آن کند. البته خداوند در آیه 61 سوره هود بیان کرده که مأموریت انسان در زمین به عنوان خلیفه الهی، عمارت و آبادانی زمین است. این معنا با تاکید بر آبادانی زمین و استعمار الارض بیان میکند که آبادی زمین غیر از آباد کردن دنیاست. آباد کردن دنیا اگر به معنی دنیاطلبی و حرص بر مال و ثروت و دلبستگی به مظاهر مادی دنیوی باشد بسیار مذموم است و مورد نهی پیامبر که در حدیث آمده، اما چنانچه به معنی رشد و توسعه و ایجاد آسایش برای خود و همنوعان به هدف زمینهسازی برای آخرت و جلب رضایت پروردگار باشد، ممدوح و پسندیده و مصداق استعمارالارض خواهد بود. دنیا به عنوان مجموعهای از نظام هستی، بخشی است که انسان در آن مدتی زندگی میکند و میرود. در آیات و روایات توضیح داده شده که دنیا و همچنین زمین جایگاه بسیار مهمی برای خلافت انسانی و رشد و کمالیابی اوست، ولی این دنیا و برکات زمین و آسمان و زینتهای آن نباید به عنوان محبوب در دل انسان جای گیرد و او را به خود مشغول و از آخرت غافل سازد. انسان در دنیاست که به کمال میرسد و آنچه آرایههای دنیاست از جمله مال و فرزند و مانند آنها به عنوان وسیلهای برای این است که انسان از آن به عنوان وسیلهای برای آخرت و کمال بهره گیرد نه آنکه این امور او را مشغول داشته و گرفتار تکاثر و تفاخر و مانند آنها سازد. (حدید، آیه 20)
خداوند در قرآن بیان کرده است که انسان باید از دنیا و امور آن عبرت و پند گیرد و خود را برای ابدیت در آخرت آماده کند. (حشر، آیه 2)
به هر حال، آیات قرآن و روایات درصدد تبیین فلسفه و هدف هر چیزی است تا انسان میزان و قدر هر چیزی را بشناسد و کم و زیاد نگذارد و به تعبیر قرآن همواره با کیل و میزان و قسط و عدالت کار کنید و هر چیزی را به درستی بر اساس موازین الهی بسنجید و میزان و ارزش اشیاء را کم و زیاد نکنید. (اعراف، آیه 85؛ هود، آیه 85؛ شعرا، آیه 183)