عقلانیت و اعتدال در اخلاق اجتماعی
بسم الله الرحمن الرحیم
اسلام در حوزه عمل و رفتار اجتماعی بر دو عنصر عقلانیت و اعتدال تکیه می کند؛ هر چند که در حوزه معرفت و احسان و ایثارگری فراتر از اعتدال تجویزاتی دارد، ولی مبنای رفتارها به ویژه رفتار اجتماعی می بایست عقلانیت و اعتدال باشد. نویسنده برای تبیین این نظریه به سراغ آموزه های وحیانی قرآن رفته است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
جایگاه عقل و اعتدال در رفتار اجتماعی از نظر قرآن
عقل به معنای قوه فهم و ادراک و کاشف حقایق و تشخیص دهنده حق و باطل ، خوب و بد، پاکی و ناپاکی تعریفی است که آموزه های وحیانی اسلام از عقل به دست می آید.(یونس، آیه 16؛ طه، آیه 128؛ بقره، آیه 44؛ انعام ، آیه 151؛ مائده،آیه 100؛ بلد ، آیات 4 و 10 و آیات دیگر)
بنابراین در اهمیت و ارزش عقل همین بس که انسانیت انسان بدان است و انسان برای رسیدن به هر کمالی از آن بهره مند می شود؛ زیرا اگر عقل نبود انسان توانایی شناخت حقایق و قدرت تشخیص حق و باطل را نداشت و در انتخاب مسیر کمالی و رشدی دچار خطا و اشتباه می شد و نمی توانست خوب و بد را بشناسد و از پاکی و ناپاکی و نیز زیبایی و زشتی آگاه شود.
در آیات پیش گفته و غیر آن ها و هم چنین در روایات متواتر و معتبر بسیاری(نگاه کنید: اصول کافی، ج 1، کتاب عقل و جهل)، در بیان جایگاه و اهمیت و نقش ارزشی عقل در زندگی بشری، به این معنا توجه داده اند که دین داری و اخلاق مداری انسان از لوازم خردورزی و تعقل اوست. به این معنا که اگر عقل و به کارگیری آن در شکل خردورزی و تعقل نبود، هرگز انسان دین و اخلاق را نمی شناخت و تمایل و گرایشی به آن نداشت. از همین روست که از نظر اسلام، کفر و شرک و هم چنین زشتکاری و بدکاری در قالب بی تقوایی و بی اخلاقی یا بد اخلاقی و بی حیایی، ریشه در بی تعقلی شخص دارد. به این معنا که اگر از عقلی که دارد بهره می برد بی گمان دیندار و اخلاقی بود و از نشانه های بی تعقلی شخص و عدم بهره گیری او از عقل خداداد است که بی دین و بی حیاست. این که در اصطلاح عرفی بی دین و بی حیا را به بیخردی و بی عقلی نسبت می دهند، به سبب فقدان عقل و خرد نیست بلکه به قصد آن است که بگویند کسی که از خرد و عقل خود بهره نمی برد، در حقیقت بی خرد و بی عقل است؛ زیرا انسان از دارایی عظیمی چون عقل می بایست بهره برد نه آن که آن را بی استفاده بگذارد و بیهوده رها سازد.
خداوند در هیچ یک از آیات قرآنی، عقل را به شکل اسمی به کار نبرده و همه جا آن را در قالب فعلی چون فعل ماضی و مضارع مانند «يعقل»، «عقلوا»، «يعقلون» و «تعقلون» به کار گرفته است؛ زیرا آن چه ارزشی است همان به کارگیری و استفاده از عقل یعنی تعقل و خردورزی است. جالب این که اگر خداوند در جایی لازم بود تا اسمی از عقل ببرد و در قالب اسم آن را بیان کند، از واژگان و اصطلاحاتی بهره گرفته که بیانگر بهره گیری از عقل است؛ یعنی از اسمایی استفاده کرده که بیان گر استفاده شخص از عقل و تعقل ورزی اوست؛ زیرا این اسمایی که برای عقل، در زبان عربی است و قرآن از آن استفاده کرده، اسامی نتایج بهره گیری از عقل و تعقل ورزی است. از جمله این نام ها و اسمایی می توان به «قلب»، «فؤاد»، «افئده»، «الالباب»، «النّهى» و «حجر» اشاره کرد که مراد از آن کسی است که از عقل بهره گرفته و به درک و فهم عمیق رسیده و به لب و مغز مطلب دست یافته و از هر پلیدی و باطلی پرهیز و اجتناب کرده و به دامن خرد و دژ محکم عقل پناه برده است.
همین عقل یکی از حقایقی که کشف کرده است عدالت در نظام هستی به عنوان عنصر حق مطلق است. به این معنا که در مقام شناخت حق و باطل، عدالت را حق مطلق در نظام هستی یافته است؛ زیرا نظام احسن هستی بر مدار و محور عدل و عدالت سامان یافته است. هم چنین عقل در مقام درک مدرکات عملی به این نتیجه رسیده که در عمل و رفتار ارادی انسان آن چه خوب و حسن است، عدالت است و آن چه زشت و بد و قبیح است، ظلم و بی عدالتی است. این بدان معنا خواهد بود که عقل در دو مقام عقل نظری و عقل عملی، به حقانیت و حسن عدل دست یافته است.
نتیجه این خواهد بود که عقل انسانی نظام هستی را بر عدالت یافته است و از انسان می خواهد تا خود را با این نظام احسن سازگار و موافق سازد. پس به طوری طبیعی انسان به حکم عقل و خرد می بایست موجودی معتدل نیز باشد؛ زیرا اعتدال به معنای رعایت تناسب و موازنه و استوا به گونه ای است که نتیجه طبیعی آن اجتناب از افراط و تفریط، دست یابی به قوامیت و استقامت است.
از همین روست که آموزه های قرآنی که خود دارای اعتدال است(انعام، آیه 115؛ کهف ، آیات 1 و 2؛ زیرا قیم به معنای معتدل و مستقيم و مستوى است كه در آن تناقض نيست. مجمع‌البيان، ذيل‌آيه) در چارچوب نظام احسن هستی که آن نیز بر اعتدال است(اعلی، آیه 2؛ حجر، آیه 19) بر آن است تا انسانی که خداوند او را معتدل آفریده (کهف، آیه 37؛ انفطار، ایات 6 و 7؛ حجر، آیات 28 و 29؛ سجده، آیه 9) در همان نظام احسن زندگی خود را سامان داده و به کمال برسد.
به سخن دیگر، اسلام به عنوان کتاب راهنمای الهی برای بشر بر آن است تا انسان دارای اراده و اختیار و انتخاب و آزادی را به مسیر دعوت کند که همان صراط مستقیم عدالت در هستی است تا انسان به آزادی و اختیار خود، کمال را که در قالب عدل تحقق می یابد به دست آورد.
اسلام به عنوان دینی که برای تعلیم و تزکیه(بقره، آیه 151) یعنی آموزش حقایق هستی و تربیت انسان در چارچوب عدل و اعتدال از سوی خداوند نازل شده بر آن است(یونس، آیه 105؛ روم، آیه 30؛ حدید، آیه 25) تا همانند عقل، انسانی را بر عدالت و اعتدال تربیت کند.
پیامبر(ص) در بیان این معنا فلسفه بعثت خود را اتمام مکارم اخلاقی در بشر می داند که بی گمان فضلیت عقلانی عدالت و اعتدال در اوج این مکارم اخلاقی قرار می گیرد.
شاخص ها و نمونه های عقلانیت و اعتدال گرایی
برای این که این مطلب بهتر روشن شود، لازم است تا برخی از شاخصه ها و نمونه هایی که عقلانیت و اعتدال گرایی در آن ها در آیات قرآنی به عنوان یک رفتار اجتماعی مطرح شده بیان شود.
1. عقلانیت و اعتدال در مسایل اقتصادی: خداوند بارها در آیات قرانی به اشکال گوناگون از مردم خواسته تا در رفتار اقتصادی میانه روی و اعتدال را مراعات کنند که حکم عقل نیز است. این که اقتصاد را به این نام نامیده اند خود گواه صادقی است که میان دخل و خرج باید توازن و اعتدال و تناسب باشد؛ زیرا قصد و اقتصاد به معنای میانه روی و وسطیت است. این اعتدال و اقتصاد می بایست در حوزه مصرف و انفاق به شدت مراعات شود؛ زیرا اگر این گونه عمل نشود، به رشد اقتصادی جامعه ضربه وارد می شود و جامعه دچار بحران خواهد شد. آیات بسیاری در قرآن به مساله اعتدال در حوزه اقتصادی اشاره کرده که از جمله آن ها می توان آیه 219 سوره بقره، 29 سوره اسراء و آیات 63 و 67 سوره فرقان و 87 سوره مائده اشاره کرد که در آن ها بر روش عفو( اعتدال)، قوام(اعتدال) و پرهیز از اسراف و افراط در مصرف و انفاق و هر گونه تعدی و تجاوز از حدود عقل و عدالت اشاره می کند.
2. عقلانیت اعتدالی در رفتار اجتماعی و عمل سیاسی: هم چنین در حوزه رفتارهای اجتماعی، مشی معتدلانه در گفتار و رفتار مورد تاکید است و از مردمان خواسته شده که به دور از هر گونه رفتارهای تند و سریع، تفاخرآمیز، تکبرآمیز، ذلت آور، و نیز سخنان بلند چون فریادهای خران پرهیز کنند. (لقمان، آیات 13 و 19)
3. عقلانیت اعتدالی در دعوت و تبلیغ : در مسایل تبلیغی نیز می بایست هماره بر اصول اساسی عدالت و اعتدال حرکت کرد که حکم عقل و شرع است.(اعراف، ایات 198 و 199) از نظر قرآن رفتاری غیر اعتدالی که از آن به خارج از عرف عقلایی تعبیر کرده همان رفتار جاهلی است که می بایست از آن پرهیز کرد؛ زیرا اگر بخواهیم دیگران را که با اصول عرفی و عقلایی رفتار نمی کنند به دین بخوانیم نمی بایست به همان اصول جاهلی رفتار کنیم. پس اگر آنان به جهالت دشنام به خدای تبارک و تعالی می دهند نمی بایست ما هم خدایان آنان را دشنام دهیم. دشنام مقدسات و اهانت به تابوهای هر امت و ملتی موجب می شود که انسان از مدار حق و عدالت خارج شود. پس به طریق اولویت نمی توان به مقدسات هم کیشان خود اهانت کرد و دشنام و فحش و ناسزا گفت که بیرون از عرف عقلایی و اخلاق اجتماعی است. از نظر آموزه های قرآنی، عرف عقلایی ملاک و معیاری است که می بایست مراعات کرد؛ زیرا چنین عرف و معروفی که عقلا آن را مراعات می کنند بیانگر حکم عقل است و دارای منشای عقلایی و عقلانی دارد و به عدالت نزدیک تر است. پس می بایست عرف عقلایی و معروف آنان را معیاری برای رفتار اجتماعی و اخلاقی خود قرار داد.(همان)
فراتر از اعتدال در معرفت و احسان و ایثارگری
البته از نظر آموزه های قرآنی، اعتدال گرایی در حوزه عمل چیزی ممدوح و پسندیده ای است؛ ولی این بدان معنا نیست که در حوزه معرفت و شناخت و یا در برخی از جنبه های شخصی که حتی مرتبط با اجتماع است،لازم است تا اعتدال مراعات شود، بلکه باید گفت که در حوزه معرفتی وشناختی وسطیت و میانه روی معنایی ندارد؛ چنان که در حوزه عمل شخصی مرتبط با جامعه چون احسان و ایثار خروج از اعتدال یک فضلیت است؛ زیرا اگر گفته شد که در مقام عمل انسان می بایست اعتدال به معنای میانه روی، وسطیت، اجتناب از افراط و تفریط را داشته باشد، به این معنا نیست که در مقام معرفت و شناخت یا حتی در برخی از اعمال شخصی افراط نداشته باشیم، بلکه افراط گرایی در حوزه معرفتی و احسان و ایثار عین فضلیت و کمال است.
اگر خداوند امت اسلام را امت وسط و معتدل و میانه رو معرفی می کند(بقره،آیه 143) و یا امیرمومنان علی (ع) می فرماید: «الْيمِينُ وَ الشِّمالُ مَضَلَّةٌ والوسطي هي الجادة؛ راست و چپ گمراهی و میانه روی همان جاده است، و یا این که پیامبر(ص) می فرماید: خير الاُمور أوساطها؛ بهترین کارها میانه های آن است،(جامع‌الاصول، ابن‌اثير جَزري) بدان معنا نیست که در معارف و امور معنوی و اعمال احسانی و ایثاری نیز اعتدال و میانه روی خوب است؛ بلکه در معارف و در احسان باید گفت که « خير الاُمور أكثرها و أوفرها و أشدّها و أعلاها و أعقلها و أعظمها» از همین روست که امیرمومنان علی(ع) در دعای شریف کمیل می فرماید: «وَاَقْرَبِهِمْ مَنْزِلَةً مِنْكَ وَاَخَصِّهِمْ زُلْفَةً لَدَيْكَ»؛ چرا که انسان متوسط بودن و بلند پروازی نداشتن در این امور هیچ برتری ندارد، بلکه انسان باید بکوشد تا در مسابقه معرفتی و احسانی گوی سبقت را برباید و پیش تازی و مسارعت نماید؛ زیرا میدان مسابقه همه هستی است: «سَارِعُوا إِلَي مَغْفِرَةٍ مِن رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماوَاتُ وَالْأَرْضُ».
در جایی گفته می شود که اعتدال مراعات شود که احتمال تصادف و تضاد باشد و یا اگر زیاده روی شود موجب مشکلات عدیده ای برای خود شخص شود به گونه ای که از انجام وظایف و واجبات باز ماند. در آن جاست که میانه روی خوب است؛ اما در جاهایی چون معرفت و شناخت باید انسان هماره چکاد را در نظر داشته باشد و به متوسط و میانه ها بسنده نکند. در مساله احسان و ایثارگری نیز این گونه است؛ البته به شرطی که موجب نشود که با احسان و ایثارگری خود را در محذور و ناتوانی قرار دهد که از انجام واجبات و تکالیف خود بر نیاید.
از همین روست که اگر وارد صراط مستقیم شدی که عرض آن آسمان ها و زمین است، دیگر در عمل نیز می بایست پیشتاز بود و میدان مسابقه را واگذار نکرد و بهترین ها و کامل ترین و برترین ها را انجام داد. در این موارد دیگر اسراف نیست. پس این که گفته شده که ای پیامبر(ص) در انفاق مراعات میانه روی کن، در زمانی است که این انفاق موجب می شود که خودش از اموری باز ماند؛اما اگر این گونه نبود هیچ امری قبیح و زشتی نیست؛ چرا که خداوند بارها به پیامبران و معصومان (ع) فرمان می دهد که احسن ، نیکوترین و برترین ها را انجام دهند و به نیک ها بسنده نکنند.(اعراف، آیه 145)
سخن درباره عدالت و اعتدال و میانه روی در آموزه های وحیانی اسلام بسیار است ولی از آن جایی که بیان همه موارد و تبیین همه آموزه های قرآنی و روایی در یک مجال اندک نمی گنجد به همین میزان بسنده می شود. بی گمان مراعات همین آموزه های تعلیمی و تربیتی قرآن می تواند جامعه ای عادلانه و متوسطی را ایجاد کند که میزان و معیار درست یک جامعه مدنی انسانی به جهانیان باشد و آنان بتوانند از این نمونه عینی الگوبرداری کرده و جوامع مشابه و همانندی را در جا جای جغرافیایی جهان ایجاد کنند؛ زیرا این گونه است که می توان براساس مفاد آیه 25 سوره حدید به فلسفه بعثت توجه و اهتمام کرد و موجبات گرایش توده های مردم از هر زبان و ملت و قوم و نژاد و فرهنگ را به سوی عدالت و برپایی آن فراهم آورد و زمینه ساز دولت جهانی عادلانه مهدوی(عج) شد.
