اخلاقی - تربیتیاصولی فقهیاعتقادی - کلامیفرهنگیمعارف قرآنیمقالاتمناسبت ها

روزه ؛ آزمايشگاه صبر و تحمل

انسان موجودي عجول و ضعيف و ناتوان است. در آيات قرآني ده ها صفت نقصان در کنار ده ها صفت کمالي بيان شده است. البته صفات کمالي در آدمي به شکل اسمي است و مي بايست در فتنه ها و آزمون ها و بلاو مصيبت به فعليت در آيد و ظهور پيدا کند. تکاليف اسلامي برنامه اي براي اظهار و فعليت بخشي اسماي الهي و رهايي از نواقص ذاتي است تا انسان بتواند رباني شده و مقام خلافت را به درستي به عهده گيرد. يکي از مهم ترين احکام و تکاليف اسلامي، روزه است که فوايد بسياري چون کسب تقوا، صبر، استقامت، بردباري و شکيبايي و مانند آن دارد. نويسنده در اين مطلب به يکي از آثار روزه پرداخته است.

    * * *
فقر ذاتي و ظرفيت رشدي انسان
    بر اساس آموزه هاي قرآني، انسان همانند ديگر آفريده هاي الهي موجودي است که فقر، جزو ذات اوست؛ زيرا از نظر ايجاد و بقا نيازمند دايمي به خداي غني حميد است.(فاطر، آيه 15) پس در اصل وجود و هر کمالي که براي انسان متصور است، هيچ استقلالي براي انسان نيست و هرچه دارد از خداوند غني است که دم به دم اين کمالات را از مجاري فيض به او مي رساند. از اين رو اگر خداوند دمي فيض را قطع کند نعمتي از دست مي رود و يا اصل وجودش تباه خواهد شد و چيزي نيست که بتواند جايگزين فيض الهي شود.(نحل، آيه 79؛ حج، آيه 65؛ زمر، آيه 42؛ ملک، آيه 19) پس مي توان گفت داشته هاي انسان در اصل وجود و کمالات همواره متوقف بر فيض الهي است.
    از طرفي انسان در ذات خود همه کمالات را به شکل قوه و اسم در اختيار دارد و فعليت و ظهور آنها نيازمند اراده و عزم انساني است تا نقص فعلي را به کمال فعلي تبديل کند؛ زيرا همان طوري که خداوند دانايي را با تعليم کل الاسماء(بقره، آيه 31) به انسان داده، همچنين توانايي اين را داده که آن دانايي را به توانايي تبديل کرده و از نقص به کمال برسد.
عبوديت، تنها راه فعليت اسماي الهي
    از آموزه هاي قرآني اين معنا به دست مي آيد که تنها راه کمال يابي و فعليت بخشي به قواي کمالي در ذات، عبوديت است که از آن به صراط مستقيم نيز ياد مي شود؛ زيرا راهي است که مقصد و مقصود در آن نمايان است و نياز به پرسش نيست و کسي در آن راه گم نمي شود.
    اينکه خداوند در آيه 56 سوره «ق» هدف و فلسفه آفرينش انسان را عبوديت معرفي کرده براي آن است که انسان از اين راه مي تواند متاله شده و صفات و اسماي الهي را به ظهور رساند و فعليت بخشد و دانايي را به توانايي تبديل کرده و بتواند در مقام ربوبيت ظهور يابد و رباني شود و خليفه گري کند.(آل عمران، آيه 79)
تکاليف الهي، عامل رهايي از نقص
    هر تکليف الهي که در قالب برنامه عبادي بيان شده در حقيقت راهي براي کسب يک يا چند کمال و فعليت بخشي به آن و يا برداشتن موانعي است که در برابر کمال يابي و اظهار آن کمال وجود دارد.
    به سخن ديگر، هر کمالي اگر بخواهد از دانايي به توانايي در ما تبديل شود و فعليت يابد، نيازمند دو امر است که شامل ايجاد مقتضي و حذف موانع است. احکامي که خداوند در آيات قرآني و يا از طريق اهل بيت(ع) بيان کرده همواره بر اساس مصالح و منافع برتر است. بنابراين، نمي بايست هيچ عمل عبادي را دست کم گرفت.
    اگر بخواهيم تمامي کمالات اسمايي را در خود از دانايي به توانايي تبديل کنيم بايد به تمام دستورهاي عبادي اسلام عمل کنيم. البته برخي به اصول احکام بسنده مي کنند که اينان همانند کساني هستند که تنها سازه اصلي و استخوان بندي ساختماني را مي سازند و به تزيين و نازک کاري آن کاري ندارند. اين مستحبات است که تزيينات داخلي ساختمان اصلي را پديد مي آورد. البته برخي تنها به مستحبات بسنده مي کنند و از اصول واجبات باز مي مانند مثلابه احياي شب هاي عاشورا و مانند آن مي پردازند ولي نماز صبح واجب خود را قضا مي کنند. اين مانند کسي است که استخوان بندي بنا را نساخته يا نيمه ساخته به تزئينات مي پردازد.
ناخنک بزرگان به همه کمالات
    از نظر آموزه هاي اسلامي هر آيه اي از آيات قرآني مسئوليت ساخت يک بخش از ابعاد وجودي انسان را به عهده دارد. از اين رو در قيامت گفته مي شود: اقرا وارق؛ بخوان و بالارو! يعني هر ميزان که قرآني شده اي به همان ميزان در بهشت کمالات بالامي رويي.
    برخي از عالمان اسلامي براي اينکه بتوانند به همه کمالات، ناخنکي زده باشند در طول عمر خويش تلاش کرده اند تا به هر عمل عبادي از واجب و مستحبي، يک بار هم شده عمل کنند؛ زيرا هر عبادتي ثمره خاص خود را دارد. از نماز نمي توان همان ميوه را برداشت کرد که از روزه به دست مي آيد و يا از حج همان توقع و انتظاري را داشت که از روزه بر مي آيد. هر عملي سبب براي کمالي است و براي رسيدن به هر مسببي بايد از سبب خاص خودش بهره برد. زيارت امام حسين(ع) بهره خاص خود را دارد که از زيارت امام رضا(ع) به دست نمي آيد هر چند که همه يک نور هستند. تسبيحات هر کدام کاري انجام مي دهد مثلادر بهشت خشت زر و سيم مي سازد يا صلوات درخت هاي گوناگون و متنوع بهشتي مي پروراند.
    البته آنچه به عنوان واجبات بيان شده نقش اساسي را دارد؛ چنانکه در ميان واجبات برخي اهم از ديگري است؛ زيرا اصول را مي سازند. اما نبايد از مستحبات غافل ماند که آنها هم آرايه ها و تزئينات و نازک کاري را انجام مي دهد.
    همچنين ترک محرمات به معناي ترک موانع بزرگ و ترک مکروهات به معناي ترک موانع کوچک است؛ البته اگر مکروهات تکرار شود خودش مانند يک محرم ،عمل خواهد کرد و راه را براي تحقق يک امر کمالي در انسان سد مي کند.
    پس هر عملي از اعمال عبادي گامي از نقص به سمت کمالي است که در انسان است ولي به شکل دانايي. پس بايد از اين ظرفيت اسباب عمل استفاده کرد و خود را از نقص رهاند و به کمال رساند.
روزه، سبب صبر و استقامت
    بر اساس آموزه هاي قرآني، روزه همانند اعمالي چون نماز، حج، جهاد، خمس و زکات از اعمال عبادي بسيار کارگشا و اسباب اظهار کمالات فراوان است. به اين معنا که روزه در کنار اين پنج اصل مي تواند آدمي را به تقوايي برساند که جهات مختلفي را پوشش مي دهد؛ زيرا تقوا داراي مراتبي است که برخي از مراتب آن مساوي با دست يابي به تمامي کمالات است. از اين رو در آيات قرآني بر روزه و نماز و زکات و ديگر موارد پيش گفته بارها تاکيد شده است؛ زيرا هر يک از آنها موجب کسب تقواست و خداوند بيان مي کند که اينها مهمترين اسباب تحقق تقوا هستند. (بقره، آيه 183 ؛ بقره، آيه 194؛ حج، آيات 32 و 37 )
    با نگاهي به آثار تقوا مي توان دريافت که چگونه با اعمالي چون نماز و روزه و حج مي توان به کمالاتي دست يافت که از راه هاي ديگر يا شدني نبود يا سخت دست يافتني بود.
    روزه داراي آثار اختصاصي کمالاتي است که از مهمترين آنها صبر است. به طوري که در آياتي از قرآن از روزه به صبر تعبير شده است.(بقره، آيه 45؛ و روايات تفسيري) از حضرت صادق (ع) نقل شده که ايشان در تفسير آيه شريفه «واستعينوا بالصبر و الصلوة» فرمود : منظور از صبر در آيه روزه است. هرگاه براي شخصي پيشامد سختي به وجود آيد روزه بگيرد زيرا خداوند مي فرمايد: به وسيله روزه و نماز کمک بگيريد.(وافي، فيض کاشاني، ج ۲، باب صوم، ص ۶ ؛ پند تاريخ، ج ۵، ص 242)
    چنانکه گفته شد روزه داراي آثاري است که مهمترين آن صبر است و همين صبر گامي به سمت حلم است که صبر و بردباري همراه با عقلانيت است. کسي که بتواند آستانه تحمل خود را بالابرد و در مشکلات و مصايب عنان اختيار خود را از دست ندهد، به جايي مي رسد که همواره هر رفتارش با عقلانيت است و هرگز هيجاني عمل نمي کند بلکه با عقل برنامه ريزي کرده و حليم مي شود.
    به سخن ديگر، انسان با روزه به جايي مي رسد که قوام و استقامت پيدا مي کند و بر پاي خود مي ايستد و نيازي به تکيه گاه ندارد. اگر انساني بخواهد حمل (به فتح حاء) يا حمل(به کسرحاء) داشته باشد يعني اگر بخواهد باري چون زن آبستن در درون و باري چون باربر بر دوش داشته باشد، بايد اهل استقامت باشد و داراي ستون فقراتي که او را بر پاي خود نگه دارد. دست يابي به چنين حالتي نيازمند صبر و حلم است که از سبب روزه به دست مي آيد.
    روزه موجب مي شود که انسان از همه شهوات رهايي يابد و قواي نفساني را تحت مهار و مديريت خود در آورد. ترک خوردن و آشاميدن و زناشويي و تندي و خشم و مانند آنها موجب مي شود تا انسان بيهوده خشمگين نشود و براي پر کردن و ارضاي شکم وزير شکم برده و بنده ديگري نشود و هر خطا و اشتباه و گناهي را مرتکب نشود. بسياري از مردم براي پاسخگويي به اين شهوات است که به هر گناهي دست مي يازند.
    اگر کسي بتواند شهوات غذايي خود از خوردن و نوشيدن و شهوات جنسي خود و شهوات مقامي و غضبي و مانند آن را مديريت کند، به صبر و استقامتي مي رسد که اجازه نمي دهد با هر بادي تکاني بخورد و برده و بنده ديگران شود. اين گونه است که خودش را از بردگي و بندگي غير آزاد مي کند و به آزادي و حريت واقعي مي رسد. پس نواقص بسياري را با اين کار از ميان برده و به کمالات بسياري دست مي يابد.
    روزه دار در زمان روزه مي آموزد که دروغ نگويد، تهمت نزند، غيب نکند، خشم بيهوده نگيرد، مجادله نکند، نگاه بد نداشته باشد، سخن ناروا و زشت نگويد و نشنود و ده ها عمل ديگري که هر يک او را براي رهايي از موانع رشد و کمال آماده مي کند و تقوايي را به دست مي آورد که زمينه ساز فعليت يابي کمالات است؛ زيرا وقتي موانع برداشته شود مانند آبي که پشت سد گرد آمده به سرعت آزاد مي شود و به مقصد و مقصود خود مي رسد. در حقيقت ما با گناه و خطا و اشتباهات در زندگي خود، آب رحمت الهي را پشت درها و دريچه هاي قلب خود نگه داشته ايم؛ وقتي روزه مي گيريم به تقوا مي رسيم و اين تقوا به معناي مانع زدايي است و وقتي مانع ها برداشته شد اين انبوه آب پشت سد قلب ما حرکت مي کند و همه وجود ما را سيراب کرده و قدرت و توان و استقامت ما را افزايش مي دهد و زمينه ساز حرکت هاي کمالي بزرگ و برتر مي شود.
    براين اساس در آيات و روايات روزه ماه رمضان به عنوان يک زمان بسيار مناسب براي دست يابي به تقوا معرفي شده است؛ زيرا در اين ماه موانع بيروني چون شيطنت هاي شياطين برداشته مي شود و انسان تنها مانع دروني دارد که بايد آن را خودش بردارد؛ يعني مانع بيروني برداشته شده و شياطين در غل و زنجير مي شوند و انسان تنها بايد سد قلب خود را بردارد تا آب و نور الهي بر آن جاري و ساري شود.

روزنامه كيهان، شماره 20815 به تاريخ 15/4/93، صفحه 6 (معارف)

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا