اجتماعیاصولی فقهیاعتقادی - کلامیاقتصادیفرهنگیمعارف قرآنیمقالات

رشوه ؛ آتشي در جان آدمي

بررسي ماهيت رشوه و ارتشاء و آسيب هاي اقتصادي و اجتماعي آن
يکي از آسيب هاي اقتصادي، رشوه و ارتشاء است. البته اين آسيب تنها به حوزه اقتصادي محدود نمي شود، بلکه آثار و پيامدهاي آن حوزه هاي ديگر به ويژه اجتماعي را نيز در بر مي گيرد. از اين رو در آموزه هاي اسلامي پس از رباخواري مساله رشوه به عنوان يکي از آسيب هاي جدي مورد توجه قرار گرفته و به عناوين گوناگوني از آن پرهيز داده شده است. آنچه در پي مي آيد بررسي آثار و پيامدهاي زيانبار اين پديده خطرناک در حوزه هاي اقتصادي و اجتماعي است.

رشوه ؛ مصداق بارز حرام خواري
    آموزه هاي قرآني اموري چون رباخواري، رشوه خواري ومکاسب حرام را به صراحت به عنوان آتش معرفي مي کند و با تعابيري چون «سحت» بر آن است تا انسان را از آن دور نگه دارد ؛ زيرا وقتي انسان امري را آتش بداند، به طور طبيعي به آن نزديک نمي شود تا دامنگيرش شود، چه رسد که آتشي در درونش پديد آورد.
    رشوه واژه اي عربي از ريشه «ر ش و” و به سه صورت: با فتح، ضم و کسر «راء» به کار رفته است. اين کلمه مفرد است و جمع آن «رُشا» يا «رِشا» (با ضم يا کسر راء) است که در فارسي به معناي مزد است.( مجمع البحرين، ج 1، ص 184)
    البته اين واژه در قرآن نيامده است، ولي واژه هايي چون «سحت و باطل» که داراي معناي عامي است در قرآن آمده که شامل رشوه و هر مال حرامي مي شود؛ زيرا رشوه مالي است كه شخص به قاضي و غير آن مي دهد تا به نفع او حكم دهد.( المصباح، ج 1 – 2، ص 228)
    برخي ها در تعريف رشوه گفته اند: رشوه عبارت است از اينکه کسي با تباني و پرداخت چيزي، به خواسته خود برسد.( ابن اثير، النهاية، ج 2، ص 226.
    خداوند متعال در آيه 188 سوره بقره مي فرمايد: وَلاَ تَاْكُلُواْ اَمْوَالَكُم بَيْنَكُم بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُواْ بِهَا إِلَي الْحُكَّامِ لِتَاْكُلُواْ فَرِيقًا مِّنْ اَمْوَالِ النَّاسِ بِالإِثْمِ وَاَنتُمْ تَعْلَمُونَ ؛ اموال يکديگر را به باطل نخوريد و در حالي که آن را به سوي قضات و حاکمان سرازير مي کنيد و رشوه مي دهيد تا پاره اي از اموال مردم را به گناه و ناحق بخوريد در حالي که حرمت آن را مي دانيد.
    از اين آيه به دست مي آيد که الادلاء و سرازير کردن مالي به حکام و قضات براي خوردن مال ديگران به باطل از مصاديق مکاسب حرام است. شيخ طبرسي در مجمع البيان در ذيل آيه مي نويسد که مراد از حكّام، قضات هستند. (مجمع البيان، ج 1 – 2، ص 366) البته اين نظر در روايتي از امام رضا(ع) نيز تاييد شده است. (تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 176، ح 613) همچنين در روايتي اميرالمومنين(ع) «سحت»در آيه را بر رشوه تطبيق داده است. (نورالثقلين، ج1، ص634)علاّمه طباطبايي (ره) در تفسير اين آيه مي گويد: »ادلاء (مصدر تُدْلُوا) در چاه کردن دلو براي کشيدن آب است و منظور از آن در آيه مبارکه، رشوه دادن به حاکمان است که کنايه لطيف و زيبايي بر اين مطلب است که حکم مورد نظر رشوه دهنده را به منزله آب ته چاه قرار داده که به وسيله دلو رشوه، از آن بيرون کشيده مي شود”. (الميزان، ج2، ص52، ذيل آيه 188سوره بقره.)
