راه هاي برخورداري از حسنات دنيا و آخرت

دنيا براي آدمي عرصه آزمون ها و امتحانات است تا عصاره هر کسي گرفته و ناخالصي به خلوص تبديل شده و تا سيه روي شود هر که در او غش باشد. عمر کوتاه آدمي بهترين فرصت استثنايي و غيرقابل تکرار است که انسان مي تواند خودش را براي ابديت چنان بسازد که يا بهره مند از کمالات و سعادتمند باشد يا گرفتار نقص ميان مرگ و زندگي و شقاوت دست و پا زند. توفيق بهره مندي از حسنات دنيوي نصيب هرکس نمي شود. علل و عواملي مي خواهد که نويسنده در اين مطلب به آنها پرداخته است.

    ***
حقيقت دنيا و زندگي آدمي
    نظام هاي الهي نظام هاي کاملي است که فراتر و برتر از آن غيرقابل تصور است؛ به اين معنا که اگر مثلاامکان داشت دنيا به گونه اي ديگر آفريده مي شد که بهتر و برتر از وضعيت کنوني آن باشد، خداوند به يقين همان گونه مي آفريد، ولي هيچ امکان ديگري نيست؛ زيرا اگر امکان داشت و خداوند نمي آفريد يا از جهل يا بخل يا عجز او سرچشمه مي گرفت، مقدم بي هيچ شک و ترديدي باطل است؛ چرا که خداوند عالم، غني و قادر است، پس تالي هم باطل خواهد بود.
    در آيات قرآني آمده است که عناصر دنيا امکان و قابليت بهتر از اين نظام را نداشته و ندارد. از اين رو بسياري از امور در نظام ديگري چون نظام آخرت بايد شدني شود. از آيات قرآني همچنين به دست مي آيد که براي خداوند آفريده هايي است که اگر بخواهند در اين نظام کنوني دنيا در آيند بايد محدوديت ها، مشکلات و قابليت هاي دنيا را بپذيرند. از اين رو جبرئيل در نهايت صورتي که مي تواند تجسم يابد، همان صورت دحيه کلبي است؛ چرا که فرشتگان براي حضور در دنيا بايد به چهره آدمي درآيند (انعام، آيه 9) و همين تبديل نيز موجب التباس و همانندي آنان با انسان هاي معمولي مي شود، چنانکه حضرت ابراهيم(ع) و حضرت لوط(ع) نتوانستند فرشتگان را در زمان تجسم بشناسند. (ذاريات، آيه 25؛ هود آيات 69 و 70 و 77) همچنين، همين فرشتگان حتي در مقام تمثيل و ورود به عالم مادي مثالي- متصل يا منفصل- نيز با محدوديت هاي بسياري مواجه خواهند بود، چنانکه حضرت جبرئيل(ع) با محدوديت هاي مادي براي حضرت مريم(ع) تمثيل يافت. (مريم، آيه 17)
    با اين همه محدوديت هايي که نظام مادي دنيا دارد، اما همين دنيا براي آدمي يک فرصت استثنايي و غيرقابل تکرار است؛ زيرا آدمي تنها در همين عالم مادي دنياست که مي تواند خودش را براي ورود به عالم آخرت به بهترين شکل آماده سازد؛ چرا که انسان در دنيا داراي يک نوع قابليت و توانايي است که موجب مي شود تا بتواند قواي الهي را که در شکل صفات در ذاتش سرشته شده فعليت بخشد و خودش را به صفات الهي آراسته گردانيده رنگ خدايي گرفته (بقره، آيه 138) و خدايي و رباني شده (آل عمران، آيه 79) و خلافت الهي را به عهده گيرد (بقره، آيه 30) و براي زندگي سعادتمند ابدي در نظامي ديگر خود را آماده کند؛ چرا که توانسته با عمل خويش، آن قواي الهي را ظهور و فعليت بخشد و مظهر خدا گردد و از وزانت و سنگيني خاصي برخوردار شود که ميزان الهي، آن را به خوبي نشان مي دهد. (مومنون، آيه 102)
    البته بيشتر مردم از اين فرصت بي بديل عمر کوتاه در دنيا بهره نمي گيرند و خود را به امور لهو و لعبي دنيا سرگرم مي کنند. اين گونه است که خودشان را مظهر صفات و اسماي الهي نمي کنند و آنچه را از فرصت عمر دارند از دست مي دهند و لذا در آخرت سبک وزن وارد مي شوند؛ زيرا هيچ کمالي را با خود ندارند تا موجب وزانت ايشان شود. مومنون، آيه 103)
    پس دنيا داراي حقايقي است که بسياري از مردمان از آن غفلت دارند. اين حقايق عبارتنداز: 1.عصر امتحان و ابتلاء (عصر، آيه 1؛ عنکبوت، آيه 2): 2.عصر خسران و زيان از سرمايه عمر و صفات سرشته الهي در ذات (عصر، آيه 1)، 3.زمان عمل؛ چرا که ايمان نيز نوعي عمل است (عصر، آيات 2 و 3)، 4. زمان صيرورت و شدن براي ابديت (آل عمران، آيه 28 و آيات ديگر)، 5. گذرگاه ناپايدار (اسراء، آيه 18)، 6. جايگاه لهو و لعب و بيهودگي و بازي (انعام، آيه 32)، 7.مکان زينت، تفاخر و تکاثر (حديد، آيه 20)، 8. مکان غفلت زا نسبت به مقصد و مقصود (روم، آيه 7)، 9.مکان خلافت الهي (بقره، آيه 30)؛ 10. جايگاه کسب علم و خودسازي (بقره، آيه 129))، 11. مکان مناسب براي بازگشت به سوي خدا (بقره، آيه 156)
    حقيقت دنيا را مي توان حقيقت تلخ و شيريني براي آدمي دانست؛ زيرا انتخاب درست در چارچوب صراط مستقيم الهي مي تواند او را به کمالات و سعادتي برساند که هيچ آفريده ديگري به آن نمي رسد؛ يا آنچنان سقوط کند که پست تر از او موجودي نباشد. (اعراف، آيه 179)
حسنات دنيوي ابزار بهره مندي از حسنات اخروي
    وقتي به دنيا نگاه مي شود مي توان از دو منظر به آن نگريست: 1.از منظر خدا؛ 2.از منظر انسان. به اين معنا که يک وقت به اين دنيا از منظر خداوند نگريسته مي شود که در آن صورت بهترين نظامي است که مي توانست آفريده شود؛ پس اين دنيا جز خير مطلق چيزي نيست؛ چرا که هر چيزي در جاي خود قرار گرفته وخداوند عدالت را در حق هر چيزي ادا کرده و آنچه بر او واجب بوده به جا آورده است. از اين رو در آيات قرآني اين دنيا مورد مدح و ستايش الهي است؛ چرا که در کمال عدالت و اتقان آفريده شده است.
    اما وقتي از منظر انسان يا نسبت به انسان سنجيده مي شود، مي تواند دو حالت متفاوت داشته باشد؛ زيرا ديگر خير مطلق و محض نيست، بلکه خير و شر نسبي است؛ از اين رو امري حسنه و خير خواهد بود و امري ديگر سيئه و شر؛ چنانکه يک چيز براي شخصي خير و براي ديگري شر خواهد بود.
    حسنات دنيوي هر آن چيزي است که نيک و نيکو است و انسان براي شدن هاي کمالي اش بدان نياز دارد و از آن بهره مي گيرد. اما اگر موجب رشد و کمال يابي انسان نشود همان چيزسيئه و زشت و بد خواهد بود.
    البته برخي در تعريف حسنه و حسنات گفته اند آن چيزي است که انسان را از جهت بدني و جاني مسرور کند. (مفردات الفاظ قرآن کريم، راغب اصفهاني، ص 235، «حسن».) اما بايد توجه داشت که سرور و شادي واقعي زماني رخ مي دهد که مولفه هاي سعادت يعني آرامش روحي و آسايش بدني دايمي و پايدار باشد و ترس از دست رفتن وجود نداشته باشد. بنابراين مي توان گفت که حسنات دنيوي هر چند که مايه آسايش و آرامش است، ولي زماني واقعا حسنات هستند که زمينه ساز آسايش و آرامش ابدي شوند. از اين رو علامه طبرسي در يک تعريف جامع تر از حسنه و حسنات مي فرمايد حسنات چيزهايي هستند که به توسعه در روزي و زندگي، تحقق اخلاق نيک در دنيا، دست يابي رضوان خدا و بهشت در آخرت بينجامد. (مجمع البيان، ج 1-2، ص 530)
    در قرآن مصاديقي از حسنات بيان شده که از آن دانسته مي شود که حسنات، اختصاصي به رفاه مادي و يا آرامش رواني و روحي زودگذر دنيوي ندارد. از جمله حسناتي که در قرآن به عنوان مصاديق حسنات آمده محبت اهل بيت(ع) است که در آيه 23 سوره شوري به آن اشاره شده است. برخي مفسران گفته اند: مقصود از «حسنه» در آيه يادشده، دوستي نزديکان رسول خدا(ص) است. (روح المعاني، ج 14، جزء 25، ص 52) همين مطلب در روايتي از امام حسن(ع) نقل شده است. (مجمع البيان، ج 9-10، ص 44)
    از ديگر مصاديق حسنات مي توان به نماز اشاره کرد. خداوند در آيه 114 سوره هود نماز را از مصاديق حسنات دانسته است. اين بدان معناست که حسنات تنها در امور دنيوي خلاصه نمي شود بلکه مراد چيزهايي است که آرامش و آسايش پايدار و ابدي را براي آدمي رقم مي زند و شکي نيست که محبت اهل بيت(ع) و نماز اين گونه است.
    البته اين امور و مصاديق براي دنياي انسان نيز کارايي خود را دارد؛ چنانکه اثبات اين امور به عنوان حسنات به معنا و مفهوم آن نيست که آسايش و رفاه از مصاديق حسنات نباشد، بلکه رفاه نيز از مصاديق حسنات است که در آيه 95 سوره اعراف به آن اشاره شده است؛ چرا که برخي از مفسران، «حسنه» را در اين آيه به آسايش و رفاه مادي تفسير کرده اند. (التبيان، ج 4، ص 475)
آثار حسنات
    همچنين وقتي خداوند به آثار حسنات اشاره مي کند، مفهوم واقعي حسنات را نيز تبيين مي کند که مراد اموري است که آخرت انسان را تضمين و سعادت و آرامش و آسايش ابدي را براي آدمي به دنبال دارد. از جمله در آيه 89 سوره نمل، تاثير حسنات را در امنيت و آرامش يابي انسان از وحشت روز قيامت مي داند. (نمل، آيه 89) پس از نظر قرآن حسنات بايد آدمي را از نواقصي برهاند که او را گرفتار دوزخ خشم الهي مي کند و انسان را به کمالاتي برساند که امنيت از دوزخ يکي از مهمترين آثار آن است.
    آثار ديگر حسنات که در قرآن آمده رفع بدي ها (هود، آيه 114)، دفع بدي ها (رعد، آيه 22)، جبران بدي ها (هود، آيه 114)، بهره مندي از حسنات برتر در دنيا و آخرت (نحل، آيه 30) است که همه ناظر به آخرت است؛ در حقيقت حسنات دنيوي خود مقدمه اي براي حسنات آخرت است و اگر آرامش و آسايشي براي شخص در دنيا است در گرو همان آرامش و آسايشي است که براي آخرت او رقم خورده است. از اين رو اهل ايمان در دنيا دچار حزن و اندوه و خوف و ترسي نيستند.
    پس با توجه به آثاري که قرآن براي حسنات گفته مي توان دريافت که هدف همان حسنات اخروي است و انسان به طور طبيعي بايد دنبال حسنات باشد؛ زيرا امور نيک و نيکويي است که او را در کمال يابي کمک مي کند يا خود آن چيز، کمالي براي انسان است. از آيه 10 سوره زمر به دست مي آيد که حسنات آخرتي از جمله بهشت، پاداش احسان و نيکي در دنياست؛ معناي «للذين احسنوا…» اين است که براي کساني که در دنيا احسان مي کنند حسنه اي در آخرت خواهد بود و آن حسنه، بهشت است. (روح المعاني، ج13، جزء 23، ص 365)
    در آيات و روايات بسيار اين معنا مورد تاکيد بوده که پيامبران و اولياي الهي دنبال حسنات بوده اند؛ چنان که همه مردم به طور طبيعي دنبال آن بوده و هستند؛ با اين تفاوت که بسياري از مردم درک درستي از حقيقت حسنات و مصاديق واقعي و حقيقي آن ندارند و بيشتر آنان به حسنات دنيا بسنده کرده و از حسنات اخروي غافل هستند. در حالي که پيامبران با هدايت عقل و وحي، دنبال حسنات دنيا و آخرت هستند و حسنات دنيا را مقدمه اي براي بهره مندي از حسنات اخروي مي دانند. (بقره، آيات 200 و 201؛ نحل، آيات 120 و 122؛ اعراف، آيات 155 و 156)
    از آنجايي که دنيا براي آدمي ميدان آزمون است (آل عمران، آيه 152؛ اعراف، آيه 129) و انسان به سبب داشتن اراده و حق انتخاب خودش مي تواند ميان گزينه هاي متفاوت، انتخاب آزادانه اي داشته باشد، بايد به اين نکته توجه کند که انتخاب اوست که ابديت او را رقم مي زند و سعادت و شقاوت ابدي او را مي سازد.
    اما مشکل اصلي انسان اين است که از مقصد و مقصود غفلت مي کند و زينت ها و شکوفه هاي فريبنده دنيا او را به سوي خود مي کشد و بي آنکه ميوه اي باشد او را در دام خود مي برد. (کهف، آيه 7؛ طه، آيه 131)
عوامل برخورداري از حسنه در دنيا
    با توجه به ارزش و اهميت حسنات در زندگي بشر و تاثير آن در سعادت دنيوي و اخروي لازم است عوامل برخورداري از آن را بشناسيم تا به خوبي بتوانيم از آن بهره گرفته و در کسب حسنات و بهره مندي از آثارش تلاش کنيم. مهمترين عوامل و موجبات بهره مندي از حسنات عبارتند از:
    1. اجتناب از شرک: اجتناب از شرک، موجب بهره مندي از حسنات و نيکي ها در دنياست که در آياتي از جمله 120 و 122 سوره نحل به آن توجه داده شده است.
    2. ايمان به آيات الهي: ايمان به آيات الهي از زمينه هاي بهره مند شدن از حسنه و آسايش در آخرت است. خداوند در آيه 156 سوره اعراف از درخواست حضرت موسي(ع) سخن به ميان مي آورد. از آنجايي که جمله «قال…» در پاسخ به درخواست حسنه از سوي موسي(ع) بيان شده، اين مطلب به دست مي آيد که مقصود از رحمت، همان حسنه درخواست شده از سوي آن حضرت است. البته ايمان به آيات الهي خود در بردارنده مفهوم کلي ايمان مطلق به خدا و آخرت و غيب و مانند آن است که در آموزه هاي قرآني به عنوان نخستين شرط ورود به بهشت و رهايي از خسران ابدي مطرح شده است. (بقره، آيات 1 تا 5؛ عصر، آيات 1 تا 5)
    3. احسان: براساس آموزه هاي قرآني احسان در هر شکل و قالبي موجب برخورداري انسان از حسنه در دنيا و آخرت است. (نحل، آيه 30؛ زمر، آيه 10) انسان عاقل آن است که فرصت عمر خويش را فرصت استثنايي و غيرقابل تکرار بداند (مومنون، آيات 99 و 100) و از حسنات دنيوي براي آخرت استفاده کند. شکي نيست که کسي که بتواند به درستي از حسنات دنيوي به خوبي بهره مند شود، آخرت خود را نيز تضمين کرده است و از حسنات اخروي سود خواهد برد. کساني که تنها به حسنات دنيوي توجه کرده و خواهان آن هستند بي آنکه آن را براي رسيدن به حسنات اخروي به کار گيرند مورد سرزنش خداوند هستند. البته خداوند به آنان اين حسنات دنيوي را مي دهد ولي خيري براي آخرت آنان نيست. (بقره، آيات 200 و 201)
    4. اطاعت: اطاعت از خداوند، باعث برخورداري از حسنات و نيکي ها در دنيا است که در همان آيات 120 تا 122 سوره نحل به آن نيز توجه داده و به عنوان يکي از شروط و عوامل مطرح شده است.
    5. پرداخت زکات: پرداخت زکات، از زمينه هاي رسيدن به حسنات آخرتي است که در آيه 156 سوره اعراف بر آن تاکيد شده است. البته از آيات و روايات نيز برمي آيد که بهره مندي از حسنات دنيوي نيز در گرو پرداخت حقوق مالي و تقوا و مانند آن است. (اعراف، آيه 96 و مانند آن)
    6. پيروي و اطاعت از پيامبر(ص): پيروي از پيامبر اسلام از اسباب دستيابي به حسنه در آخرت است. (اعراف، آيات 156 و 157)
    7. تقوا: تقوا، زمينه ساز بهره مندي از حسنات دنيا و حسنات آخرتي است. (اعراف، آيه 156؛ نحل، آيه 30)
    8. توبه: توبه و بازگشت به سوي خدا، زمينه ساز دستيابي به حسنات دنيوي و آخرتي است که در آيه 156 سوره اعراف بر آن تاکيد شده است.
    9. دعا: دعا براي نيل به حسنات دنيوي و آخرتي، زمينه ساز بهره مندي از آن خواهد بود. (بقره، آيات 201 و 202؛ اعراف، آيه 156)
    10. شکر: شکر نعمت، مايه برخورداري از حسنات و نيکيها در دنيا است. (نحل، آيات 121 و 122)
    11. هجرت: همچنين هجرت، زمينه ساز برخورداري از حسنه و جايگاه نيکو در دنيا است. (نحل، آيه 41)
□
روزنامه كيهان، شماره 20839 به تاريخ 16/5/93، صفحه 6 (معارف)