    از حرمت دادن رشوه مي توان استنباط کرد که گرفتن رشوه نيز حرام است؛ چرا که لازمه حرمت رشوه دادن، اين است که گرفتن آن نيز حرام باشد.( مصباح الفقاهة، ج1، ص 234)
    پس در اين آيه پرداخت رشوه به حاكمان به منظور دستيابي به اموال ديگران مورد نهي خداوند قرار گرفته است و اين مطلبي نيست که بر کسي پوشيده باشد؛ چرا که ناروايي و حرمت پرداخت رشوه به منظور جلب نظر حاكمان و قضاوت ايشان به سود رشوه دهنده حكمي معلوم براي همگان است و کسي نمي تواند مدعي شود که از اين حکم بي خبر است.
    از اين آيه مي توان به دست آورد که اين حکم عقلي است که مورد تاييد شارع مقدس قرار گرفته است. به اين معنا که خداوند در فطرت و عقل آدمي اين معنا را نهاده که ظلم و باطل را بشناسد و از آن ها اجتناب کند. شريعت در حقيقت همان حکم فطري را مورد تاکيد و امضا قرار داده است. پس کسي نمي تواند مدعي شود که از کارحرامي چون رشوه خواري آگاه نيست؛ زيرا شخص مي داند که مالي را مي دهد تا حقي را ناحق و باطلي را حق جلوه دهد. اين شخص شکي ندارد که چنين شيوه اي باطل و ظلم است.
    خداي تعالي در آيات 62 و 63 سوره مائده، از «سحت خواري» باز داشته است؛ چرا که انساني که رشوه خواري مي کند آتشي را در درون خويش قرار مي دهد که او را مي سوزاند و هنگامي که قيامت بر پا شود اين شخص در آن زمان به حالت تجسم اعمال خواهد ديد که در درونش چيزي جز آتش نينداخته و آن چيزي که گمان مي کرد مايه رشد و قدرت بدني او مي شود، مالي حرام بوده که آتش را به جانش افکنده است.
    پس از نظر روحي و رواني، رشوه خواري همانند ديگر اقسام حرام خواري چون ربا، چيزي جز آتش دروني نيست. لذا خداوند به شدت از آن برحذر مي دارد و با بيان عذاب عظيم و اليم از مردم مي خواهد تا از هر گونه حرام خواري از جمله رشوه خواري پرهيز کنند.(مائده، آيات 41 و 42 و 62 و 63)
    روايات معصومين، ارتشاء (گرفتن رشوه) را از مصاديق کفر دانسته است؛ پيامبر اکرم (ص) فرموده است: «از رشوه دوري کنيد؛ زيرا اين کار کفر است و رشوه خوار بوي بهشت را استشمام نمي کند”. امام صادق (ع) نيز در اين باره مي فرمايند: »رشوه، در مورد احکام، کفر به خداي بزرگ و رسول او است”.( وسائل، ج 12، ص 63، باب 5، ح 1.)
رشوه و ارتشاء مانع اجراي عدالت
    رشوه خواري يكي از بزرگ ترين موانع اجراي عدالت اجتماعي بوده و هست و سبب مي شود، قوانين كه بايد حافظ منافع همه طبقات باشد به سود طبقات نيرومند، به كار بيفتد، لذا اسلام مسئله رشوه خواري را به شدت تقبيح و محكوم كرده است و يكي از گناهان كبيره محسوب مي شود.
    بنا به دلالت آيات و روايات «رشوه» يكي از مذموم ترين و زشت ترين كارهايي است كه ممكن است از يك مسلمان صادر شود. از همين روست که مسلمانان از اقدام به رشوه دادن و رشوه گرفتن و پرداخت رشوه يا واسطه شدن، نهي شده اند. روايات معصومين با شديدترين الفاظ و كلمات، رشوه دهنده، رشوه گيرنده و واسطه ميان آن دو را تهديد و نفرين كرده است. در برخي روايات رشوه دهنده و گيرنده به نام مشرك توصيف شده اند.( ر.ك: مستدرك الوسائل، ميرزا حسين نوري، ج 17، ص 355؛ ميزان الحكمه، ري شهري، حديث شماره 7255 7267)
رشوه خواري مايه ننگ و واماندگي
    از نظر اجتماعي رشوه خواري نيز آثار سويي به دنبال خواهد داشت؛ زيرا خداوند حرام خواري را به عنوان «سحت» معرفي کرده است و سحت به معناي استيصال، واماندگي و مايه ننگ آمده است. پس کسي که رشوه خواري مي کند نه تنها در جامعه، اعتباري کسب نمي کند و با اموال باطل نمي تواند خود را در طبقات اجتماعي بالابرد، بلکه اين حرام خواري موجب ننگ و بدنامي او مي شود و مردم او را به عنوان رباخوار و رشوه خوار و مانند آن سرکوفت مي زنند.
    از سوي ديگر، رشوه خوار با رشوه خواري نمي تواند خود را از مشکلات رهايي بخشد، زيرا اين گونه اعمال نتيجه عکس مي دهد و به جاي آنکه او را از مشکلات برهاند در کارش وامانده مي سازد و در نهايت دچار استيصال شده و اصل و ريشه خود را به گونه اي از دست مي دهد که به سادگي با کوچک ترين امري بر زمين مي افتد و تمام زحماتش به هدر مي رود؛ زيرا رشوه دهنده با مالي که مي دهد کارش را به سادگي حل مي کند ولي به همان سادگي مي تواند ريشه خودش و رشوه گيرنده را بزند و نه تنها موجب بدنامي و مايه ننگ او شود، بلکه به اعتبار اينکه سحت است مي تواند به سادگي از هم فروپاشد و آن نظم و ساماني که به نيرنگ ساخته بر هم زند.
    يک مسلمان واقعي بايد از رشوه خواري پرهيز کند؛ زيرا اين گونه اموال، صفا و طراوت و برکت را از اجتماع انساني مي برد همان طور که کندن پوستِ درخت باعث پژمردگي و يا خشکيدن آن مي گردد. (تفسير نمونه، ج4، ص386)
    از نظر قرآن سکوت در برابر رشوه گيري و رشوه دهي گناهي نابخشودني است. از اين روست که ربّانيّون وعالمان مسيحي و احبار و دانشمندان يهودي به خاطر بي تفاوتي در برابر رشوه خواري مردم خويش مورد توبيخ خداوند قرار گرفتند.(مائده، آيه 63)
    به هر حال، رشوه ضررهاي زيادي به اجتماع وارد مي کند. وقتي کساني بتوانند با پول به همه خواسته هاي خود برسند، بي پولان يا کساني که رشوه را به هر دليل پرداخت نمي کنند، در رسيدن به حق خود با مشکلات فراواني روبه رو مي شوند. وقتي که مسئولين در قبال انجام کار ها به گرفتن رشوه عادت کنند، ديگر براي افرادي که رشوه پرداخت نمي کنند به خوبي انجام وظيفه نمي کنند و نظام اداري به فساد کشيده مي شود.به همين علت علمايي چون مقدّس اردبيلي از عقل به عنوان دليل مستقل بر حرمت رشوه ياد کرده اند؛ چنانکه در کتاب «مجمع الفائده والبرهان» آمده است: «علت حرمت رشوه را مي توان از عقل و نقل از حيث قرآن و اجماع مسلمين و سنّت استفاده نمود.”
    ( مقدس اردبيلي، مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الاذهان، ج‏12، ص 49،دفتر انتشارات اسلامي،قم،1403قمري)
    برهمين اساس آيات عظام تقليد آقايان: امام، بهجت، خامنه‏اي، صافي، فاضل، مکارم و نوري در فتاواي خود آورده اند: پرداخت پول يا اموالي، از سوي مراجعه کننده، به کارمندان اداره‏ها- که وظيفه ارائه خدمات به مردم را دارند- منجر به فساد اداره‏ ها خواهد شد که از نظر شرعي حرام است. گرفتن آن بر دريافت کننده نيز حرام است و حق تصرف در آن را ندارد.( امام، تحرير الوسيله، ج 2، کتاب القضا، م 6 آيت‏الله خامنه‏اي، اجوبه الاستفتاءات، س 1246 و 1247آيت‏الله فاضل، جامع‏المسائل، ج 1، س 972 آيت‏الله مکارم، استفتاءات، ج 2، س 664 و 665 آيت‏الله صافي، جامع الاحکام، ج 2، س 1540 و آيت‏الله بهجت، توضيح‏المسائل، متفرقات، م 16)
    از نظر آموزه هاي ديني هم رشوه گيري حرام است و هم رشوه دهي. پس رشوه دهنده و رشوه گيرنده هر دو عملي حرام و گناهي نابخشودني انجام مي دهند و مالي که از اين طريق به دست مي آيد نه تنها تصرف در آن جايز نيست بلکه به عنوان آتش مي بايست از آن دوري کرد.(بقره، آيه 188)
     در حديث معروفي رسول خدا(ص) فرمودند: (لعن الله الراشي والمرتشي والساعي بينهما؛ خداوند گيرنده و دهنده رشوه و آن کس را که واسطه ميان آن دو است، از رحمت خود دور گرداند.) ( نورالثقلين، ج1، ص634)
رشوه خواران چه کساني اند؟
    اغلب کساني در معرض خطر رشوه گيري قرار مي گيرند که جزو مقامات ومسئولان تاثير گذار ونيز کارگزاران دولتي و قضات وبطور کلي مجريان قانون در هر شغل و صنف ورده اي باشند. خداوند در آيه 188 سوره بقره بيان مي کند که حاكمان و سردمداران حكومت ها در معرض رشوه خواري هستند؛ زيرا قدرت دولتي و يا قدرت قضايي به آن ها اجازه مي دهد که تغييراتي را در امور ايجاد کرده و حق را باطل و باطل را حق جلوه دهند و لذا نه تنها در جابه جايي ظالمانه اموال و حقوق مردم نقش دارند، بلکه مي توانند حتي در جابه جايي عرض وجان مردم نيز نقش داشته باشند و حکم به سلب مالي يا جاني داده و زني را بر مردي حرام يا حلال کنند.
    قدرت قضات محاکم و حاکمان و کارگزاران دولتي و دسترسي آنان به جان و مال و عرض مردم موجب مي شود که آنان بيشتر از ديگران در معرض خطر رشوه خواري و ساير شيوه هاي حرام خواري چون اختلاس، زمين خواري، ربا خواري و مانند آن قرار گيرند.(بقره، آيه 188)
    البته گروه عالمان و دانشمندان مانند حقوقدانان و کساني که مرجعيت فکري جامعه را به عهده دارند و قانونگذاران را تشکيل مي دهند همانند مجريان قانون در معرض خطر رشوه و ارتشاء هستند. خداوند گزارش مي کند که رشوه خواري در ميان اين گروه افراد در گذشته تاريخ رواج داشته است و احبار و دانشمندان يهودي به سبب جايگاه اجتماعي و قدرت اعمال نفوذ خودشان، گرايش به رشوه خواري داشتند و اين چنين حقوق مردم را تضييع مي کردند.(مائده، آيات 59 تا 63)
رشوه به نام هديه
    از نظر آموزه هاي وحياني اسلام رشوه دادن به نامهاي ديگري چون هديه و حق حساب وپول چايي و شيريني ومژدگاني وتعابيري ازاين قبيل تغييري در ماهيت آن نمي دهد ودر همه اين عناوين، رشوه محسوب مي شود. به رسول خدا(ص) خبر دادند يکي از فرماندارانش رشوه اي تحت عنوان هديه پذيرفته، حضرت برآشفت و به او فرمود: چرا آنچه حق تو نيست مي گيري؟ او گفت: آنچه گرفتم، هديه بود. حضرت فرمود: اگر شما در خانه بنشينيد و از طرف من فرماندار محلي نباشيد، آيا باز هم مردم به شما هديه مي دهند؟ سپس دستور داد هديه را گرفتند و در بيت المال قرار دادند و وي را از کار برکنار کرد.( تفسير نمونه، ج2، ص4)
    در مورد فرق بين هديه و رشوه، آيه اللّه فاضل لنکراني مي گويد: رشوه، بذل(دادن) چيزي است به قصد جلب توجه و متمايل کردن گيرنده به منظور اينکه به نفع دهنده حکم کند يا او را بر ظلم يا معصيت کمک کند، ولي هديه، بذل است به قصد قرب يا به قصد دوستي با هديه گيرنده.( جامع المسائل، ج2، ص2726)
رشوه و ارتشاء در قوانين کشور
    رشوه در معنا چيزي است که براي كارسازي ناحق به كسي بدهند و در اصطلاح قوانين ايران، به مال يا وجهي گفته مي شود كه از طرف كاركنان و مامورين دولتي به سبب انجام وظيفه گرفته مي شود.
    از نظر حقوقي، جرم ارتشاء از جرايم عمومي غير قابل گذشت است و البتّه گيرندۀ وجه يا مال بايد با علم و اطلاع و سوء نيت اقدام به گرفتن وجه يا مال كند و به جرم بودن عمل خود آگاهي داشته باشد. همچنين قبول رشوه بايد براي انجام يا ترك فعل در خصوص كاري باشد كه مربوط به سازمان دولتي، قضائي و نهاد ها است.
انواع مجازات هاي تعيين شده براي جرم ارتشاء در قوانين کشوري با توجه به مبلغ موضوع جرم، عبارتند از:
    1- حبس از شش ماه تا 15 سال و در مواردي حبس ابد؛
    2- شلاق؛ 3- انفصال دائم از مشاغل دولتي؛ 4- ضبط مال موضوع ارتشاء، به نفع دولت به عنوان تعزير يا مجازات.
     همچنين در مواردي كه جرم مشمول مادۀ 4 قانون تشديد مجازات باشد يعني با تشكيل يا رهبري شبكۀ چند نفري صورت بگيرد، در صورتي كه مصداق إفساد في الارض باشد مجازات مرتكبين إفساد في الارض اعمال مي شود و الّا علاوه بر جزاي نقدي و ضبط اموال كسب شده از طريق رشوه، حبس از 15 سال تا ابد خواهد بود و شدت مجازات در اين موارد به خاطر اين است كه ارتكاب جرم از طريق تشكيل يا رهبري شبكه چند نفري ممكن است باعث اخلال در نظم اقتصادي كشور شود. شروع به جرم إرتشاء از نظر حقوقي، قابل تصور و عملي است و مطابق تبصره 3 ماده 3 قانون تشديد مجازات، شروع به جرم، حسب مورد حداقل مجازات مقرر در آن مورد خواهد بود.
     در خصوص جرم رشا (رشوه دادن) نيز بايد گفت كه از جرايم عمومي و غير قابل گذشت بوده و تمام نتايج مترتب بر جرم ارتشاء از نظر عنصر معنوي در اين مورد نيز صادق است.( رک :جعفري لنگرودي، محمد؛ ترمينولوژي حقوق، تهران، انتشارات، كتابخانه گنج دانش، 1378، چاپ اول، ج 3؛ نورزاد، عيوض؛ رشوه در حقوق كيفري اسلام و ايران، تهران، نشر آريان، 1386، چاپ اول.؛ گلدوزيان، ايرج؛ حقوق جزاي اختصاصي، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1385 چاپ دوازدهم)
راه هاي مبارزه با رشوه خواري
    براي تضمين اجراي قوانين و به ثمر رسيدن آن ها هيچ چيز موثرتر از فراهم کردن زمينه و آمادگي هاي اجتماعي نيست و تنها برخورد با معلول ها و احكام زندان، تعزير، مجازات و …چندان كارآيي نخواهد داشت؛ از اين رو اسلام و قرآن مجيد روي بستر سازي اجتماعي و فراهم آوردن زمينه براي جلوگيري از انحراف ها تاكيد بسيار دارند.
    براي نمونه حضرت علي (عليه السلام)، در نامه اي كه به مالك اشتر نوشته اند، راه هاي مبارزه با اين بلاي اجتماعي را تبيين كرده اند.آن حضرت در ابتدا، دقت در انتخاب كارگزاران را به مالك گوشزد مي كند و سپس درباره حقوق قضاوت مي فرمايد: «پس از انتخاب قاضي …آن قدر به او ببخش كه نيازهاي او برطرف گردد و به مردم نيازمند نباشد.» همچنين درباره كارمندان دولتي مي فرمايند: «آنان را از ميان مردمي با تجربه و با حيا، از خاندان هاي پاكيزه و با تقوا كه در مسلماني سابقه درخشاني دارند انتخاب كن، زيرا اخلاق آنان گرامي تر و آبرويشان محفوظ تر و طمع ورزي شان كمتر و آينده نگري شان بيشتر است. پس روزي فراوان بر آنان ارزاني دار كه با گرفتن حقوق كافي در اصلاح خود، بيشتر مي كوشند و با بي نيازي، دست به اموال بيت المال نمي زنند …سپس رفتار كارگزاران را بررسي كن و جاسوساني راست گو و وفاپيشه بر آنان بگمار كه مراقبت و بازرسي پنهاني تو از كار آنان، سبب امانت داري و مهرباني با رعيت خواهد بود.»( نهج البلاغه، نامه 53، ترجمه محمد دشتي)
    به طور خلاصه راه هاي مبارزه با رشوه خواري، با توجّه به نامه حضرت، احاديث ديگر و نظريه كارشناسان عبارت است از: 1. انتخاب افراد شايسته؛ 2. سياست هاي مناسب اقتصادي؛ 3. قانون گذاري صحيح و سالم؛ 4. بسط اقتصاد فردي و كم كردن حاكميت دولت در برخي از زمينه ها؛ 5. اصلاح وضع حقوق كارمندان و قضات؛ 6. بازرسي و نظارت دقيق؛ 7. مجازات رشوه خواران؛ 8. تقويت استقلال دستگاه هاي قضايي براي مبارزه با رشوه خواران؛ 9. آگاهي دادن به مردم از طريق رسانه هاي گروهي و … .( رک: پرسمان قرآني فلسفه احکام، ص 132)

روزنامه كيهان، شماره 207

مشاهده بیشتر

خلیل منصوری

آیت الله خلیل منصوری رامسری به مدت ده سال در مرکزفرهنگ و معارف قرآن به تحقیق و پژوهش در علوم و معارف قرآن پرداخته و در همین سال ها آثار چندی نگاشته که در مطبوعات علمی و پژوهشی چاپ و منتشر شده است. آیت الله هم چنین در مدت بیست سال همکاری با مرکز جهانی علوم اسلامی، سازمان حوزه های علمیه خارج از کشور و جامعه المصطفی مقالات و کتب بسیاری را در باره کشورهای جهان و اوضاع آن به شکل تحلیلی نگارش کرده است. لازم به ذکر است تمامی مقالات منتشر شده در این وبسایت تألیف ایشان است.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا